Osman Nuri Ağçoqraqlı

Osman Nuri-Asanoviç Ağçoqraqlı — (krımtat. Osman Nuri-Asan oğlu Aqçoqraqlı; 3 (15) yanvar 1879, Bağçasaray, Tavriya quberniyası[d] və ya Van, Van vilayəti – 17 aprel 1938, Simferopol) — Krım tatarları mədəni dirçəlişinin fəalı, şair, yazıçı, jurnalist, tarixçi-arxeoloq, şərqşünas, dilçi-poliqlot, etnoqraf, ədəbiyyatşünas, müəllim.

Osman Nuri-Asanoviç Ağçoqraqlı
krımtat. Osman Nuri-Asan oğlu Aqçoqraqlı
Doğum tarixi 3 (15) yanvar 1879
Doğum yeri
Vəfat tarixi 17 aprel 1938(1938-04-17) (59 yaşında)
Vəfat yeri
İş yerləri
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Həyatı

[redaktə | mənbəni redaktə et]

O, 3 yanvar 1878-ci ildə Baxçasarayda mükəmməl ərəbcə yazısı ilə məşhur olan və bacarıqlarını oğluna ötürən xəttat ailəsində anadan olub. İlk təhsilini Baxçasaray Zincirli mədrəsəsində almışdır. 1894–1896-cı illərdə Konstantinopolda "Daud Paşa" gimnaziyasında oxudu. 1908-ci ildə təhsil məqsədilə Qahirəni ziyarət etdi və burada Əl-Əzhər şeyxlərindən, Şərq tarixi, ərəb ədəbiyyatı və arxeologiyasından xüsusi dərslər aldı.[1] Anketlərdə təvazökarlıqla öz təhsilini "natamam orta" olaraq göstərirdi. Lakin bu, universitetlərin onu müəllim kimi dəvət etməsinə mane olmurdu.

Əmək fəaliyyətinə Sankt-Peterburqda başlamışdır. Sankt-Peterburq Universitetinin Şərq dilləri fakültəsində xəttatlıqdan dərs verdi (İqnati Kraçkovski ilə birgə), Sankt-Peterburq və Baxçasaraydakı bəzi məscidləri bəzək əşyaları və Qurandan sitatlarla bəzədi.[2] 1896–1900-cü illərdə müəllimi İlyas Borağanskinin nəşriyyatında korrektor və mətbəəçi işləmişdir.[1] Elə nəşriyyatda Ağçoqraqlı klassik rus ədəbiyyatı əsərlərinin krım tatar dilinə tərcümələrini (A. Puşkinin "Baxçasaray fontanı", N. V. Qoqolun "Evlilik", Krılovun təmsilləri) nəşr etdirdi. 1901–1905-ci illərdə orduda xidmət etmişdir. 1906-cı ildən bəri "Ülfət" (Sankt-Peterburq), "Vaxt" və "Şura" (Orenburq) daxil olmaqla müxtəlif qəzet və jurnallarda işləyir. [1][3]

Bir elm adamı olaraq krım-tatar maarifçisi İsmayıl Qasprinskidən çox təsirləndi. İlk krım-tatar qəzetinin "Terjiman" ın redaksiyasında (1906 və 1910–1916-cı illərdə), jurnalistikanı məşhur Zincirli mədrəsəsindəki tədrislə birləşdirdi. Baxçasaray qarşılıqlı kredit cəmiyyətinin iki direktorundan biri və Baxçasaray Kitabxana cəmiyyətinin xəzinədarı idi.[4] 1913–1916-cı illərdə Odessadakı A. Kossodo İnstitutunda rus dili üzrə xəttatlıq kursunu tamamladı.[1] Daha sonra 1921-ci ilin yazında onun təşəbbüsü ilə "Terjiman" ın çap olunduğu evdə, özünün birbaşa iştirakı ilə İsmayıl Qasprinskinin ev-muzeyi açıldı.

1917-ci ildə "Qurultay" nümayəndəsi seçildi. Krım Universitetində (1925-ci ildən sonra — Krım Pedaqoji İnstitutu) türk dili və şərq xəttatlığından (sonralar — Krım-tatar folkloru və etnoqrafiyası) dərslər verdi. Kiyev və Xarkov universitetlərində mühazirə oxudu. Mühazirələri ukraynaca oxudu. Pavel Tiçina ilə tanış idi, Aqafangel Krımski ilə dost idi. Krım-tatar Pedaqoji Kollecində müəllim və Baxçasaray xan sarayında Şərq Muzeyinin elmi katibi idi.[1][5]

1923-cü ildə Tavriya Tarix, Arxeologiya və Etnoqrafiya Cəmiyyətinin üzvü seçildi; 1930–1931 — cəmiyyətin son katibi oldu.[6] 1925-ci ildə, Kapsixor kəndinin köhnə sakini Hüseyin Bodaninski ilə birlikdə Can-Məhəmməd-Əfəndinin "Tuqay-bəy"inin (1648) dastan əlyazmasını — XVII əsrə aid krım-tatar şeir incilərini tapdı. 400-ə yaxın krım-tatar damğası toplanmış, sistemləşdirilmiş və təsvir edilmiş, krım orta əsrlərinə aid çoxsaylı epiqrafik abidələr öyrənilmişdir. 1926-cı ildə Krımda işgüzar səfərdə olan Mərkəzi İcraiyyə Komitəsi Bakıda keçirilən Birinci Türkoloji Qurultayda iştirak etdi.[2]

Repressiyası

[redaktə | mənbəni redaktə et]

1930-cu illərin əvvəllərində "millətçilik" ittihamı ilə təqib edildi. 1934-cü ilin yayında, Krım Pedaqoji İnstitutundan millətçilik ittihamı səbəbi ilə müəllim vəzifəsindən azad edildi. Bir müddət Komsomol məktəbində coğrafiya müəllimliyi etdi, sonra bacısının yanında yaşamaq üçün Bakıya köçdü. 5 aprel 1937-ci ildə NKVD (SSRİ Xalq Daxili İşlər Komissarlığı) tərəfindən "millətçi əksinqilabi təşkilatda iştirakına", Milli Firqə partiyasının qrup işindəki casusluq və pantürkizmə görə həbs olundu. Məhkəmə, 17 aprel 1938-ci ildə Simferopol şəhərində SSRİ Ali Məhkəməsinin Hərbi Kollegiyasının səfər sessiyası tərəfindən idarə olundu. Eyni gündə güllələndi.[7]

Ağçoqraqlının nəşrləri

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Ədəbi əsərləri

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Seçilmiş elmi əsərləri

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  • Qart muallim ve yazıcılarımızdan İsmayıl Qaspıralı // Oquv İşleri. 1925. No. 2 (июнь). (kr.tat.)
  • Krımdakı tatar damğaları // Известия Крымского ПДИ. — 1927. — Т. 1. — С. 32–47.
  • XIII – XV əsrlərə aid qədim Krım və Otuz kitabələri // Известия Таврического общества истории, археологии и этнографии . 1 (58). Симферополь. 1927. 5—17.
  • Çufutqala tarixi // Tavriya Tarix, Arxeologiya və Etnoqrafiya Cəmiyyətinin materialları . 2 (59). Симферополь. 1928. 158—172.
  • Qədim Krım yazıları (1928-ci ildə aparılan qazıntılara görə) // Tavriya Tarix, Arxeologiya və Etnoqrafiya Cəmiyyətinin materialları . 3 (60). Симферополь. 1929. 152—159.
  • Çufutqala (1928-29-cu illərdəki qazıntılardan alınan materiallar əsasında.) // Известия Таврического общества истории, археологии и этнографии . 3 (60). Симферополь. 1929. 170—187.
  • XV–XIX əsrlərin Tatar sənədləri., Krım ASSR Mərkəzi Arxivində saxlanılır // Бюллетень ЦАУ Крымской АССР. — 1931. — № 3 (6). — С. 13–19.
  • XVI–XIX əsrlərə aid Krım-tatar və türk tarixi sənədləri., yenisi Krım Mərkəzi Arxivinə gəldi // Бюллетень ЦАУ Крымской АССР. — 1932. — № 2 (8). — С. 12–16.

Həmçinin bax

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ 1 2 3 4 5 Урсу, Дмитрий Павлович. Новые архивные материалы по истории востоковедения в Крыму // Востоковедный сборник (IV). 2000. 3—19.
  2. ↑ 1 2 "Акчокраклы Осман Нури Асан-оглу (Осман Асанович, Осман Нури-Асанович) (1879–1938)". Люди и судьбы. Биобиблиографический словарь востоковедов — жертв политического террора в советский период (1917–1991). 2020-02-16 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-12-31.
  3. ↑ Заатов І. Акчокракли Осман // Словник художників України (PDF). К.: Видавництво ІМФЕ. голов. ред. Скрипник, Анна Аркадьевна ; НАН України, Институт искусствоведения, фольклористики и этнологии имени М. Ф. Рыльского НАН Украины. 2019. 42. ISBN 978-966-02-8960-4.
  4. ↑ Список чинам Таврической губернии на 1914 год // Памятная книжка Таврической губернии. — Симферополь, 1914. — с. 91–92
  5. ↑ Свод памятников истории, архитектуры и культуры крымских татар. Том III. г. Симферополь. — Белгород: "КОНСТАНТА", 2018. — с. 185–193. — 392 с.
  6. ↑ Филимонов, Сергей Борисович. Хранители исторической памяти Крыма: О наследии Таврической учёной архивной комиссии и Таврического общества истории, археологии и этнографии (1887–1931 гг.) (2-е изд., перераб. и доп). Симферополь: ЧерноморПРЕСС. 2004. 17. ISBN 966-572-604-8.
  7. ↑ "Акчокраклы Осман Нури Асанович (1879)". Открытый список. Мемориал. 2020. 2022-01-07 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-02-22.

Ədəbiyyat

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  • Маркевич А. Успехи краеведения в Крыму // Краеведение. 1926. № 3. С. 109
  • Всесоюзный Тюркологический съезд, 1926. С. 7, 53
  • Крачковский И. Ю. Отчет о поездке в Крым летом 1929 г. // ДАН СССР. Сер. В. 1929. С. 260–261
  • Миллер, 1954. С. 83
  • Перченок, 1978. С. 461
  • Очерки, 1993. С. 114, 130;
  • Урсу Д. П. Осман Акчокраклы // Голос Крыма. 1995. 15 марта
  • Формозов, 1998. С. 196
  • ДКТК. С. 27–31 (фото)
  • Miller M. Archaeology in the USSR. N. Y., 1956. P. 54, 102
  • Lazzerini E. Gadidism at the Turn of the Twentieth Century // Cahiers du monde russe et sovietique. 1975. № 2. P. 262.

Xarici keçidlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]