Türkiyə prezidenti

Türkiyə Cümhuriyyəti Prezidentinin bayrağı.
Türkiyə Cümhuriyyəti Prezidentinin Ankara şəhərində yerləşən iqamətgahı

Türkiyə Cümhuriyyətinin Prezidenti Türkiyə Cümhuriyyətinin dövlət başçısıdır.

24 iyul 1923-cü ildə Lozanna sülh müqaviləsi imzalandıqdan və Türkiyə Böyük Millət Məclisinin beynəlxalq səviyyədə tanınmasından sonra, 1923-cü il oktyabrın 29-da Osmanlı İmperiyasının varisi olan Türkiyə Cümhuriyyətinin yaradılması elan edildi; elə həmin gün Türkiyə Böyük Millət Məclisinin sədri Mustafa Kamal Paşa onun prezidenti seçildi. 3 mart 1924-cü ildə Osmanlı xilafəti tamamilə ləğv edildi.[1][2][3]

1950-ci ildən 9 iyul 2018-ci ilədək prezidentlik əsasən təntənə rolu daşıyırdı, eyni anda prezident Türkiyə Cümhuriyyətini təmsil edirdi və türk millətinin birliyini simvolizə edirdi, Konstitusiyanın həyata keçirilməsi və digər dövlət orqanlarının qarşılıqlı həmahəng fəaliyyətini təmin edirdi. 2017-ci ildə keçirilmiş referendumda hökumətin respublika prezidentinə tabe olmasını nəzərdə tutan parlament idarəetmə formasından prezident respublikasına keçid və baş nazir vəzifəsinin ləğvini ehtiva edən 18 dəyişiklik təsdiq edildi. Konstitusiyanın 101–106-cı maddələri namizədlərə qoyulan tələbləri, seçki proseduru, prezidentin vəzifə və məsuliyyətlərini müəyyən edir. Daha əvvəl prezident Türkiyə parlamentinin üzvləri tərəfindən seçilirdi; 2007-ci ildə Konstitusiyaya edilmiş düzəlişlərdən sonra prezident vətəndaşların birbaşa səsvermə yolu ilə seçilir (ilk birbaşa seçkilər 2014-cü ildə keçirildi). Prezident qanunverici işlərdə fəal iştirak etmək imkanına malikdir: parlamentin qəbul etdiyi qanun layihələrini yenidən baxılması üçün qərar vermək, qanun layihələrini müzakirəyə təqdim etmək, Konstitusiyaya dəyişikliklərlə bağlı referendum keçirmək, fərmanlar vermək (hansıları ki Konstitusiya ilə müəyyən edilmiş hallarda Baş nazir və müvafiq nazir təsdiq etməlidilər). Prezident parlament üzvlərinin ümumi sayının ən azı 1/3 hissəsi və onların ümumi üzvlərinin ən azı 3/4 qərarı ilə dövlətə xəyanət etdiyinə görə vəzifəsindən kənarlaşdırıla bilər.[4][5]

Cədvəlin ilk sütununda istifadə olunan nömrələmə şərtidir. İlk sütunda istifadə olunan rəngləmə də şərtidir, hansı ki partiya mənsubiyyətini əks etdirən sütuna baxmadan şəxslərin müxtəlif siyasi qüvvələrə mənsubiyyətininin daha sadə mənimsəməsinə xidmət edir. Dalbadal bir neçə dəfə seçilən prezidentin hər səlahiyyət müddəti ayrıca əks olunub (məsələn, ardıcıl dörd dəfə seçilən (1923–1938-ci illər) Mustafa Kamal Atatürkün səlahiyyət müddətləri). Siyahıda dövlət başçılarının səlahiyyətlərinin fərqli xasiyyəti də əks olunub (məsələn, 1960-cı ildən 1966-cı ilədək dövlət başçısı olan Camal Gürsəl səlahiyyət müddəti iki dövrə bölünüb: Milli Birlik Komitəsinin rəhbəri və seçilmiş prezident olduğu vaxtlar. "Seçkilər" sütununda prezident seçən parlamentin tərkibini formalaşdıran seçki prosedurları göstərilir, 2014-cü ildən isə birbaşa prezident seçkiləri göstərilib. "Partiya" sütununda partiya mənsubiyyəti ilə yanaşı şəxslərin bitərəf (partiyasız) statusu və ya partiyasız siyasi qüvvə olaraq çıxış etdikdə silahlı qüvvələrə aidiyyəti əks olunub.

Vəzifədə qalma diaqramı

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Rəcəb Tayyib ƏrdoğanRəcəb Tayyib ƏrdoğanAbdullah GülƏhməd Necdət SezərSüleyman DəmirəlHüsamettin CindorukTurqut ÖzalKənan EvrənMilli Təhlükəsizlik Şurası (Türkiyə)İhsan Sabri ÇağlayangilFəxri QorutürkTəkin ArıburunCövdət Sunayİbrahim Şevki AtasagunCamal GürsəlMilli Birlik KomitəsiCəlal Bayarİsmət İnönüƏbdülxaliq RendaMustafa Kamal Atatürk

Legenda: 1 — parlamentli respublika; 2 — diktatura; 3 — prezident respublikası

Prezidentlərin siyahısı

[redaktə | mənbəni redaktə et]

  CXP   Demokrat Partiyası   ordu   bitərəf   Ədalət Partiyası   Ana Vətən Partiyası   Doğru Yol Partiyası   Ədalət və İnkişaf Partiyası

Şəkli Adı
(doğum və vəfat tarixi) 		Səlahiyyəti Partiya Seçkilər[şərh 1] İst.
Başlaması Bitməsi
1 Mustafa Kamal Paşa
(1881–1938)
türk. Mustafa Kemal Paşa
24 noyabr 1934-cü ildən— Kamal Atatürk[şərh 2]
türk. Kemal Atatürk 		29 oktyabr 1923 1 noyabr 1927 Xalq Partiyası → Cümhuriyyət Xalq Partiyası[şərh 3] 1923 [6][7][8]
1 noyabr 1927 4 may 1931 1927
4 may 1931 1 mart 1935 1931
1 mart 1935 10 noyabr 1938[şərh 4] 1935
и.о.[şərh 5] Mustafa Əbdülxaliq Renda
(1881–1957)
türk. Mustafa Abdülhalik Renda 		10 noyabr 1938 11 noyabr 1938 Cümhuriyyət Xalq Partiyası [9][10]
2 İsmət İnönü
(1884–1973)
türk. İsmet İnönü 		11 noyabr 1938 3 aprel 1939 Cümhuriyyət Xalq Partiyası 1938 [11][12]
3 aprel 1939 8 mart 1943 1939
8 mart 1943 5 avqust 1946 1943
5 avqust 1946 22 may 1950 1946
3 Mahmud Cəlal Bayar
(1883–1986)
türk. Mahmut Celâl Bayar 		22 may 1950 14 may 1954 Demokrat Partiyası 1950 [13][14][15]
14 may 1954 1 noyabr 1957 1954
1 noyabr 1957 27 may 1960[şərh 6] 1957
— Milli Birlik Komitəsi
(38 üzv)
Komitənin rəhbəri — general Camal Gürsəl 		27 may 1960[şərh 7] 26 oktyabr 1961 ordu [16][17]
4 general

Camal Gürsəl
(1895–1966)
türk. Cemal Gürsel

26 oktyabr 1961 2 fevral 1966[şərh 8] bitərəf 1961
и.о.[şərh 5] İbrahim Şövqü Atasagun
(1899–1984)
türk. İbrahim Şevki Atasagun 		2 fevral 1966 28 mart 1966 bitərəf [18][19]
5 Cövdət Sunay
(1899–1982)
türk. Cevdet Sunay 		28 mart 1966 28 mart 1973 bitərəf 1966 [20][21][22]
и.о.[şərh 5] Mehmet Tekin Arıburun
(1905–1993)
türk. Mehmet Tekin Arıburun 		28 mart 1973 6 aprel 1973 Ədalət Partiyası [23][24]
6 Fəxri Sabit Qorutürk
(1903–1987)
türk. Fahri Sabit Korutürk 		6 aprel 1973 6 aprel 1980 bitərəf 1973 [25][26]
и.о.[şərh 5] İhsan Səbri Çağlayangil
(1908–1993)
türk. İhsan Sabri Çağlayangil 		6 aprel 1980 12 sentyabr 1980 Ədalət Partiyası [27][28]
— Milli Təhlükəsizlik Şurası
(MTŞ rəhbəri — general Əhməd Kənan Evrən) 		12 sentyabr 1980 9 noyabr 1982 ordu [29][30]
7 Əhməd Kənan Evrən
(1917–2015)
türk. Ahmet Kenan Evren 		9 noyabr 1982 9 noyabr 1989 müstəqil 1982[şərh 9]
8 Xəlil Turqut Özal
(1927–1993)
türk. Halil Turgut Özal 		9 noyabr 1989 17 aprel 1993[şərh 4] Ana Vətən Partiyası 1989 [31][32][33]
и.о.[şərh 5] Əhməd Hüsaməddin Cindoruk
(1933—)
türk. Ahmet Hüsamettin Cindoruk 		17 aprel 1993 16 may 1993 Doğru Yol Partiyası [34][35]
9 Sami Süleyman Gündoğdu Dəmirell
(1924–2015)
türk. Sami Süleyman Gündoğdu Demirel 		16 may 1993 16 may 2000 1993 [36][37]
10 Əhməd Necdət Sezər
(1941—)
türk. Ahmet Necdet Sezer 		16 may 2000 28 avqust 2007 müstəqil 2000 [38][39]
11 Abdullah Gül
(1950—)
türk. Abdullah Gül 		28 avqust 2007 28 avqust 2014 Ədalət və İnkişaf Partiyası 2007 [40][41]
12 Rəcəb Tayyib Ərdoğan
(1954—)
türk. Recep Tayyip Erdoğan 		28 avqust 2014 24 iyun 2018 Ədalət və İnkişaf Partiyası 2014[şərh 10] [42][43]
24 iyun 2018 28 may 2023 2018
28 may 2023 hazırkı 2023


Həmçinin bax

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Şərhlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ 2007-ci ilə qədər parlamentin tərkibini formalaşdıran və ölkə prezidentini seçən parlament seçkiləri aparılırdı.
  2. ↑ Soyadı qanununa görə 24 noyabr 1934-cü ildə TBMM tərəfindən Mustafa Kamala "Atatürk" soyadı verildi.
  3. ↑ 10 noyabr 1924-cü ildə Xalq Partiyası yeni "Cümhuriyyət Xalq Partiyası" adını qəbul etdi.
  4. ↑ 1 2 Vəzifə müddətində vəfat etmişdir
  5. ↑ 1 2 3 4 5 Türkiyə Böyük Millət Məclisinin sədri kimi vəzifəni icra edən idi
  6. ↑ 27 may 1960-cı ildə hərbi çevriliş nəticəsində hakimiyyətdən uzaqlaşdırıldı, korrupsiya və konstitusiyanın pozulması ittihamı ilə həbs və mühakimə olundu; edama məhkum edilsə də ömürlük həbs cəzası ilə əvəz etdilər; 1964-cü ildə azadlığa buraxıldı, 1966-cı ildə bəraət qazandı.
  7. ↑ 27 may 1960-cı ildə Silahlı Qüvvələrin nümayəndələrinin hərbi çevriliş nəticəsində Milli Birlik Komitəsi yaradıldı.
  8. ↑ Xəstəliyə görə vəzifədən uzaqlaşdırıldı.
  9. ↑ Konstitusiya referendumunun mövzularından biri Əhməd Kenan Evrenin 1989-cu ilə qədər prezident təyin olunması idi.
  10. ↑ Türkiyə prezidentinin ilk birbaşa seçimi.

Mənbə

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ A. L. Macfie. British Views of the Turkish National Movement in Anatolia, 1919—22 // Review . 38. № 3. 2002. 27—46. (ing.)
  2. ↑ "History of The Grand National Assembly of Turkey". Türkiye Büyük Millet Meclisi. 2020-02-24 tarixində arxivləşdirilib. (ing.)
  3. ↑ "Full text of the Treaty of Lausanne (1923)". Wwi.lib.byu.edu. 2012-12-23 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-10-19. (ing.)
  4. ↑ "1921, 1924, 1961 ve 1982 Anayasalarını karşılaştırılması" (PDF). Kampus.beykent.edu.tr. 2020-02-24 tarixində arxivləşdirilib (PDF). (türk.)
  5. ↑ Желтов, Максим. "Конституционный референдум в Турции: восход Эрдоганского султаната". ИнтерИзбирком. 2020-02-24 tarixində arxivləşdirilib.
  6. ↑ Ататюрк [ölü keçid] // Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов. — М. : Большая российская энциклопедия, 2004–2017.
  7. ↑ Жевахов, Александр. Ататюрк. Jizn zameçatelnıx lüdey (3000 nüs.). Мoskva: Molodaya qvardiya. 2008. ISBN 978-5-235-03163-0.
  8. ↑ "Mustafa Kemal Atatürk". TDV İslâm Ansiklopedisi. 2020-02-23 tarixində arxivləşdirilib. (türk.)
  9. ↑ "Mustafa Abdülhalik Renda kimdir". Biyografi.net.tr. 2020-02-29 tarixində arxivləşdirilib. (türk.)
  10. ↑ "Mustafa Abdülhalik Renda". Biyografi.info. 2020-02-29 tarixində arxivləşdirilib. (türk.)
  11. ↑ Инёню[ölü keçid] // Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов. — М. : Большая российская энциклопедия, 2004–2017.
  12. ↑ "İnönü, Mustafa İsmet". TDV İslâm Ansiklopedisi. 2020-02-23 tarixində arxivləşdirilib. (türk.)
  13. ↑ Баяр[ölü keçid] // Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов. — М. : Большая российская энциклопедия, 2004–2017.
  14. ↑ "Bayar, Celâl". TDV İslâm Ansiklopedisi. 2020-02-23 tarixində arxivləşdirilib. (türk.)
  15. ↑ "Mahmut Celâl Bayar". Celalbayar.org. 2020-02-23 tarixində arxivləşdirilib. (türk.)
  16. ↑ "Cemal Gürsel kimdir". Biyografi.net.tr. 2020-02-23 tarixində arxivləşdirilib. (türk.)
  17. ↑ "Cemal Gürsel". Biyografi.info. 2020-02-23 tarixində arxivləşdirilib. (türk.)
  18. ↑ "Prof. Dr. İbrahim Şevki Atasagun (1899—1984)". Kimkimdir.gen.tr. 2020-02-29 tarixində arxivləşdirilib. (türk.)
  19. ↑ "İbrahim Şevki Atasagun (1899—1984)". Biyografi.net. 2020-02-29 tarixində arxivləşdirilib. (türk.)
  20. ↑ "Cevdet Sunay kimdir". Biyografi.net.tr. 2020-02-29 tarixində arxivləşdirilib. (türk.)
  21. ↑ "Cevdet Sunay". Biyografi.info. 2020-02-29 tarixində arxivləşdirilib. (türk.)
  22. ↑ "Sunay, Cevdet". TDV İslâm Ansiklopedisi. 2020-02-29 tarixində arxivləşdirilib. (türk.)
  23. ↑ "Tekin Arıburun". Türkiye Cumhurbaşkanlari. 2020-02-29 tarixində arxivləşdirilib. (türk.)
  24. ↑ "Tekin Arıburun Biyografisi". Türkce Sozlukler. 2020-02-29 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-09-17. (türk.)
  25. ↑ "Fahri Korutürk". Biyografi.info. 2020-02-29 tarixində arxivləşdirilib. (türk.)
  26. ↑ "Korutürk, Fahri Sabit". TDV İslâm Ansiklopedisi. 2020-02-29 tarixində arxivləşdirilib. (türk.)
  27. ↑ "İhsan Sabri Çağlayangil". Biyografi.info. 2020-02-29 tarixində arxivləşdirilib. (türk.)
  28. ↑ "İhsan Sabri Çağlayangil Biyografisi". Türkce Sozlukler. 2020-02-29 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-09-17. (türk.)
  29. ↑ "Kenan Evren". Biyografi.info. 2020-02-29 tarixində arxivləşdirilib. (türk.)
  30. ↑ "Evren, Ahmet Kenan". TDV İslâm Ansiklopedisi. 2020-02-29 tarixində arxivləşdirilib. (türk.)
  31. ↑ Озал[ölü keçid] // Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов. — М. : Большая российская энциклопедия, 2004–2017.
  32. ↑ "Turgut Özal kimdir". Biyografi.net.tr. 2020-02-23 tarixində arxivləşdirilib. (türk.)
  33. ↑ "Turgut Özal". Biyografi.info. 2020-02-23 tarixində arxivləşdirilib. (türk.)
  34. ↑ "Hüsamettin Cindoruk kimdir". Biyografi.net.tr. 2020-02-29 tarixində arxivləşdirilib. (türk.)
  35. ↑ "Hüsamettin Cindoruk Biyografisi". Türkce Sozlukler. 2020-02-29 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-09-17. (türk.)
  36. ↑ Демирель[ölü keçid] // Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов. — М. : Большая российская энциклопедия, 2004–2017.
  37. ↑ "Süleyman Demirel". Biyografi.info. 2020-02-23 tarixində arxivləşdirilib. (türk.)
  38. ↑ "Ahmet Necdet Sezer kimdir". Biyografi.net.tr. 2020-02-29 tarixində arxivləşdirilib. (türk.)
  39. ↑ "Ahmet Necdet Sezer". Biyografi.info. 2020-02-29 tarixində arxivləşdirilib. (türk.)
  40. ↑ "Abdullah Gül kimdir". Biyografi.net.tr. 2020-02-23 tarixində arxivləşdirilib. (türk.)
  41. ↑ "Abdullah Gül". Biyografi.info. 2020-02-23 tarixində arxivləşdirilib. (türk.)
  42. ↑ "Recep Tayyip Erdoğan kimdir". Biyografi.net.tr. 2020-02-23 tarixində arxivləşdirilib. (türk.)
  43. ↑ "Recep Tayyip Erdoğan". Biyografi.info. 2020-02-23 tarixində arxivləşdirilib. (türk.)

Ədəbiyyat

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  • Ahmad, Feroz. Geschichte der Türkei. Essen: Magnus. 2005. (alm.)
  • Giritli, Dr. Ismet. Fifty Years of Turkish Political development 1919—1969. Istanbul: Fakültler Matbaasi. 1969. (ing.)
  • Kreiser, Klaus. Kleines Türkei Lexikon. München: C. H. Beck. 1992. (alm.)
  • Nohlen, Dieter; Stöver, Philip. Elections in Europe: A data handbook. Baden-Baden: Nomos. 2010. ISBN 978-3-8329-5609-7. (ing.)
  • Robinson, Richard. The First Turkish Republic: a case study in national development. Cambridge: Harvard University Press. 1963. (ing.)
Vikianbarda Türkiyə prezidentlərinin siyahısı ilə əlaqəli mediafayllar var.
П: "Türkiyə" portalı