Ortaq türk əlifbası

Ortaq türkcə əlifba və ya Birləşmiş türkcə əlifbası yaxud Birləşdirilmiş türk dilləri əlifbası (başq. Уртаҡ төрки әлифбаһы, qaz. Ortaq türkı älıpbiı, tatar. Уртак төрки әлифба, türk. Ortak Türk Alfabesi, ing. Common Turkic Alphabet) — Türk dillərindəki sadə səslər əsas alınaraq və eyni qaynaqdan çıxanlar təsnif bütün hərflərin göstərildiyi sistem.[1] Türk Şurası (Türk Keneş) tərəfindən qəbul edilən Ortaq türk əlifbası 34 hərflidir.[2][3]

Ortaq türk əlifbası
Dillər türk dilləri
Yarandığı yer Türkiyə
Ərazi Türk respublikaları
Yaradan türk xalqları
Dövr 1991-ci ildən
Status yaranma ərəfəsində
İşarələri 34
Mənşəyi latın qrafikası
Qohumluğu latın qrafikalı əlifbalar ilə

2024-cü il sentyabrın 9-da Bakı şəhərində Türk Dövlətləri Təşkilatının (TDT) dəstəyi ilə Türk Akademiyasının Atatürk Mədəniyyət, Dil və Tarix Ali Şurası yanında Türk Dilçilik Cəmiyyəti ilə birgə təşkil etdiyi Türk Dünyasının Ortaq Əlifba Komissiyasının üçüncü iclasında türk dövlətlərinin vahid əlifbasının 34 hərfdən ibarət olması razılaşdırılıb.[4]

Tarixi

[redaktə | mənbəni redaktə et]
1929-cu ildə Özbəkistanda nəşr edilən Yeni türk əlifbası kitabının üz qabığı

SSRİ-nin dağılması ilə əlaqədar olaraq türk dillərinin əsas olduğu yeni yaranmış respublikalarda və latın əlifbasının bərpası hərəkatının nəticəsi olaraq birləşmə məqsədi ilə və Türkiyənin təşəbbüsü ilə, 1991-ci ilin noyabrında İstanbulda türk dilləri üçün vahid əlifbanın hazırlanmasına dair beynəlxalq elmi simpozium keçirildi. Simpoziumda yeni ortaq türk əlifbanın yaradılması müzakirə olundu. Müzakirə əsasında Türkiyə Respublikasında istifadə edilən əlifba əsas götürüldü. Bu əlifbaya digər türk xalqlarının dil xüsusiyyətləri nəzərə alınaraq hərflər əlavə edildi: ä, ñ, q, w, x. Nəticədə əlifba 29-u türk dilindən götürülmüş 34 hərfdən ibarət oldu.

1991-ci ildə qəbul olunmuş Ortaq türk əlifbası
Böyük A Ä B C Ç D E F G Ğ H I İ J K L M N Ñ O Ö P Q R S Ş T U Ü V W X Y Z
Kiçik a ä b c ç d e f g ğ h ı i j k l m n ñ o ö p q r s ş t u ü v w x y z

Bu əlifbanı ilk dəfə 1991-ci ilin dekabrında Azərbaycan, daha sonra 1993-cü ilin aprelində Türkmənistan və 1993-cü ilin sentyabrında Özbəkistan qəbul etdi. 1993-cü ilin sentyabrında Ankarada keçirilən növbəti konfransda Azərbaycan, Türkmənistan və Özbəkistan nümayəndələri yeni əlifbaya keçidi rəsmən elan etdilər.

Lakin artıq 1992-ci ildə Azərbaycan əlifbasında islahatlar apararaq köhnə kiril və yeni türk əlifbasından götürülmüş ä hərfini ə ilə əvəz edib.

1995-ci ilin mayında Özbəkistan hökuməti yalnız standart 26 hərfdən ibarət latın əlifbasına əsaslanan yeni əlifbadan tamamilə imtina etdi. Eyni versiya qaraqalpaq dili üçün də qəbul edildi.

Türkmənistan da 1995-ci ildə ortaq türk əlifbasına qismən bənzəyən, lakin bir sıra hərflərə görə ondan fərqlənən öz əlifbasını təqdim etdi.

Nəticədə, yalnız Azərbaycan (1991, 1992-ci ildə bir hərf dəyişməklə), Qaqauz (1996), Krım tatarı (1992, rəsmi olaraq 1997-ci ildən), Tatar Vikipediyasında tatar (2013-cü ildən), kiçik dəyişikliklərlə əlifba (1999-cu ildən) və bəzi KİV-lər ortaq türk dilindən istifadə edir.[5][6]

1999-cu ilin sentyabrında tətbiq edilən və 2005-ci ilin yanvarında ləğv edilən tatar latın əlifbasında bir qədər fərqli əlavə hərflər dəsti ("ñ" əvəzinə "ŋ", "ä" əvəzinə "ə"), həmçinin türkcə "ö" yerinə "ѳ" hərfi istifadə olunurdu. 24 dekabr 2012-ci il tarixindən ortaq türk əlifbası rəsmi olaraq tatar kiril əlifbasının transliterasiya vasitəsi kimi istifadə olunur.[7]

2019-cu ildə Özbəkistan hökuməti beş hərfin yeniləndiyi özbək latın əlifbasının yenilənmiş versiyasını təqdim etdi; /ts/, /sh/, /ch/, /oʻ/ və /gʻ/ diqraflarının müvafiq olaraq "c", "ş", "ç", "ó" və "ǵ" hərfləri ilə işarələnməsi təklif edilmişdir.[8] Bu, 1995-ci il islahatını ləğv edir və orfoqrafiyanı türk dilinin, eləcə də türkmən, qaraqalpaq, qazax (2018-ci il versiyası) və Azərbaycan dillərinin yazılışına yaxınlaşdırır.[9]

2021-ci ilin aprelində qazax latın əlifbasının yenilənmiş versiyası təqdim olundu, burada Ä ä (Ə ə), Ö ö (Ө ө), Ü ü (Ү ү), Ğ ğ (Ғ ғ), Ū ū ( hərfləri var. Ұ ) , Ñ ñ (Ң ң) və Ş ş (Ш Ш) hərfləri əskini tapdı. Bu versiyanın rəsmi olaraq 2023-cü ildən başlayaraq tətbiqi planlaşdırılmışdı.[10][11]

2023-cü ilin sentyabrında Özbəkistan özbək əlifbasının dörd hərfinin dəyişdirilməsini təklif etdi: Õ õ (Ў), Ğ ğ (Ғ), С с (Ч) və Ş ş (Ш).[12]

2024-cü il sentyabrın 11-də Türk Dövlətləri Təşkilatı tərəfindən xüsusi olaraq yaradılmış ortaq türk əlifbası komissiyası özünün yenilənmiş variantını qəbul etdi.[13] Ondan "w" hərfini çıxarılmış, "ŭ" hərfi əlavə edilmiş və hərflərin sırası bir qədər dəyişmişdir.[14]

Son variantın qəbul olunması

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Bakıda keçirilən Türk Dünyasının Ortaq Əlifba Komissiyasının üçüncü iclasının fotosu

2024- cü il sentyabrın 9-da Bakıda Türk Dövlətləri Təşkilatının (TDT) dəstəyi ilə Türk Akademiyasının Atatürk Mədəniyyət, Dil və Tarix Ali Şurası yanında Türk Dilçilik Cəmiyyəti ilə birgə təşkil etdiyi Türk Dünyasının Ortaq Əlifba Komissiyasının üçüncü iclası keçirilib. İclasın əsas məqsədi ortaq əlifba ideyasının hazırlanmasında irəliləyişlərin müzakirəsi və bu istiqamətdə növbəti addımların müəyyən edilməsindən ibarət olub. Azərbaycan Atatürk Mərkəzinin direktoru Nizami Cəfərov bildirib ki, türk dövlətlərinin vahid əlifbasının 34 hərfdən ibarət olması razılaşdırılıb: “Amma əlifba müstəqilliyi olan Türk dövlətlərinin (6 Türk dövləti) parlamentləri və dövlət başçıları tərəfindən qəbul edilməlidir”.[15]

Onun sözlərinə görə, Türk dövlətlərinin vahid əlifbası latın qrafikasında tərtib edilir: ”Yəni ümumi baza müəyyənləşdirilib, 9 sait olacaq. Hansı dövlət dilində neçə sait varsa onu qəbul edəcək. Ola bilər ki, hansısa dövlət əlifbasında daha az hərf qəbul etsin. Amma əsas prinsip budur ki, hər bir səsin eyni işarəsi olmalıdır. Yəni, eyni səs bütün türk dövlətlərində eyni işarə ilə göstərilməlidir”.[15]

Türk Dünyası Ortaq Əlifba Komissiyası Türk Dövlətləri Təşkilatının təşəbbüsü ilə hər bir türk ölkəsindən dil sahəsinə məsul olan iki nümayəndənin iştirakı ilə yaradılıb. Birinci görüş 2023-cü il mayın 28-29-da Astanada, ikinci görüş 2024-cü il mayın 6-7-də Bakıda baş tutub. Komissiya TDT-nin himayəsi ilə Türk Akademiyasının nəzdində fəaliyyət göstərir.[15]

Səslərin təsnifatı

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  • Uzun səslər: Â, Ê, Î, Ô, Û.

Türk dillərində istifadə edilən hərflər və səslər həm türkcənin özündən, həm də slavyan və ərəb dillərindən qaynaqlanar. Türkcə olan hərflərin bir qisimi də yalnız bəzi şivə tapılar, digərlərində iştirak etməz.

Əsl səslər cədvəli
Latın A Ă Ä Ë E B C Ç J D Ḑ F G Ğ Ģ H Ḩ X I İ K Ķ Q L Ḽ M N Ņ Ň O Ö P R S Ś Ş Ț T U Ü V W Y Z Ź
Tatar A - Ä - E B C Ç J D - F G Ğ - H - X I İ K - Q L - M N - Ñ O Ö P R S - Ş - T U Ü V W Y Z -
Türk A - - - E B C Ç J D - F G Ğ - H - - I İ K - - L - M N - - O Ö P R S - Ş - T U Ü V - Y Z -
Azərbaycan A - Ə - E B C Ç J D - F G Ğ - H - X I İ K - Q L - M N - - O Ö P R S - Ş - T U Ü V - Y Z -
Ərəb

أ

ع

ء

ء

أ

ب

ج

چ

ژ

د

ڏ

ف

گ

غ

ݝ

ه

ح

خ

إ

إ

ك

ٯ

ق

ل

ڵ

م

ن

ڠ

ڭ

ۆ‎

ۆ

پ

ر

س

ث

ش

ڞ

ت

ٱ

ٱ

ۋ

و

ي

ز

ذ

Kiril А Ӑ Ә Є Е Б Җ Ч Ж Д Ӡ Ф Г Ғ Ӷ Һ Ҳ Х Ы И К Ҡ Қ Л Љ М Н Њ Ң О Ө П Р С Ҫ Ш Ц Т У Ү В Ў Й З Ҙ
1. Ää=Əə=Эə 2. Č=J 3. Š=Ť və Ž=Ď 4. Ț=T+S və Ḑ=D+Z 5. Ṡ= ص və Ḋ= ض 6. Ṫ= ط və Ż= ظ
7. Uzun: Â, Ê, Î, Ô, Û. 8. Yumşaq: Ă, Ĕ, Ĭ, Ŏ, Ŭ. 9. İncə: (ˋ) - Səssiz hərflər
  • Š=Ť və Ž=Ď.
  • Ķķ=Ⱪⱪ və Ḩḩ=Ⱨⱨ
  • Yarı səslər: Ă, Ĕ, Ĭ, Ŏ, Ŭ (Qırtlaq hərfləri).
  • Ṫ hərfi əlifbada olmayan T-D səsidir (Ərəbcə:ط). Yalnız Ərəb və Osmanlıca tərcümələrində istifadə edilər.
  • Ż hərfi əlifbada olmayan Z-S səsidir (Ərəbcə:ظ). Yalnız Ərəb və Osmanlıca tərcümələrində istifadə edilər.
  • ٯ = ق (Qırtlaq K hərfi) və ya ڨ (Qırtlaq G hərfi).

Həmçinin bax

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ "Qəbul edilən Ortaq Türk Əlifbasının təşəbbüskarı kimdir?". 2024-09-16 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-09-16.
  2. ↑ Türk Keneş ve Türk Dünyasının 34 Harfli Ortak Alfabe Sistemi - Abdülvahap Kara Arxivləşdirilib 2014-01-27 at Archive.today
  3. ↑ Proceedings of the International Symposium of Contemporary Turkish Alphabet (Milletlerarası Çağdaş Türk Alfabeleri Sempozyumu Bildirisi), 18-20 Kasım 1991, İstanbul, M.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, 1992 [1] Arxivləşdirilib 2014-01-27 at Archive.today.
  4. ↑ "Türk dünyasının ortaq əlifbası qəbul edilib". 2024-09-16 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-09-16.
  5. ↑ "Intertat.ru — elektron gazetası". 2017-07-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-09-27.
  6. ↑ "«Tatar-inform» MA Tatarstan Respubliqası mäğlümat ağentlığı". 2015-06-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-09-27.
  7. ↑ "Закон 1-ЗРТ «Об использовании татарского языка как государственного языка Республики Татарстан»" (PDF). 2016-03-03 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2013-08-25.
  8. ↑ "Uzbekistan unveils its latest bash at Latin alphabet". Eurasianet. 2019-05-22. 2023-02-02 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-12-02.
  9. ↑ Abdulkerimov, Bahtiyar. "Uzbekistan to switch to Latin alphabet in 2023". Anadolu Agency. 2021-04-07. 2023-06-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-12-02.
  10. ↑ Satubaldina, Assel. "Kazakhstan Presents New Latin Alphabet, Plans Gradual Transition Through 2031". Regional Non-Profit Organization Guild of Independent Journalists. 2021-02-01. 2023-06-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-12-02.
  11. ↑ Новый казахский алфавит на латинице: представлен проект указа Президента [New Kazakh alphabet in Latin: a draft Presidential decree presented] (rus). Tengri News. 2021-04-21. 2023-05-07 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-12-02.
  12. ↑ "Анонсирован очередной проект по изменению некоторых букв узбекского алфавита". UzNews. 22.09.2023.
  13. ↑ "Тюркские страны приняли единый алфавит". 2024-09-14 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-09-16.
  14. ↑ Bakıda Ortaq Türk Əlifbası ilə bağlı razılıq əldə olunub
  15. ↑ 1 2 3 "Türk dövlətlərinin 34 hərfdən ibarət vahid əlifbası yaradılır". 2024-09-16 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-09-16.

Ədəbiyyat

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  • Heinz F. Wendt: Fischer Lexikon Sprachen, 1961 (ISBN 3-596-24561-3)
  • Bilal N. Şimşir: Türk Yazi Devrimi, Ankara 1992, S. 119
  • Helmut Glück (Hrsg.): Metzler Lexikon Sprache, 2005 [S. 417] (ISBN 3-476-02056-8)
  • Zentrum für Türkeistudien, Essen: Aktuelle Situation in den Turkrepubliken – Innenpolitik, Sicherheitspolitik, Wirtschaft, Umwelt, Bevölkerung (Working Paper 14, 1994)
  • FSP Entwicklungssoziologie, Bielefeld: Formen der Transvergesellschaftung als gegenläufige Prozesse zur Nationsbildung in Usbekistan (Working Paper 334, 2000)
  • Der Fischer Welt Almanach '94 – Zahlen, Daten, Fakten, 1993 (S. 846)
  • Mehmet Tütüncü: Alphabets for the turkic languages
  • Herbert W. Duda: Die neue türkische Lateinschrift. I. Historisches. In: Orientalistische Literaturzeitung 1929, Spalten 441–453. – II. Linguistisches. In: Orientalistische Literaturzeitung 1930, Spalten 399–413.
  • F.H. Weißbach: Die türkische Lateinschrift. In: Archiv für Schreib- und Buchwesen 1930, S. 125–138.
  • Yakovlev N.F. "Development and succeeding problems in Latinizing alphabets", No 2, 1936, pp. 25–38 (In Russian) Н.Ф. Революция и письменность, № 2, 1936, стр. 25–38
  • Луначарский. Латинизация русской письменности
  • Статья «Новый алфавит» в Литературной энциклопедии
  • G.A Gaydarci, E.K Koltsa, L.A.Pokrovskaya B.P.Tukan, Gagauz Türkçesinin Sözlüğü, TC Kültür Bakanlığı Yayınları
  • Nevzat Özkan, Gagauz Destanları, Türk Dil Kurumu Yayınları
  • Prof. Dr. Mustafa Argunşah-Âdem Terzi-Abdullah Durkun, Gagauz Türkçesi Araştırmaları Bilgi Şöleni, Türk Dil Kurumu Yayınları
  • Gagauzum Bucaktır Yerim, Tatura Anamut Ocak Yayınları
  • Nevzat Özkan, Gagavuz Türkçesi Grameri, Türk Dil Kurumu Yayınları, 1996
  • Jaŋalif/Яңалиф". Tatar Encyclopedia. (2002). Kazan: Tatarstan Republic Academy of Sciences Institution of the Tatar Encyclopaedia
  • Закиев. Тюрко-татарское письмо. История, состояние, перспективы. Москва, "Инсан", 2005

Xarici keçidlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]