Velodrom d'Hiv basqını

Velodrom d'Hiv basqını (fr. Rafle du Vélodrome d'Hiver) — 1942-ci il 16-17 iyul tarixlərində Parisdə Alman hakimiyyət orqanlarının göstərişi ilə Fransa polisi və jandarmları tərəfindən əcnəbi yəhudi ailələrinin kütləvi həbsi. Paris polis prefekturasının qeydlərinə görə, 4000-dən çoxu uşaq olmaqla 13,152 yəhudi həbs edilib.[2] Onlar Velodrome d'Hivdə (lazım. "Qış Stadionu"; "Vel' d'Hiv" kimi tanınır) son dərəcə ağır şəraitdə, demək olar ki, qida və su olmadan və sanitar qovşaq olmadan saxlanılıb. Həbslərdən bir həftə sonra yəhudilər Dransi, Pitivye və Bonna-la-Roland həbs düşərgələrinə aparılaraq, dəmir yolu vaqonlarında Auşvitz həbs düşərgəsinə göndərilmişdilər.

Velodrom d'Hiv basqını
Tarix 16-17 iyul, 1942-ci il
Başlama tarixi 16 iyul 1942
Bitmə tarixi 17 iyul 1942
Yeri Paris
İştirakçılar Üçüncü Reyx
Vişi rejimi
Nəticəsi 13,152 yəhudi tutularaq, öldürülmüşdür [1]
  • 4,115 uşaq
  • 5,919 qadın
  • 3,118 kişi
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Yəhudilərin toplanması Fransada həm işğal olunmuş zonada, həm də azad zonada yəhudi əhalisini məhv etməyə yönəlmiş bir neçə təşəbbüsdən biri idi. Fransa prezidenti Jak Şirak 1995-ci ildə Fransa polisi və dövlət qulluqçularının basqında Nazi rejimi ilə birgə hərəkət etdiklərinə görə üzr istəyir. 2017-ci ildə prezident Emmanuel Makron daha dəqiq şəkildə Fransa dövlətinin bu basqında, Holokostda iştirakının yalnış olduğunu etiraf edib.[3]

Velodrom d'Hiv

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Velodrom d'Hiv Parisin 15-ci dairəsində, Eyfel qülləsindən uzaq məsafədə Qrenelle bulvarı və Nelatonda da yerləşən böyük qapalı idman arenası idi. O, daha sonra Tour de France-ıtəşkil edən velodrom kimi istifadə edilən L'Auto-nun redaktoru Henri Deqranj tərəfindən inşa edilmişdir.[4] Yeni bina trek velosipedi ilə yanaşı, buzüstü hokkey, güləş, boks, konkisürmə, sirklər, tamaşalar və nümayişlər üçün istifadə olunub. 1924-cü il Yay Olimpiya Oyunlarında folqa qılıncoynatma, boks, velosiped sürmə (tras), ağır atletika və güləş də daxil olmaqla bir neçə tədbir keçirildi.[5]

Velodrom d'Hiv həm də siyasi mitinqlərin və nümayişlərin, o cümlədən Şarl Morrasın həbsdən buraxıldığı zaman Xaviyer Vallat, Filip Anrio, Leon Dode və digər görkəmli antisemitlərin iştirak etdiyi böyük tədbirin keçirildiyi yer idi.[6] 1939-cu ildə yəhudi qaçqınlar Paris bölgəsindəki düşərgələrə göndərilməzdən əvvəl orada internasiya edilmişdilər və 1940-cı ildə əcnəbi qadınlar üçün internirləmə mərkəzi kimi istifadə edilmişdir ki, bu da onun internir yeri kimi seçilməsi üçün presedent rolunu oynamışdır.[6]

Prekursorlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Velodrom d'Hiv basqını İkinci Dünya müharibəsi zamanı Fransada bu cürə toplaşma ilk deyildi. 14 may 1941-ci ildə Yaşıl bilet basqını (fr. rafle du billet vert) kimi tanınan basqında 3747 yəhudi kişi həbs olundu. Fransada yaşayan 6694 əcnəbinin yəhudi olduğu dəqiqləşdirildikdən sonra poçtla (yaşıl biletlə çatdırılıb) çağırış vərəqəsi alaraq həbs olundu.[7] Çağırış tələ idi: çağırışa əməl edənlər həbs olundu və həmin gün avtobusla Austerlitz stansiyasına aparıldıqdan, sonra dörd xüsusi qatarda Luare departamentindəki Pitiv və Bonna-la-Rolanddfakı iki düşərgələrə göndərildilər.[8]

Basqının planlaşdırılması

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Velodrom d'Hiv basqını, Avropanın yəhudi əhalisinin kökünü kəsmək üçün qitə miqyasında plan olan "Son Həll"in bir hissəsi idi. Bu, alman və onlarla əməkdaşlıq edən fransız idarəçilərinin birgə əməliyyatı idi.

Alman hakimiyyət orqanları tərəfindən 27 sentyabr 1940-cı il tarixli ilk anti-yəhudi fərmanı işğal olunmuş zonadakı yəhudiləri, o cümlədən əcnəbiləri polis bölmələrində və ya sous-prefekturalarda (“sub-prefekturalar”) qeydiyyatdan keçməyə məcbur etdi. Parisi və onun yaxın ətrafını əhatə edən Sena departamentində 150.000-ə yaxın insan qeydiyyatdan keçirildi. Onların adları və ünvanları fransız polisi tərəfindən yaradıcısı Andre Tulardın adını daşıyan Tulard faylında saxlanılırdı. Fransada Alman polisinə rəhbərlik edən SS kapitanı Teodor Danneker deyirdi: "Bu fayl sistemi əlifba sırası ilə sıralanmış fayllara bölünmüşdü. Fransız vətəndaşı olan yəhudilərin və əcnəbi yəhudilərin müxtəlif rəngli sənədləri var idi və fayllar da peşə, milliyyət və küçəyə görə çeşidlənmişdi." Bu fayllar daha sonra “yəhudi problemi”nə cavabdeh olan Gestapoya verildi. Alman hakimiyyət orqanlarının tələbi ilə Vişi hökuməti 1941-ci ilin martında antisemitizm siyasətini həyata keçirmək vəzifəsi ilə Général aux Questions Juives və ya CGQJ (Yəhudi İşləri üzrə Baş Komissarlıq) Kommisarlığını yaratdı. [9]

4 iyul 1942-ci ildə milli polisin baş katibi Rene Buke və 1942-ci ilin mayında Haviyer Vallatı Yəhudi İşləri üzrə Baş Komissarlığın rəhbəri kimi əvəz etmiş Lui Darquer de Pellepoiks, SS-dən Danneker və Helmut Knoxen ilə görüşmək üçün Parisin 16-cı bölgəsindəki 93 rue Lauriston ünvanındakı Gestapo qərargahına getdi. Əvvəlki basqınlar Fransa hakimiyyəti tərəfindən almanlara vəd edilən 32.000 yəhudiyə çatmadı.[9] Darquer Cənub Zonasında vətəndaşlığı olmayan yəhudilərin həbsini və 1927-ci ildən Fransa vətəndaşlığını almış bütün yəhudilərin denaturalizasiyasını təklif etdi. İyulun 7-də Dannekerin Fok prospektindəki ofisində növbəti görüş baş tutdu. Həmçinin, bu görüşdə Buketin müavini Jan Lequa, Paris prefekturasının polis idarəsinin direktoru Jan Fransua, Paris polisinin rəhbəri Emile Hennequin və Andre Tulard da iştirak edirdilər.[10]

Danneker 10 iyul 1942-ci ildə Adolf Eyxman ilə görüşdü. Eyni gün Yəhudi İşləri üzrə Baş Komissarlığında Danneker, Heynz Rötke, Ernst Heynrixzon, Jan Leqe, Qallien, Lui Darquer de Pellepoiksin müavini, bir neçə polis məmuru və Fransa dəmir yolu xidmətinin nümayəndələri bu görüşdə iştirak etdilər. Basqın fransızların tələbi ilə iyulun 14-də Bastiliyanın alınması gününə qədər təxirə salındı. Bu milli bayram işğal olunmuş zonada qeyd olunmurdu və onlar vətəndaş üsyanlarından qaçmaq istəyirdilər. Danneker bəyan etdi ki: "Fransız polisi, bəzi mülahizələrə baxmayaraq, yalnız əmrləri yerinə yetirməlidir!"[11]

Ümumilikdə Almaniya, Avstriya, Polşa, Çexoslovakiya, Sovet İttifaqı və mənşəyi müəyyən edilə bilməyən apatridlərdən ("vətəndaşlığı olmayan") 16 ilə 50 yaş arasında olan yəhudilərə yönəldilmişdi. "Hamiləliyi irəli aylarda olan" və ya süd verən qadınlar üçün istisnalar olmalı idi, lakin "vaxta qənaət etmək üçün çeşidləmələr evdə deyil, ilkin toplaşma mərkəzlərində aparılacaqdı."[11]

Almanlar Fransa polisinin Böyük Parisdə 22.000 yəhudini həbs etməsini planlaşdırırdı. Daha sonra onlar Drensi, Pitiv və Bonna-la-Rolanddakı həbs düşərgələrinə aparılacaqdılar. Andre Tulard isə "həbs ediləcək yəhudilərin sənədlərini bələdiyyə polisinin rəisindən alacaqdı. 15 və ya 16 yaşdan kiçik uşaqlar isə vəqf düşərgələrinə yerləşdirməsi üçün Union générale des israélites de France ( Fransız Yəhudilərinin Ümumi Birliyi) təşkilatına göndəriləcəkdi. Uşaqların çeşidlənməsi isə ilkin toplaşma mərkəzlərində aparılacaqdı.[11]

Polisin birgə işi

[redaktə | mənbəni redaktə et]
1942-ci ilin iyununda, kütləvi həbsdən bir neçə həftə əvvəl, işğal olunmuş Parisdə sarı ulduz nişanı taxan iki yəhudi qadın

Fransız polisinin mövqeyi, ölkənin şimalını tutaraq Fransanı nominal olaraq idarə edən Vişi hökumətinin suverenliyi ilə çətinləşdi. Praktikada almanlar şimala qaçsalar da, cənubda güclü və daha sonra total hökmranlığa malik olsalar da, rəsmi mövqe Fransa və almanların ayrı olması idi. Vişi və onun lideri Filipp Petenin mövqeyi bir çox xarici hökumətlər tərəfindən müharibə boyu tanındı.

Bu müstəqillik nə qədər uydurma olsa da, qorunub saxlanılmalı idi. Tarixçi Culian T.Cekson deyir ki, Almaniyanın daxili polis işinə müdaxiləsi, “Vişinin qorumağa sadiq olduğu bu suverenliyi daha da sarsıdacaq. Bunun qarşısını ancaq Almaniyanı fransızların lazımi tədbirləri görəcəyinə inandırmaqla almaq olar”. Cekson əlavə edir ki,“öz yerli kökləri ilə muxtar siyasəti” yürütmək üçün yəhudiləri, kommunistləri və qollistləri həbs etmək qərarı verildi.[12] Başqa sözlə, bu qərarın gerçəkləşdirilməsi almanlar tərəfindən Vişi rejiminə məcbur edilməyib. Cekson həmçinin vurğulayır ki, yəhudilərin toplanması fransızlar tərəfindən aparılmalı idi, çünki almanların tam 13.000 nəfər yəhudini tapıb həbs etmək üçün lazımi məlumat və ya işçi qüvvəsi yox idi.[13]

2 iyul 1942-ci ildə Rene Buke həbslərə etiraz etmədiyi ifadə etdiyi planlaşdırma iclasında iştirak etdi və yalnız fransız polisinin onları həyata keçirəcəyinə dair "utandırıcı" faktdan narahat oldu. Buke polisin yalnız xarici yəhudiləri toplaması üçün icazə ala bildi. Vişi hökuməti həmin müqaviləni ertəsi gün ratifikasiya etdi.

Baxmayaraq ki, polis 16 yaşdan kiçik uşaqları toplamaqda günahlandırılsa da nazir Pyer Laval guya ailələri bir arada saxlamaq üçün "humanitar" tədbir kimi bu əmri verməkdə heç də tərəddüd etmədi. Bu uşaqların valideynlərinin artıq deportasiya olunduğunu nəzərə alsaq; dövrün sənədləri, antisemit Lavalın əsas narahatlığının yəhudi uşaqlarının valideynləri deportasiya edildikdən sonra onlarla nə edəcəyini ortaya qoydu. Lavalın göstərişi ilə Auşvitsə göndərilən ən kiçik uşaq 18 aylıq idi.[12]

Üç keçmiş SS zabiti 1980-ci ildə ifadə verdilər ki, Vişi məmurları yəhudilərin Fransadan deportasiyasına həvəslə yanaşırdılar. Müstəntiq Serj Klarsfeld alman arxivlərində yüksək rütbəli Vişi məmurları ilə görüşlərin və Buketin bütün ölkədəki qeyri-fransız yəhudiləri əhatə etməsi təklifinin protokollarını tapıb.[14] 1990-cı ildə Klarsfeldin şikayətləri əsasında yəhudilərin Vel'd'Hiv-də toplanmasındakı rolu ilə əlaqədar Buketi insanlıq əleyhinə cinayətlərdə ittiham edib.[15]

Tarixçilər Entoni Bivor və Artemis Kuper qeyd edirlər:

Klarsfeld həmçinin Buketin işğal olunmuş zonadakı departamentlərin prefektlərinə, təkcə böyük yaşlı yəhudiləri deyil,hətta faşistlər tərəfindən deportasiyası tələb olunmayan uşaqları da deportasiya etməklə bağlı göndərdiyi teleqramları da açıqlayıb.[14]

Basqın

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Şəhər polisinin direktoru Emil Enneken 12 iyul 1942-ci ildə əməliyyatların maksimum sürətlə, mənasız danışıqlara və şərhlərə yol vermədən həyata keçirilməsi ilə bağlı əmr verdi.

1942-ci il iyulun 16-da səhər saat 4:00-dan başlayaraq 9000 nəfərlik fransız polisi axtarışa başladı. Polis qüvvəsinə jandarmlar, əməliyyatçılar, patrulçular və kursantlar daxil idi. Onların hər biri üç-dörd nəfərdən ibarət kiçik həbs dəstələrinə bölünərək şəhərin hər tərəfində gəzirdilər. Jak Dorionun bir neçə yüz davamçısı könüllü olaraq qollarına faşist Fransa Xalq Partiyasının (PPF) rəngləri olan sarğı taxaraq kömək etdi. Jak Dorionun bir neçə yüz davamçısı könüllü olaraq qollarına faşist Fransa Xalq Partiyasının (PPF) rəngləri olan sarğı taxaraq kömək etdilər.[16]

Ümumilikdə 13152 yəhudi həbs edilib.[1] Paris prefekturası polisinin qeydlərinə görə, onlardan 5802-si (44%) qadın, 4051-i (31%) uşaq idi. Gizli fəaliyyət göstərən yəhudi qəzeti və ya Fransa Gizli bir yəhudi qəzeti və ya Fransa Müqavimət Hərəkatı tərəfindən xəbərdarlıq edilən, qonşular tərəfindən gizlədilən naməlum sayda yəhudi qaçmağı bacarır. Həbs olunanların qarşısına: özləri ilə yalnız yorğan, sviter, bir cüt ayaqqabı və iki köynək götürə bilmələri şərti qoyulmuşdu. Əksər ailələr dağılaraq bir daha birləşə bilmədilər.[17]

Tutulanların bəziləri avtobusla Dransi şəhərinin şimal ətrafındakı yarımçıq mənzillər və yaşayış binalarından ibarət kompleksdəki internat düşərgəsinə aparıldı. Qalanları isə 1941-ci ilin yayında artıq internirləmə mərkəzi kimi istifadə edilən Velodrom d'Hivə aparıldı.[6]

Basqından sonra

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Basqınlar Fransanın həm şimal, həm də cənub zonalarında aparılırdı, lakin cəmləşmiş ərazidə iştirak edənlərin sayına görə ictimai qəzəb ən çox Parisdə idi. Velodrom d'Hiv şəhərin mərkəzində dönüş nöqtəsində idi. Etirazçılar arasında Roma-Katolik kilsəsi də var idi. İctimai reaksiya Lavaldan sentyabrın 2-də almanlardan artıq yəhudi tələb etməməyə yönəlmişdi.[12] Laval deportasiyanı əsasən əcnəbi yəhudilərlə məhdudlaşdıra bildi; o və onun müdafiəçiləri müharibədən sonra iddia edirdilər ki, fransız polisinin toplaşmağa icazə verməsi Fransa vətəndaşı olan yəhudilərin həyatını təmin etmək üçün bir sövdələşmədir.[12][18] Reallıqda isə “Vişi Fransadakı əcnəbi yəhudilərin taleyinə göz yaşı tökmədi. Laval amerikalı diplomata; onlardan qurtulmaqdan bir “xoşbəxtdir” deyə bildirib.[12][19]

Protestant lider Lavalı yəhudiləri öldürməkdə ittiham edəndə, Laval onların Şərqdə kənd təsərrüfatı koloniyası qurmaq üçün göndərildiyində israr etdi. “Onunla qətl haqqında danışdım, o, mənə bağçılıqla cavab verdi.[12]

Dransi düşərgəsi və deportasiya

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Parisdən Auşvitsə deportasiya yolu

Dransidəki internir düşərgəsi at nalı şəklində qüllə bloklarından tikildiyi üçün asanlıqla müdafiə olunurdu. Fransız jandarmları tərəfindən qorunurdu. Düşərgə Gestaponun xüsusi nəzarəti altında idi. Dransinin həm toplanmasında, həm də əməliyyatında əsas fiqur olan Teodor Danneker, Moris Raysfus tərəfindən düşərgə tarixində "zorakı psixopat" kimi təsvir edilmişdir. ...Məhz internirlərə ac qalmağı, onlara düşərgə daxilində hərəkət etməyi, siqaret çəkməyi, kart oynamağı və s. əmr edən məhz o idi.[20]

1941-ci ilin dekabrında Dransidən olan qırx məhbus fransızların alman polislərinə hücumuna cavab olaraq öldürüldü.

Düşərgə Haynz Rötkenin nəzarətində idi. Məhz onun rəhbərliyi altında 1942-ci ilin avqustundan 1943-cü ilin iyununa qədər Fransa Milli Dəmiryolu Şirkəti ilə deportasiya edilənlərin ikisi Dransidən nasistlər tərəfindən rekvizisiya edilmiş avtomobil nəqliyyatı ilə Osvensimə göndərildi. Dransi eyni zamanda Klaus Barbinin uşaq evinə basqın zamanı əsir götürülən yəhudi uşaqları Auşvitsə göndərdiyi və öldürüldükləri yerdir. Dransi eyni zamanda Klaus Barbinin uşaq evinə basqını zamanı əsir götürülən yəhudi uşaqlarının Auşvitsə göndərdiyi və öldürüldükləri yerdir. İlkin qurbanların əksəriyyəti, o cümlədən Velodrom d'Hivdən olanlar, möhürlənmiş vaqonlara sıxışdırılanlar yemək və su çatışmazlığından yolda öldülər. Keçiddən sağ çıxanlar qaz kameralarında öldürüldü.

Düşərgədə Polis prefekturası heç bir nəzarətə malik deyildi və ziyarətçilər qəbul edilmirdi. Sentyabrın 15-də bir keşiş içəri buraxılanda o, 3,5 m x 1,75 m-lik hücrələri aşkar etdi ki, burada 6 yəhudiyə iki döşək verilmişdi.[14] Həbsxana sentyabrın 20-də şərti həbsxana xidmətinə qayıtdı.

Nəticə

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Pyer Laval Fransadakı Alman polis bölmələrinin rəhbəri Karl Oberq ilə

Bu toplanış 1942-ci ildə Fransadan Auşvitsə göndərilən 42.000 yəhudinin dörddə birindən çoxunu təşkil edirdi. Onlardan yalnız 811-i müharibənin sonunda Fransaya qayıtdı.

Altı yeniyetmə istisna olmaqla, Velodrom d’Hivdə saxlanılan və sonra deportasiya edilən 3900 uşaqdan heç biri sağ qalmadı.

Pyer Laval-ın məhkəməsi 3 oktyabr 1945-ci ildə başlandı. Onun ilkin müdafiəsi o oldu ki, o, fransızları xilas etmək üçün əcnəbi yəhudiləri qurban verməli olub.[14] Neytral münsiflər Lavalı təhqir edərək "gizlində onları güllə" ilə hədələdiyini deməsi məhkəmədə səs-küy yaranmasına səbəb verdi.[14] Bu, tarixçilər Antoni Bivor və Artemis Kuperin dediyinə görə, "Paris terroru zamanı avto-da-fé ilə tribunal arasında keçid idi". Oktyabrın 6-dan etibarən Laval andlı iclasçıların müdaxiləsinin yeni məhkəməyə gətirib çıxaracağına əmin olduğu üçün prosesdə iştirakdan imtina etdi. Laval ölüm cəzasına məhkum edildi və siyanür kapsulunu udaraq intihara cəhd etdi. O, oktyabrın 15-də Fresnes həbsxanasında edam edildi.[12]

Lui Darke əməkdaşlığına görə 1947-ci ildə qiyabi ölümə məhkum edildi. Lakin o, Fransisko Franko rejiminin onu qoruduğu İspaniyaya qaçdı.[21] 1978-ci ildə o, Auşvitsin qaz kameralarının parazitləri öldürmək üçün istifadə edildiyini iddia edən bir müsahibə verdikdən sonra Fransa hökuməti onun ekstradisiyasını tələb etdi.[22] İspaniya imtina etdi. 29 avqust 1980-ci ildə İspaniyanın Malaqa yaxınlığında vəfat edir.[23][23]

Helmut Knoxen 1946-cı ildə Britaniya hərbi tribunalı tərəfindən britaniyalı pilotların qətlinə görə ölüm cəzasına məhkum edilib. Hökm heç vaxt icra olunmadı. O, 1954-cü ildə Fransaya təhvil verilib, yenidən ölümə məhkum edildi. Daha sonra cəza ömürlük həbslə əvəz edildi. 1962-ci ildə Fransa prezidenti Şarl de Qoll onu əfv etdi və o, Almaniyaya geri göndərildi, Baden-Badendə təqaüdə çıxdı və 2003-cü ildə öldü.

Paris polisinin rəhbəri Emil Enneken 1947-ci ilin iyununda səkkiz il müddətinə azadlıqdan məhrum edilir.[24]

23 yanvar 1943: Marseldə Alman-Fransa Vişi hökumətinin görüşü.

Rene Buke sonuncu dəfə 1949-cu ildə mühakimə olundu. O, "milli müdafiənin maraqlarına xələl gətirmək" maddəsi ilə bəraət alsa da, Vişi hökumətinə qarışdığına görə günahkar elan edildi. Ona beş il deqradasiya milli cəzası verildi, bu tədbir “işğalçıya qarşı müqavimətdə fəal və davamlı şəkildə iştirak etdiyinə görə” dərhal ləğv edildi. Bukenin mövqeyi həmişə birmənalı deyildi. Müharibədən sonra Bank İndokitaya və qəzetlərdə işləyib. 1957-ci ildə Fransanın Dövlət Şurasına geri verdi və ona 17 yanvar 1958-ci ildə amnistiya verildi. O, həmin il Marna namizədi kimi seçkilərdə iştirak etdi. O, Demokratik və Sosialist Müqavimət Birliyi tərəfindən dəstəklənirdi; ikincisi, radikal-sosialist baş şuranın üzvü Hector Buyi idi. 1974-cü ildə Buske Fransua Mitteranın Valeri Jiskar d'Estenə qarşı prezidentlik kampaniyasını maliyyələşdirməyə kömək etdi. 1986-cı ildə Buskenin ünvanına irəli sürülən ittihamlar daha da artdıqca, xüsusən də ona Lui Darke tərəfindən ad verildikdən sonra, o Mitteranla biri-birlərini demək olar ki, görmədilər. 1989-cu ildə Serj Klarsfeld və onun assosiasiyası des Fils et Filles des déportés juifs de France, Deportasiya olunanlar və İnternesiya edilmiş şəxslərin Milli Federasiyası, Müqavimətçilər və Vətənpərvərlər 194 uşağın deportasiyasına görə insanlığa qarşı cinayətlər törətdiyinə görə Buskeyə qarşı şikayətlərini bildirdilər. Buske məhkəməyə verildi, lakin 8 iyun 1993-cü ildə 55 yaşlı Kristian Didye adlı psixi xəstə onun mənzilinə girərək onu güllələyir.[12]

Teodor Danneker 1945-ci ilin dekabrında ABŞ Ordusu tərəfindən interne edildi və bir neçə gün sonra intihar etdi.

Fransız sağçıların toplanmasına kömək edən Jak Doriot, Almaniyanın Siqmarinqen anklavına qaçır. O, 1945-ci ilin fevralında Mainaudan Siqmarinqenə gedərkən avtomobili Müttəfiq döyüşçüləri tərəfindən vurulularaq ölür. Menqendə dəfn edilir.[25]

Polisə qarşı hücum

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Dransi həbs düşərgəsində yəhudiləri qoruyan fransız jandarmı.

Qurtuluşdan sonra Dransidəki həbs düşərgəsindən sağ qalanlar nasistlərin ortağı olmaqda günahlandırılan jandarmlara qarşı məhkəmə araşdırmalarına başladılar. 15 jandarma qarşı istintaq başladıldı, onlardan 10-u Sena məhkəməsində dövlətin təhlükəsizliyini təhdid edən davranışlarda ittiham olunurdu. Məhkəmə başlamazdan əvvəl üç nəfər qaçır. Digər yeddi nəfər isə çoxsaylı şahidlərin və onların vəhşiliklərindən sağ çıxanların ifadələrinə baxmayaraq, yalnız əmrlərə tabe olduqlarını söylədilər.

Məhkəmə 22 mart 1947-ci ildə qərar verdi ki, yeddi nəfər günahkardır, lakin onların əksəriyyəti "düşmənə qarşı Müqavimətə təklif olunan fəal iştirakla, faydalı və davamlı olmaqla" özlərini islah etmişlər. Digər iki nəfər isə iki il müddətinə azadlıqdan məhrum edilir.

Hökumətin qəbulu

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Keçən onilliklər ərzində Fransa hökuməti fransız polislərinin toplaşmadakı roluna və ya dövlətin iştirakına görə üzr istəməkdən imtina etdilər. De Qoll və başqaları müharibə zamanı Filipp Petenin yeni Fransa dövlətini qurduğu zaman Fransa Respublikasının dağıdıldığını və müharibə başa çatdıqdan sonra respublikanın yenidən qurulduğunu müdafiə edirdilər.[26] Buna görə də Fransanın tanımadığı bir dövlətin törətdiyi hadisələrə görə üzr istəmək Respublika üçün deyildi. Prezident Fransua Mitteran bu mövqeyini 1994-cü ilin sentyabrında etdiyi çıxışında təkrarladı. “Fransa adına üzr istəməyəcəyəm. Respublikanın bununla heç bir əlaqəsi yox idi. Fransanın məsuliyyət daşıdığına inanmıram." [27]

1995-ci il iyulun 16-da prezident Jak Şirak bu mövqeyi dəyişərək ki, Fransanın artıq keçmişi ilə üz-üzə qalmağın vaxtı olduğunu bildirdi. O, "Fransız dövlətinin" müharibə zamanı yəhudilərin və başqalarının təqib edilməsində oynadığı rolu etiraf etdi.[3][27][28][29]

22 iyul 2012-ci ildə Prezident Fransua Olland Velo d'Hiv'in 70-ci ildönümünü qeyd etmək üçün abidə önündə çıxış etdi. Prezident bu hadisənin “Fransada, Fransa tərəfindən” törədilmiş cinayət olduğunu etiraf etdi və fransız polisinin iştirak etdiyi deportasiyaların Fransa dəyərlərinə, prinsiplərinə və ideallarına qarşı törədilmiş cinayətlər olduğunu vurğuladı.[30]

İkinci Dünya müharibəsi illərində Fransa hökumətinin hansısa qeyri-qanuni qrup olması ilə bağlı əvvəlki iddia 2017-ci il seçki kampaniyası zamanı Milli Cəbhə Partiyasının lideri Marin Le Pen tərəfindən yenidən irəli sürülüb. Çıxışlarda o, Vişi hökumətinin "Fransa" olmadığını iddia etdi.[27][31][32]

16 iyul 2017-ci ildə, həmçinin, toplanan qurbanlarının xatirəsinə həsr olunmuş tədbirdə prezident Emmanuel Makron ölkəsinin Holokostdakı rolunu və Fransanın 1942-ci ildə toplanan və sonradan 13.000 yəhudinin deportasiyası üçün məsuliyyətini inkar edən tarixi revizionizmi pislədi. "Həqiqətən də bunu [basqını] təşkil edən Fransa idi", fransız polisi nasistlərlə əməkdaşlıq edirdi. “Bir alman da iştirak etmədi” deyərək o əlavə edir. Şirak artıq müharibə dövründə hökumətin Fransa dövlətini təmsil etdiyini bildirmişdi. Makron bu mövzuda daha konkret idi: “Vişi rejimini heçlikdən doğulmuş, yoxluğa dönmüş kimi görmək rahatdır. Bəli, rahatdır, amma yalandır. Biz yalan ilə qürur qura bilmərik."[3][33]

Makron Şirakın 1995-ci ildə üzr istəməsinə incə bir işarə vuraraq əlavə edir: “Burada yenə deyirəm. Həqiqətən də Fransa basqını, deportasiyanı və beləliklə, demək olar ki, hamı üçün ölümü təşkil etmişdi."[34][35]

Xatirələr və abidələr

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Paris

[redaktə | mənbəni redaktə et]
1942-ci il 16-17 iyul tarixlərində Parisdə Velodrom d'Hivdə saxlanılan 8160 yəhudi qurbanın xatirəsinə qoyulmuş lövhə. 20 iyul 2008-ci ildə açılışı olan lövhə keçmiş Velodrom d'Hivdəki yerindən bir neçə metr məsafədə (Parisin 15-ci dairəsi) Bir-Hakeym metro stansiyası ilə üzbəüzdür.

1959-cu ildəki yanğın Velodrom d'Hivin bir hissəsinin və strukturun qalan hissəsinin dağılmasına səbəb oldu. Hazırda həmin ərazidə çoxmərtəbəli yaşayış binası və Daxili İşlər Nazirliyinə məxsus bina yerləşir. Velodrom d'Hiv basqınının qeyd edildiyi lövhə müharibədən sonra 1959-cu ildə Qrenelle 8 bulvarına köçürüldü.

1993-cü il fevralın 3-də prezident Fransua Mitteran həmin yerdə abidə ucaldılması barədə tapşırıq verir.[36] İndi bu abidə Qui de Grenelle kənarındakı velosiped yolunu təmsil etmək üçün əyri bir təməl üzərində dayanır. Polşalı heykəltaraş Valter Spitser və memar Mario Azaqurinin əsəridir. Spitzerin ailəsi Auşvitzə deportasiyadan sağ qalanlardan idilər. Abidə bütün deportasiya edilənləri, xüsusən də Velodrom d'Hivi təmsil edir. Mitteranın göstərişi ilə ucaldılan abidədəki sözlər hələ də Fransa Respublikası ilə İkinci Dünya müharibəsi zamanı hökmranlıq edən Vişi hökuməti arasında fərq qoyur, buna görə də onlar yəhudilərə qarşı olan bu basqına görə dövlətin məsuliyyətini qəbul etmirlər. Fransızca yazılan: "La République française en hommage aux victimes des persécutions racistes et antisémites et des crimes contre l’humanité commis sous l’autorité de fait dite ‘gouvernement de l’État français’ (1940–1944) N’oublions jamais" bu sözlər: "Fransa Respublikası 1940-1944-cü illərdə “Fransa Dövlətinin hökuməti” adlanan faktiki hakimiyyəti altında törədilmiş irqçi və antisemitizm təqibləri və insanlığa qarşı cinayətləri qurbanlarının xatirəsini ehtiramla yad edir. Heç vaxt unutmayacağıq". kimi tərcümə edilir.[37][38] Abidə 1994-cü il iyulun 17-də açılıb. Hər il iyul ayında burada anım mərasimi keçirilir.

20 iyul 2008-ci ildə Paris metropoliteninin Bir-Hakeym stansiyasında Velodrom d'Hiv basqının qurbanlarının xatirəsinə xatirə lövhəsi qoyulub. Mərasimə Müdafiə və Veteranlarla İş üzrə Nazir Jan-Mari Bokel rəhbərlik edib və Simona Veyl, deportasiya edilmiş və keçmiş nazir, anti-nasist fəal Beta Klarsfeld və çoxsaylı nüfuzlu şəxslər iştirak edib.

Dransi

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Əvvəllər Auşvitzə məhbusları daşıyan dəmir yolu vaqonu indi Dransidə nümayiş etdirilir.

1976-cı ildə Şelomo Selinqerin qalib gəldiyi dizayn müsabiqəsindən sonra Dransi düşərgəsində xatirə tikilisi ucaldıldı. O, məhbusları ölüm düşərgələrinə aparmaq üçün istifadə edilən dəmir yolu vaqonunun yanındadır. Bu, ənənəvi olaraq yəhudilərin yaşadığı evlərin qapısındakı Mezuzada yazılmış ivrit əlifbasının şin hərfindən ibarət üç blokdur. Digər iki blok ölüm qapılarını təmsil edir. Şelomo Selinqer öz işi haqqında: “Mərkəzi blok 10 rəqəmdən ibarətdir, toplu dua üçün lazım olan rəqəmdir (Minyan)" deyə vurğulayır. Lamed və Vav iki ibrani hərfi heykəlin yuxarı hissəsində iki nəfərin saçı, qolu və saqqalından əmələ gəlir. Lamed və Vav hərfləri heykəlin yuxarı hissəsində iki nəfərin saçı, qolu və saqqalından əmələ gəlir. Bu hərflərdə yəhudi ənənəsinə görə dünyanın mövcud olduğu Salehlərin sayı olan 36 rəqəmi var”.

25 may 2001-ci ildə Cité de la Muette - Dransi yaşayış bloklarının rəsmi adı - mədəniyyət naziri Katerin Taska tərəfindən milli abidə elan edildi.

2012-ci ildə Prezident Fransua Olland tərəfindən heykəltaraşlıq abidəsi və dəmir yolu vaqonu ilə üzbəüz yeni Şoa xatirə muzeyi açıldı. O, Fransada yəhudilərin təqib edilməsinin təfərrüatlarını və məhbusların Auşvitsə sürgün edilmədən və ölümlərindən əvvəl bir çox şəxsi xatirələrini təqdim edir. Onların arasında divarlara yazılan mesajlar, qraffitilər, içki fincanları və məhbusların qoyub getdiyi digər şəxsi əşyalar da var ki, onların bəzilərində sahiblərinin adları yazılıb. Birinci mərtəbədə məhbusların simaları və adlarının dəyişdirilməsi, onların həbsdə saxlanması və daha sonra Fransız jandarmasının köməyi ilə almanlar tərəfindən öldürülməsinin xatirəsi kimi nümayiş etdirilir.[39]

Holokost tədqiqatçısı Serj Klarsfeld 2004-cü ildə demişdi: “Dransi Fransada Şoa xatirəsinin ən yaxşı tanındığı yerdir; yəhudilərin toplanıldığı və öldürüldüyü düşərgələrinin adlarının daşlara həkk olunduğu Yad Vaşemin (Qüds) məzarında, Dransi Fransada xatırlanacaq yeganə yerdir.[40]

Sənədli filmlər və kitablar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  • Uilyam Karelin 1992-ci ildə France 3 kanalında yayımlanan La Rafle du Vel-d'Hiv, La Marche du siècle filmi
  • Annet Müllerin 1991-ci ildə Parisdə çəşr olunan La petite fille du Vel' d'Hiv əsəri. Yeni nəşri isə 209-cu ildə Serj Klarsfeldin məsləhəti üzrə çap edilib.
  • Tatyana de Rosneyin 2007-ci ildə Martin's Press nəşriyyatı tərəfindən nəşr olunan "Saranın açarı" romanı, (həmçinin 2011-ci idə eyni adlı filmi də çəkilmişdir.)

Tədbirlər çərçivəsində:

  • Qara cümə axşamı, 1974. Fransız rejissor Mişel Mitraninin filmi.
  • Müsyö Kleyn, 1976. Cozef Losinin rejissoru olduğu bu film genosidin aparıldığı yerlərdə çəkilmişdir. Film 1977-ci ildə ən yaxşı film, ən yaxşı rejissor və ən yaxşı istehsal dizaynı nominasiyalarında Sezar mükafatına layiq görülmüşdür.
  • Basqın (La Rafle), 2010. Rejissoru Rozelin Boş və prodüseri Alena Qoldmanın olduğu fransız filmi.
  • Saranın açarı, 2010. Rejissorlar Jilya Pake-Brenner və Stefan Marsil tərəfindən çəkilmiş fransız filmi.

Həmçinin bax

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ 1 2 "Pourquoi le rafle n'a pas ateint son objectif" (PDF). AIDH.org. səh. 52. 2008-07-03 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2009-12-31.
  2. ↑ "The Vel' d'Hiv Roundup". The Holocaust in France. Yad Vashem. 27 April 2014 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 22 April 2014.
  3. ↑ 1 2 3 Goldman, Russell. "Macron Denounces Anti-Zionism as 'Reinvented Form of Anti-Semitism'". 17 July 2017. 28 January 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 27 March 2018 – NYTimes.com vasitəsilə.
  4. ↑ Vives, Marie; Chevallier, Fabienne. "Architecture et sport en France 1918–1945: une histoire politique et culturelle". 2007-09-22 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.
  5. ↑ Grunwald, Cattaert, 1978
  6. ↑ 1 2 3 Marrus, Paxton, 1995. səh. 250
  7. ↑ "Premières rafles et camps d'internement en zone occupée en 1941". www.cercleshoah.org. 26 March 2013. 24 January 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 27 March 2018.
  8. ↑ "La rafle du billet vert et l'ouverture des camps du Loiret 1941". Cercle d'étude de la Déportation et de la Shoah (fransız). 2021-03-11. 2022-10-17 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-10-17.
  9. ↑ 1 2 Megargee, White, 2018. səh. 96
  10. ↑ Laffitte, Michel. Case Study: The Vel' d'Hiv round-up // Online Encyclopedia of Mass Violence. 1 April 2008. ISSN 1961-9898. 22 November 2008 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 17 July 2014.
  11. ↑ 1 2 3 Center of Contemporary Jewish Documentation-CCCLXIV 2. Document produced in court Karl Oberg-Helmut Knochen in September 1954, cited by Maurice Rajsfus in La Police de Vichy – Les forces de l'ordre au service de la Gestapo, 1940/1944, Le Cherche Midi, 1995, p. 118
  12. ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 Jackson, Julian. France: The Dark Years. Oxford University Press. 2001. ISBN 0-19-820706-9.
  13. ↑ Weber, Eugen. "France's Downfall". October 2001. 21 May 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 27 March 2018.
  14. ↑ 1 2 3 4 5 Beevor, Antony; Artemis Cooper. Paris After the Liberation: 1944–1949. Penguin. 1995. ISBN 0-14-023059-9.
  15. ↑ Levy, Richard S. Antisemitism: A Historical Encyclopedia of Prejudice and Persecution. ABC-CLIO. 27 March 2018. ISBN 9781851094394. İstifadə tarixi: 27 March 2018 – Google Books vasitəsilə.
  16. ↑ Marrus, Paxton, 1995. səh. 251
  17. ↑ For more information on a reliable and well known case of deportation, see the article on Bereck Kofman, father of the famous French philosopher Sarah Kofman
  18. ↑ Klarsfeld, Serge. La Shoah en France: Vichy-Auschwitz la solution finale de la question juive en France [The Shoah in France: Vichy-Auschwitz the Final Solution to the Jewish Question in France]. Fayard. 2001. ISBN 978-2213601830.
  19. ↑ Kupferman, Fred. Pierre Laval. Balland. 1987., Tallandier, 2006.
  20. ↑ Rajsfus, Maurice. La Police de Vichy – Les forces de l'ordre au service de la Gestapo, 1940/1944. France: Le Cherche Midi. 1995.
  21. ↑ Callil, Carmen. Bad Faith: A Forgotten History of Family And Fatherland. UK: Cape. 2006. ISBN 0-375-41131-3.
  22. ↑ Fraser, Nicholas. "Toujours Vichy: a reckoning with disgrace". Harper's. October 2006: 86–94.
  23. ↑ 1 2 English translation of the 1978 interview in L'Express Arxivləşdirilib 2011-07-24 at the Wayback Machine, accessed online, 7 August 2009.
  24. ↑ "Jean Leguay, 79, Accused of War Crimes". The New York Times. New York. 5 July 1989. ISSN 0362-4331. 14 November 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 17 July 2014.
  25. ↑ "Jacques Doriot, French Pro-Nazi, is Killed by Allied Fliers, Germans Report". New York Times. February 24, 1945.
  26. ↑ Wolf, Joan Beth. Harnessing the Holocaust: The Politics of Memory in France. Stanford University Press. 27 March 2018. ISBN 9780804748896. İstifadə tarixi: 27 March 2018 – Google Books vasitəsilə.
  27. ↑ 1 2 3 Simons, Marlise. "Chirac Affirms France's Guilt In Fate of Jews". The New York Times. 17 July 1995. 7 December 2017 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 27 March 2018.
  28. ↑ "France opens WW2 Vichy regime files". BBC News. 28 December 2015. 9 November 2017 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 27 March 2018.
  29. ↑ "Allocution de M. Jacques CHIRAC Président de la République prononcée lors des cérémonies commémorant la grande rafle des 16 et 17 juillet 1942 (Paris)" (PDF). www.jacqueschirac-asso (fransız). 16 July 1995. 24 July 2014 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 17 July 2014.
  30. ↑ Willsher, Kim. "François Hollande sorry for wartime deportation of Jews". the Guardian. 22 July 2012. 23 July 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 27 March 2018.
  31. ↑ Paris, Agence-France Presse in. "Marine Le Pen denies French role in wartime roundup of Paris Jews". the Guardian. 9 April 2017. 3 February 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 27 March 2018.
  32. ↑ McAuley, James. "Marine Le Pen: France 'not responsible' for deporting Jews during Holocaust". 10 April 2017. 13 January 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 27 March 2018 – www.washingtonpost.com vasitəsilə.
  33. ↑ "'France organised this': Macron denounces state role in Holocaust atrocity". the Guardian. Associated Press. 17 July 2017. 24 October 2017 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 27 March 2018.
  34. ↑ McAuley, James. "Macron hosts Netanyahu, condemns anti-Zionism as anti-Semitism". 16 July 2017. 1 February 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 27 March 2018 – www.washingtonpost.com vasitəsilə.
  35. ↑ "Israel PM mourns France's deported Jews". BBC News. 16 July 2017. 5 December 2017 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 27 March 2018.
  36. ↑ Presidential decree, 3 February 1993
  37. ↑ "Musée de la résistance en ligne". Museedelaresistanceenligne.org. 17 January 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 22 May 2018.
  38. ↑ Carrier, 2018
  39. ↑ Fisher, Robert I. C.; Klein, Rachel. Fodor's France 2009. Fodor's Travel Publications. 4 November 2008. ISBN 9781400019571. İstifadə tarixi: 27 March 2018 – Google Books vasitəsilə.
  40. ↑ Le camp de Drancy et ses gares de déportation: Bourget-Drancy et Bobigny, 20 août 1941 – 20 août 1944, FFDJF, January 2004.

Ədəbiyyat

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İlkin mənbələr

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  • Instructions given by chief of police Hennequin for the raid: http://artsweb.bham.ac.uk/vichy/police.htm#Jews
  • Serge Klarsfeld, "Vichy-Auschwitz: Le rôle de Vichy dans la Solution Finale de la question Juive en France- 1942," Paris: Fayard, 1983.

Klarsfeld's work contains nearly 300 pages of primary sources on French roundups in 1942.

Xarici keçidlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]