Tərcüməşünaslıq

Tərcüməşünaslıq — dillərarası tərcümə proseslərini, onun nəzəri və praktiki aspektlərini tədqiq edən multidissiplinar bir elmi sahədir. Bu sahə, mətnlərin və ya nitqin bir dildən digərinə düzgün və adekvat şəkildə çevrilməsi prosesində qarşıya çıxan problemləri, bu problemlərin həlli yollarını, metodologiyaları və strategiyaları araşdırır. Tərcüməşünaslıq təkcə dil fərqləri üzərində deyil, həm də mədəniyyətlərarası ünsiyyətin, ideoloji və sosial faktorların tərcüməyə təsiri ilə maraqlanır.^[1]

Dilçilik

Nəzəri linqvistika

Fonologiya Morfologiya Sintaksis Semantika Praqmatika Koqnitiv dilçilik Generativ linqvistika

Deskriptiv linqvistika

Antropoloji linqvistika Təkamül linqvistikası (müqayisəli-tarixi dilçilik, etimologiya) Fonetika Sosiolinqvistika

Tətbiqi dilçilik

Kompüter dilçiliyi Kriminalistika Dilin mənimsənilməsi Dil qiymətləndirməsi Dil inkişafı Preskriptivizm Antropoloji linqvistika Neyrolinqvistika Psixolinqvistika Stilistika

Digərləri

Ədəbiyyat Oxuma Linqvistik tipologiya Linqvistikanın tarixi Dilçilərin siyahısı Dünya dilləri Həll olunmamış problemlər

Portal:Linqvistika

b m r

Tərcüməşünaslıq tarix boyu mədəniyyətlərarası ünsiyyətin, bilik ötürülməsinin və qlobal inteqrasiyanın əsasını təşkil etmişdir. Hər dövrün ehtiyaclarına və şəraitinə uyğun olaraq tərcümə fəaliyyətinin forma və məqsədləri dəyişmiş, lakin tərcümənin dəyərləri insan sivilizasiyasının hər bir mərhələsində mühüm yer tutmuşdur.

İlk yazılı tərcümələrə eramızdan əvvəl 2000-ci illərdə rast gəlinir. Mesopotamiya və Misirdə çoxdilli mətnlər, xüsusilə rəsmi və hüquqi sənədlər, dillərarası əlaqələri təmin edirdi. Ən qədim dini tərcümə nümunələrindən biri Septuaqintadır. Tərcümənin əsas məqsədi dini biliklərin müxtəlif xalqlara çatdırılması idi. Roma və Yunan mədəniyyətləri: Yunan alimləri romalılar üçün fəlsəfi və ədəbi əsərləri tərcümə etmiş, mədəniyyətlərarası əlaqələrin inkişafına töhfə vermişlər. Siseron və Horasi kimi Roma yazıçıları tərcümə metodologiyası haqqında fikirlər irəli sürmüşdür.^[2] Tərcüməşünaslıq tarixi dillərarası və mədəniyyətlərarası ünsiyyət ehtiyaclarından doğaraq insan sivilizasiyasının erkən dövrlərindən bu günə qədər davam edən bir prosesdir. Bu sahənin inkişafı yazının ixtirası, mədəniyyətlərarası bilik mübadiləsi və dinlərin yayılması ilə sıx bağlıdır. Tərcümənin məqsədi zamanla dəyişmiş, dini mətnlərin tərcüməsindən elmi, texnoloji və ədəbi mətnlərin tərcüməsinə qədər genişlənmişdir.

Ərəb xilafəti dövründə (VII-X əsrlər) qədim Yunan, Fars və Hind mətnləri ərəb dilinə tərcümə edildi. Bağdaddakı "Beytül-Hikmə" (Hikmət Evi) bu prosesin mərkəzi idi.^[3] Ərəb alimləri Aristotel, Hippokrat və Avicenna (İbn Sina) əsərlərini tərcümə etməklə elmi bilikləri qoruyub saxlamış və Avropaya ötürmüşdür. Avropada dini tərcümələr (xüsusilə Bibliyanın latın dilindən yerli dillərə tərcüməsi) mühüm rol oynadı. Bu proses tərcümənin standartlarını müəyyən etməyə başladı.

İntibah dövründə tərcümə fəaliyyəti elmi və ədəbi biliklərin yenidən kəşfi ilə genişləndi. Klassik yunan və latın mətnləri Avropa dillərinə tərcümə edildi. Tərcüməçi şəxsiyyətləri daha çox tanınmağa başladı. Yohan Qutenberqin çap maşını tərcümə olunmuş mətnlərin daha geniş auditoriyaya çatdırılmasını təmin etdi.^[4]

Bu dövrdə dünya ədəbiyyatı əsərlərinin müxtəlif dillərə çevrilməsi ilə tərcümə mədəni əlaqələrdə əhəmiyyətli rol oynadı. Tərcümə zamanı mətnin məna dəqiqliyi ilə üslubuna balans yaratmağın vacibliyi ön plana çıxdı.^[5]

XX əsrin ikinci yarısında tərcümə nəzəriyyəsi və metodologiyası sistemli şəkildə öyrənilməyə başladı. Ceyms Holmes, Euqene Nida və İtamar Even-Zohar kimi alimlər tərcüməşünaslıq nəzəriyyəsinə mühüm töhfələr verdi. Kompüter texnologiyaları və süni intellekt tərcümə fəaliyyətini daha sürətli və geniş miqyaslı etdi. Tərcümə qloballaşma dövründə elmi, texnoloji və mədəni əməkdaşlığın əsasını təşkil edir.^[6]

Yazılı tərcümə Ədəbiyyat, hüquq, texnologiya, elm və ya digər sahələr üzrə yazılı mətnlərin bir dildən digərinə çevrilməsini əhatə edir. Şifahi tərcüməyə isə sinxron (eyni anda) və ardıcıl (nitqin bölmələr üzrə tərcüməsi) tərcümələr daxildir.^[7] Audiovizual tərcüməyə filmlərin subtitrləşdirilməsi, dublyaj və ya digər media mətnlərinin tərcüməsi daxildir. Elmi və texniki tərcümə mütəxəssis terminologiyaların bir dildən digərinə dəqiq ötürülməsini təşkil edir. Mədəni tərcümə mədəni fərqlərin və kontekstlərin nəzərə alınaraq mənanın ötürülməsidir.

Nəzəri tərcüməşünaslıq tərcümənin təməl prinsiplərini və metodlarını araşdırır. Praktik tərcüməşünaslıq isə tərcüməçi fəaliyyətinin təkmilləşdirilməsi və konkret üsullarla bağlıdır. Tarixi tərcüməşünaslıq müxtəlif dövrlərdə tərcümə təcrübəsini araşdırır. Koqnitiv tərcüməşünaslıq isə tərcümə prosesində insan beyninin fəaliyyətini öyrənir.

Dillərarası və mədəniyyətlərarası ünsiyyətin qurulmasında tərcüməşünaslığın əhəmiyyəti böyükdür. Tərcümə müxtəlif mədəniyyətlər və dillər arasında mənaların ötürülməsini təmin edir. Tərcümə elmi biliklərin və texnoloji yeniliklərin yayılmasını asanlaşdırır. Qlobal inteqrasiya dedikdə beynəlxalq ticarət, diplomatiya və mədəni əlaqələr nəzərdə tutulur ki, bu da tərcümənin rolunu əvəzolunmaz edir.^[8]

Avtomatlaşdırılmış tərcümə dedikdə süni intellekt və maşın tərcüməsi nəzərdə tutulur. Tərcüməşünaslığın müasir problemlərinə mədəniyyətin adekvat ötürülməsi, müxtəlif mədəniyyətlərə məxsus anlayışların doğru tərcüməsi,^[9] etika məsələləri, tərcüməçinin obyektivliyi və tərcümənin ideoloji manipulyasiyadan qorunması daxildir. Tərcüməşünaslıq həm nəzəri tədqiqatlar, həm də praktiki tətbiqlər üçün vacib bir sahə olaraq humanitar və sosial elmlərdə əhəmiyyətli yer tutur.^[10]

• Tərcümə layihəsi