Yanacaq-Energetika Sənayesi

Yanacaq-energetika sənayesi — yanacaq və energetika sənayelərinin adı. Müxtəlif növ enerji hasilatı, istehsalı və istifadəsi ilə əlaqədardır.Dünyada energetika resurslarının istehsalı və istehlakı daima artır.Energetika resursları istehlakında böyük fərqlər var.Dünya əhalisinin 15%-i yaşayan İEÖ-lər (İnkişaf Etmiş Ölkələr) dünya energetika və resurslarının demək olarki, 60%-ni, dünya əhalisinin 5%-i yaşayan ABŞ isə 25%-dən çoxunu istehlak edir.İOÖ-lərdə (İnkişafda Olan Ölkələr) istehsal olunan yanacaq və enerjinin böyük hissəsi ABŞ-yə, Qərbi Avropa və Yaponiyaya daşınır. Birinci dünya müharibəsindən sonra avtomobil və aviasiyanın inkişafı, sənayedə daxili yanacaq mühərriklərinin tətbiqi ilə əlaqədar neft və qazın rolu artmışdır.Bu həm də neftin qiymətinin ucuz olması ilə əlaqədar idi.Lakin 1960-cı illərdə yaradılan OPEK, neft hasilatını öz əlinə almış və neftin qiymətini bir neçə dəfə qaldırmışdır.Neftin ölçü vahidi Bareldir.(1 barel = 159 litr). Dünyanın yanacaq energetika balansında dəyişikliklər hər bir ölkənin ayrı-ayrı energetika resursları ilə təmin olunan Norveç, İsveç,Finlandiya və Kanada üçün su enerjisinin, neft və təbii qaz resursları ilə zəngin İran körfəzi sahili dövlətləri üçün bu resursların yüksək çəkisi səciyyəvidir. Respublikamızın da yanacaq-energetika balansının strukturunda neft və təbii qaz üstünlük təşkil edir.

Dünya neft hasilatının 35%-i OPEK ölkələrinin payına düşür.Dünya bazarında neftin qiymətinin sabit saxlanılması, hasil edilən neftin dünya bazarında tələbatdan artıq olmaması məqsədilə OPEK, bu quruma daxil olan hər bir ölkə üçün neft hasilatı üzrə öhdəlik (kvota) verir.OPEK ölkələri bütün ixrac tədarükünün 50%-dən çoxunu təmin edir.Bu rəqəm dünya iqtisadiyyatının OPEK ölkələrinin neftindən nə dərəcədə asılı olduğunu göstərir. Neft ehtiyatları əsasən Yaxın və Orta Şərqdə (xüsusilə İran körfəzində) olduqca yüksək təmərküzləşmişdir.Ona görə də bu regionu "neft kranı" adlandırırlar.Qərbi Sibir,Qvineya körfəzi,Cənub-Şərqi Asiya, Karib dənizinin Cənubi Amerika sahilləri də əsas neft regionlarıdır.Bundan başqa Şimal dənizi, Xəzər dənizi və Meksika körfəzindəki yeni neft yataqlarının mənimsənilməsi, bu bölgələrin də neft sənayesindəki əhəmiyyətini artırırır.XXI əsrin başlanğıcından etibarən Xəzər hövzəsində yerləşən Qazaxıstan,Türkmənistan eləcə də respublikamız neftin iri ixracatçılarına çevrilir.Neftin ən böyük idxalçıları Qərbi və Şərqi Avropa ölkələri, ABŞ və Yaponiyadır. Dünyada neftin əsas hissəsi nəhəng tankerlərlə və boru kəmərləri vasitəsi ilə daşınır.XXI əsrin əvvəllərində neft daşınmasın üçün daha sərfəli olan yeni boru kəmərləri, o cümlədən 2006-cı ildə Bakı-Tbilisi-Ceyhan neft kəməri istismara verilmişdir.

Ən çox neft hasil edən ölkələr	Hasil edilən neft (mln.ton)
Səudiyyə Ərəbistanı	500
ABŞ	400
Rusiya	330
İran	190
ÇXR	160
Meksika	155
Norveç	120
Venesuela	120
Kanada	120
BƏƏ	110
Nigeriya	95
{{ {{{1}}}	alias = Böyük Britaniya	flag alias = Flag of the United Kingdom.svg	flag alias-1707 = Union flag 1606 (Kings Colors).svg	flag alias-1658 = Flag of the Commonwealth (1658-1660).svg	flag alias-1651 = Flag of The Commonwealth.svg	flag alias-1649 = Flag of the Commonwealth (1649-1651).svg	flag alias-1606 = Union flag 1606 (Kings Colors).svg	flag alias-HDQ = Naval Ensign of the United Kingdom.svg	flag alias-ticarət = Civil Ensign of the United Kingdom.svg	flag alias-HHQ = Air Force Ensign of the United Kingdom.svg	flag alias-diplomatik = Government Ensign of the United Kingdom.svg	flag alias-ordu = Flag of the British Army.svg	variant =	altlink =	miqyas = }} || 80
Azərbaycan	50

Neft və qaz üzrə mühəndis neft və qaz yataqlarının kəşfiyyatı, həmçinin neft və qaz hasilatı ilə məşğul olur. Neft və qaz mühəndisliyi ixtisası üzrə təhsil alan tələbələr bu profillərə bölünür: neft və qaz yataqlarının qazılması, neft və qaz hasilatı obyektlərinin istismarı, boru kəməri obyektlərinin tikintisi, geoloji kəşfiyyat texnologiyaları və s. Bu ixtisasın tələbələri boru kəməri nəqliyyatını, neft və qaz yataqlarının işlənməsini öyrənir, neft və qaz quyularının istismarı ilə məşğul olur, qazma işlərində hidromexanikadan istifadə etməyi və s. öyrənirlər. Neft və qaz mühəndisliyi ixtisası üzrə təhsilini bitirən tələbələr qazma, kəşfiyyat, neft və qaz hasilatı ilə məşğul olan böyük neft şirkətlərində, maye və qaz halında olan faydalı qazıntıların daşınması, boru kəmərlərinin tikintisi ilə məşğul olan təşkilatlarda, elmi-tədqiqat təşkilatlarında və digər bu kimi müəssisələrdə çalışa bilər.

İqtisadiyyatda radikal islahatların aparılmasına tələb artdıqca yeni bazar mexanizmlərinin, mütərəqqi iqtisadi texnologiyaların tətbiqinin formalaşdırılması əmək potensialından rasional istifadəsinin məkan-zaman baxımından səfərbər edilməsi, ciddi nəzarətə götürülməsi zəruridir.^[1] Neft Azərbaycanın ən qiymətli təbii sərvətlərindən biridir. Müasir dövrdə neft heç bir xammalla əvəz edilməyən təbii sərvət olaraq qalır və yeni enerji mənbələrindən istifadə edilməsi mümkün olana qədər bəşəriyyət hələ uzun müddət neftdən istifadə etməli olacaqdır. Bu baxımdan, neftin tarixini, onun mənşəyini, əmələ gəlməsini və xalq təsərrüfatında rolunu və tətbiqi sahələrini bilmək lazımdır.^[2]

Azərbaycan neftinin tarixi kökləri çox qədim dövrlərə gedib çıxır. Ərəb tarixçiləri, coğrafiyaşünasları və səyyahlarından Əhməd Əl-Bəlaruri (IX əsr) Abşerondakı iqtisadi həyatın qədimdən neftlə bağlı olduğunu göstərmiş, Əbu-İshaq İstəxri (XI-X əsrlər), Əbu-d-Həsən Əli Məsudi (X əsr) Bakının neftli torpağı, Abşeronun "ağ" və "qara" nefti haqqında məlumat vermişdir.

İtalyan səyyəhı Marko Polo (XIII-XIV əsrlər) Bakı neftinin yaxın Şərq ölkələrinə aparılması, alman diplomatı və səyyahı Adam Oleari (XVII əsr) Bakıdakı neft quyuları, türk səyyahı Evliya Çələbi (XVII əsr) neft mədənləri, neftin İrana, Orta Asiyaya, Türkiyəyə və Hindistana aparılması və neftin gətirdiyi illik gəlir haqqında məlumat vermişdir. Balaxanıdakı neft quyularından birində aşkar edilmiş daş üzərindəki yazı quyunun (35 m dərinliyində) hələ 1594-cü ildə usta Allahyar Məmmədnur oğlu tərəfindən qazılıb istifadəyə verildiyi göstərilir.

Əmin Əhməd Razinin (İran, 1601) məlumatına görə XVI əsrin əvvəllərində Bakı ətrafında 500-ə qədər belə neft çalaları və quyusu mövcud idi ki, bunlardan da həm "qara", həm də "ağ" neft çıxarılırdı. Alman səyyahı, həkim və təbiətşünası Engelbert Kempfer İsveç səfirliyinin katibi kimi 1683-cü ildə Abşeron yarımadasında Balaxanı, Binəqədi, Suraxanı yataqlarında olmuş, neftin Abşeron yarımadasından İrana, Orta Asiyaya və Şimali Qafqaza aparılmasını təsvir etmişdir. 1803-cü (1798) ildə Bakı sakini Qasımbəy Mənsurbəyov Bibiheybət yaxınlığında, dənizdə, sahildən 18 m və 30 m aralı iki neft quyusu qazdırmışdır.^[3]

AZƏRBAYCAN neft sənayesinin inkişaf tarixində bir neçə mərhələlər ayrılır ki, bunların da hər birinin özünəməxsus nailiyyətləri olmuşdur.

I mərhələ: 1847-ci ildən neftin mexaniki üsulla qazılmış quyulardan hasil edilməsi ilə başlanır və 1920-ci ilə kimi davam edir. 1847-1848-ci illərdə ilk dəfə Bibiheybət və sonra Balaxanı yataqlarında mexaniki üsulla qazılmış quyulardan sənaye əhəmiyyətli neft alınmış və həmin ildən də Azərbaycanın neft sənayesinin inkişafı başlanır. XIX əsrin əvvəllərində dünyada ilk dəfə olaraq Bibiheybətdə sahildən 30 m aralı dənizdə qazılmış əl quyusundan neft hasil edilmişdir.^[3] 1859-cu ildə Bakıda ilk neftayırma zavodu (qurğusu) tikilir. 1863-cü ildə Cavad Məlikov Bakıda kerosin zavodu tikdirdi və dünyada ilk dəfə neftayırma prosesində soyuduculardan istifadə etdi. 1867-ci ildə 15 neftayırma qurğusu fəaliyyət göstərirdi. 1878-ci ildə Balaxanı yatağı ilə Bakı neftayırma zavodunu birləşdirən 12 km uzunluğunda Rusiyada ilk neft kəməri inşa edilir. 1898-ci ildə neft mədənləri ilə Bakı neftayırma zavodlarını birləşdirən neft kəmərlərinin ümumi uzunluğu 230 km idi. Bu kəmərlərdə ildə 1mln. t neft nəql edilirdi. 1883-cü ildə Bakı-Batum dəmir yolu tikilib istifadəyə verilir ki, bu da neft və neft məhsullarının Avropa ölkələrinə ixrac edilməsində mühüm əhəmiyyətə malik idi.

II mərhələ: 1920-ci ildə Azərbaycanda neft sənayesinin milliləşdirilməsindən sonra başlayır və 1949-cu ildə açıq dənizdə "Neft Daşları" yatağının kəşfi dövrünü əhatə edir. 1921-ci ildə neft hasilatı azalaraq 2,4 mln. tona enir. II mərhələdə axtarış-kəşfiyyat işlərinin genişləndirilməsi ilə əlaqədar Azərbaycanda bir sıra yeni neft yataqları (xüsusilə Qala, Buzovna-Maştağa və s.) aşkar edilib istismara verilir və neft hasilatı 1941-ci ildə 23,6 mln. tona çatdırılır. Bu da o dövrdə SSRİ-nin neft hasilatının 76%-ni təşkil edir. 1941-1945-ci illərdə müharibə dövründə neft avadanlıqlarının və neftçi mütəxəssislərin SSRİ-nin şərq rayonlarına (Tatarıstan, Türkmənistan, Başqırdıstan və s.) köçürülməsi ilə əlaqədar Azərbaycanda neft hasilatı 11,1 mln. tona düşür. 7 noyabr 1949-cu ildə Neft Daşlarında 942 m dərinlikli 1№-li quyu (Qala lay dəstəsindən) gündə 100 t hasilatla istismara daxil oldu və dənizdə neftçıxarmanın əsasını qoydu. Yataq üzrə ilk geoloq Ağa Qurban Əliyev olmuşdur.

III mərhələ: 1950-ci ildə "Neft Daşları" yatağının istismara verilməsi ilə Azərbaycanda dəniz neft sənayesinin inkişafı ilə başlanır və bu 1969-cu ilə kimi davam edir. Bu mərhələdə dəniz geoloji-kəşfiyyat işləri genişlənir, bir sıra neft və qaz yataqları aşkar edilib istismara verilir (Qum-dəniz, Səngəçal-Divannı-dəniz-Xərə-Zirə a.-sı, Bahar, Bulla-dəniz, Darvin küpəsi, Palçıq pilpiləsi və s.), dəniz qazma işlərinin (o cümlədən axtarış – kəşfiyyat qazmasının), hidrotexniki neft qurğularının tikilməsinin texnika və texnologiyası, dənizdə neftçıxarmanın infrastrukturu inkişaf etdirilir. IV mərhələ: 1969-cu ildən başlayaraq Azərbaycanın xalq təsərrüfatının bütün sahələri kimi neft və qaz sənayesinin də yüksək dinamik inkişaf mərhələsinə qədəm qoyması ilə səciyyələnir. 1970-80-ci illərdə neft sənauyseində tətbi ediləcək tenikanın inkişafı sayəsində dənizdən neft çıxarma prosesi genişlənir. 1975-ci ildə neft və qazın ümumi hasilatı 27,1 mln. t-a (şərti yanacaq) çatdırıldı. 80-ci illərdə üzən qazma qurğularının sayı 11-ə çatdı və onlardan istifadə nəticəsində, indi Azərbaycan neftinin əsas hissəsini təşkil edən dənizin 80–350 m dərinlkdə yatan zəngin neft ehtiyatlarına malik olan yataqlar kəşf olundu (Günəşli, Çıraq, Azəri və b.). V mərhələ: SSRİ dağıldıqdan sonra Azərbaycanda Neft hasilatı sahəsi yeni mərhələyə qədəm qoyur. Respublikada baş verən gərgin ictimai-siyasi proseslər ərəfəsində hökumət bir çox xarci investrorların Azərbaycana cəlb edilməsinə nail olur. 1994-cü il sentyavrın 20-də Bakıda Gülüstan sarayında Xəzərin Azərbaycan sektorundakı "Azəri", "Çıraq", "Günəşli" yatatqlarının dərin su qatlarındakı neftin birgə işlənməsi haqqında "məhsulun pay bölgüsü" tipli müqavilə imzalandı. Müqavilə öz tarixi, siyasi və beynəlxalq əhəmiyyətinə görə "Əsrin müqaviləsi" adlanmış, təxminən 400 səhifə həcmində və 4 dildə öz əksini tapmışdıır. Əsrin müqaviləsində dünyanın 8 ölkəsinin (Azərbaycan, ABŞ, Böyük Britaniya, Rusiya, Türkiyə, Norveç, Yaponiya və Səudiyyə Ərəbistanı) 13 ən məşhur neft şirkəti (Amoko, BP, MakDermott, Yunokal, ARDNŞ, LUKoyl, Statoyl, Ekson, Türkiyə petrolları, Penzoyl, İtoçu, Remko, Delta) iştirak etmişdir. Bununla da "Yeni neft strategiyası" və doktrinası uğurla həyata keçirilməyə başlandı. "Əsrin müqaviləsi" Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisi tərəfindən təsdiq edildi və 12 dekabr 1994-cü ildə qüvvəyə mindi. Hal-hazırda bu müqaviləyə əsasən çalışan müəssisəslərlə bilrikdə əldə edilən neftin hesabına Azərbaycan bir dövlət kimi dünyada öz mövqeyini möhkəmlətməyə nail olmuşdur.

"Neft-qaz sənayesi mühəndisliyi" ixtisası üzrə bakalavrların (BEng) hazırlanması üzrə dərs proqramı:

• Emal sənayeləri:

A - Fiziki xassələr, kütlə balansı; B - Termodinamika, enerji balansı;

• Əsaslar:

A - fizika, problemin həlli, ixtisas artımı; B - Biologiya, problemin həlli, ixtisas artımı;

• Ali təhsilli mütəxəssislər üçün və mühəndislik üzrə riyaziyyat;
• Kimya:

1 - Kimyanın prinsipləri; 2 - Kimyəvi Reaktivlik;

• Mexaniki Mühəndislik Elmi;
• Neft Mühəndisliyinə Giriş.
• Proses Mühəndisliyi:

A - Hidromexanika; B - Termodinamika;

• Neft Geofizikası A;
• Texnoloji Prosesin Layihəsi
• Təbəqənin Qiymətləndirilməsi;
• İstehsal Texnologiyası-(Avadanlıqlar);
• Neft Yatağının İşlənib Hazırlanması(Daşın və Mayenin xassələri);
• Neft Geofizikası;
• Qazma;
• Termodinamika (Çoxfazalı);
• Neft Yatağının İşlənib Hazırlanması(Layihə: Məsaməli Mühitdə Maye axını);
• Qabaqcıl Maye Mexanikası və Modelləşdirmə, Yerdəyişmə – Nəzarət & Modelləşdirmə: Neft Yatağının Simulyasiyası və İstehsal üzrə.
• Neft və Qazın Nəqli və Saxlanılması;
• Təhlükəsizlik və Davamlılıq, (HAZOP, Təsirin Qiymətləndirilməsi);
• Neft Yatağının Modelləşdirilməsi;
• Elmi-araşdırma Layihəsi;
• Yatağın İstismarı;
• Yatağın İstismarı;
• İstehsal Texnologiyası(Layihə);
• E&P Biznesi və İqtisadiyyatı.

XVIII əsrdən başlayaraq neft və qazın mənşəyi barədə irəli sürülən müxtəlif  fərziyyələri iki qrupda birləşdirmək olar: üzvü (biogen) və qeyri-üzvü (abiogen). Neftin üzvü yolla əmələ gəlməsinin tərəfdarları arasında, bəzi mə­sə­lələr haqqında ciddi fikir ayrılığı olsa da, onlar neftin biosferin ilkin canlı maddəsinin dəyişmə məhsulu olduğunu əsas götürürlər [Kalitski, Porfiryev, Mehdiyev (neftin mənşəyinin dərinlik-biogen nəzəriyyəsi) və b.]. Qeyri-üzvü fərziyyənin tərəfdarları (Mendeleev, Sokolov, Kudryavtsev və b.) isə neftin mürəkkəb komponentlərinin sadə ilkin maddələrin (C,H₂, CO,CO₂, CH₄, H₂O və b.) qeyri-üzvi sintezinin məhsulu olması fikrini irəli sürür­lər. Eyni zamanda bu maddələrin istər kosmos, istərsə də yer qabığı və ya mantiya mənşəli olmasına fərq qoyulmur. Canlı mad­dənin və onun sonrakı dəyişilmə məhsullarının molekulyar quruluşunun daha dərindən öyrənilməsi neftin üzvü mənşə nəzəriyyəsini əsaslandırmağa imkan verdi. Canlı maddənin öldükdən sonra dəyişmə məhsulları ilə neftin molekulyar səviy­yədə oxşarlığı onların genetik yaxınlığına dəlalət edir. Bunlar üçün ümumi fundamental xüsusiyyətlərindən biri işığın polyarizasiya müstəvisini fırladan güzgü əksli stereoizomerlərin olması ilə şərtlənən optik aktivlikdir. Canlı təbiətdə güz­gü əksolma asimmetriyası üstünlük təşkil edir, yəni bütün biogen amin turşuları sola doğru, şəkər isə sağa doğru güzgü əksolma izomerləridir. Neftin üzvü mənşəliolmasını göstərən digər fundamental xüsusiyyətlərindən biri də onlarda bioüzvi maddələrdən irsi "molekulyar fossillərin" və ya hemofossillərin (molekulyar quruluşlar) işti­ra­kıdır. Neftin tərkibində sonuncuların miqdarı 30-40% təşkil edir. Digər əlamətlərdən biri də onun tərkibində canlı maddəyə xas olan izoprenoid karbohidrogenlərinin, xüsusilə fitan və pristanın olmasıdır. İrsi biogen strukturlara həmçinin bir çox normal alkanlar da (C₁₇-dən yüksək) aiddir. Neftlərdə sonuncuların miqdarı 10-15%, bəzən 40%-dək olur. Litogenezin ardıcıl mərhələlərində neft ana çökünrülərində üzvü maddənin çevrilmə qanunauyğunluqlarının öyrənilməsi süxurların biogen səpinti üzvü maddəsinin (SÜM) bütün çevrilmə proseslərini (generasiya) izləməklə neft-qazəmələ­gəlmənin çök­mə-miqrasion nə­zəriyyəsi əsalandırılmışdır. Bu nəzəriyyəyə görə, SÜM-in dəyişilərək karbohidrogenlər əmələ gətirməsi 4 mərhələdə gedir. Birinci mərhələdə neft ana çöküntülərin protokatogenez  zonasında gömülməsi baş verir (platformalarda 1,5-2 km).  SÜM-in cüzi dəyişməsi nəticəsində süxurlarda neft karbohidrogenlərinin konsentrasi­yası bir qədər artır. Neft ana süxurlarının 2-3 km-dən az olmayan dərinlikdə və temperaturun 80-90⁰ C-dən 150-170⁰ C-dək ikinci mezokatogenez mərhələdə SÜM pozulması intensiv neft karbohidrogenlərinin generasiyası ilə müşayiət olunur və neftəmələgəlmənin baş fazası (NBF) tamamlanır. Nəticədə, kiçik molekullu karbohidrogenlər də daxil olmaqla mikroneftin əsəs kütləsi əmələ gəlir. Karbohidrogenlərin neft ana süxurlardan fəal emiqrasiyası başlanır və NBF-in sonunda SÜM-nin neft ana potensialı tükənir. Karbohidrogenlərin miqrasiyası və tələlərdə akkumulyasiyası nəticəsində neft yataqları əmələ gəlir. Neft ana çöntələri 170⁰ C-dən yüksək tem­pera­tur­da 3,5-4 km və daha çox dərinliyə gö­mül­dükdə SÜM mezokatogenezin sonları (MK₄) və apokatogenezin əvvəli (AK₁) uyğun gələn üçüncü mərhələyə keçir. Bu mərhələdə qazəmələgəlmənin baş fazası (QBF) SÜM strukturunun NBF-na nisbətən daha yüksək temperaturlu pozulması baş verir və metanın əsas kütləsi generasiya olunaraq QBF zonasında və həmçinin vertikal miqrasiya ilə çökmə qatın daha yuxarıda yatan horizontlarında yataqlar əmələ gətirir. Neft ana süxurların 6-7 km-dən çox dərinliyə gömüldüyü dör­dün­cü mərhələyə uyğun gələn apokatogenez zonasında SÜM ana neft-qaz potensialı tükəndiyindən metanın generasiya intensivliyi zəifləyir. Neftin qeyri-üzvü yolla əmələgəlmə fərziyyələri arasında N.A.Kudryav­tsevin təklif etdiyi model daha geniş yayılmışdır. Bu modelə görə, neft və qaz H₂, CO, CO₂, CN₄ və b. sadə karbon birləşmələrinin qarışığından əmələ gəlmişdir (CO+3H₂= CH₄+H₂O). Bundan başqa,  CH, CH₂, CH₃ və b. radikalların polimerizasion reaksiyaları da mümkündür. Güman edilir ki, bu çevrilmələr litosferin, reaksion qarışıqların toplandığı və dəyişilmə prosesləri gedən, hidrostatik təzyiqə nisbətən məsamə və lay təzyiqinin əlavə potensial enerjisinin yarandığı dərinlik yarıqları ilə parçalanmış sahələrində baş verir. Təzyiq ifrat yük­sək olduqda reaksion məhsullar ocağında  karbohidrogen birləşmələri ayrılıb tələlərə toplana bilər. Neftin qeyri-üzvü mənşəli olmasına dair aşağıdakı dəlillər irəli sürülür: Yerdən kənar (kosmik) maddədə karbon, o cümlədən karbohidrogen birləşmələrinin (amin turşuları, normal alkanlar, pristan, fitan, bəzi porfirinlər) və optik aktiv maddələrin olması; termodinamik tədqiqatlarla Yerin mantiya şəraitində 1300-1500⁰ C temperaturda metanın və aşağı uçuculuq qabiliyyəti olan oksigenin mövcudluq mümkün­lüyü; mantiya mənşəli maqmatizm məhsullarında karbonlu birləşmələrin (H₂O, CO, spirtlər, CH₄ və bəzi daha mürəkkəb karbohidrogenlər) olması; mantiya maddəsindən karbohidrogen deqazasiyası; neftli-qazlı höv­zələrin çoxunun genetik cəhətdən qraben və dərinlik yarıqları ilə bağlılığı; çökmə hövzələrdəki  neftlərin tərkibində V, Ni, Fe, Cu, Mo, Mn, Co, Zn, Cr, Hd, As, Sb, və b. metalların yüksək miqdarı; dünyanın neft və qaz ehtiyatlarının qlobal və regional qeyri-bərabər paylanması; neft və qazın kəsiliş boyu fundamentə qədər paylanması halları və b. Lakin bu dəlillərin çoxu neftin əmələ gəlməsinin çökmə-miqra­sion üzvi nəzəriyyəsi ilə də izah oluna bilər. ===Neft və qaz geologiyası=== Kkarbohidrogenlərin axtarış və kəşfiyyatına tətbiq olunan geoloji elmlər toplusudur.

Neft və qaz geologiyası başlıca olaraq çöküntü hövzələrində (sedimentary basins) neft və qazın əmələgəlmə (generation) və toplanmasını (accumulation) şərtləndirən yeddi əsas elementin təyini ilə məşğul olur.

• Ana (neft-qaz əmələgətirici) süxur
• Kollektor süxur
• Örtük
• Tələ
• Zamanlama
• Maturasiya
• Miqrasiya

Ümumilikdə, bütün bu elementlər adətətn çox dar "çərçəvədə" yalnız bir quyu (və bəzən daha çox) məlumatları əsasında tədqiq edilir. Bu quyular yer təkinin yalnız 1-ölçülü seqmentidir və bu məlumatlardan hövzənin 3-ölçülü təsvirini almaq neft-qaz geolgiyasının fundamental məsələsidir. Son illərdə ucuz və yüksək keyfiyyətli 3-ölçülü (3D) seysmik üsulların meydana çıxması ilə bu məsələnin həllində kifayət qədər dəqiq nəticələr almaq mümkün olmuşdur.

Ana süxurların (source rock) tədqiqi süxurdakı üzvi maddələrin (organic matter) təbiətinin təyininə əsaslanır və bir qayda olaraq geokimyəvi üsullardan istifadə olunur. Üzvi maddələrin tipi təyin edilməklə ana süxurdan ayrılan karbohidrogenlərin tip və keyfiyyət tərkibi haqqında məlumat əldə etmək olar.

Kollektor (və ya reservuar) (reservoir rock) süxur məsaməli (porous) və keçirici (permeable) olub özündə karbohirogenləri saxlayır. Süxurun kollektor xüsusiyyətlərinin təyini məsaməlik (porosity) və keçiriciliyin (permeability) hesablanmasına əsaslanır. Kollektorların analizində stratiqrafiya, sedimentologiya və reservaur mühəndisliyi (reservoir engineering) fənnlərindən istifadə olunur.

Örtük süxur (Seal) aşağı və ya pis keçiricilikli süxur qatı olub karbohidrogenlərin kollektorlardan sızmasının qarşısını alır. Ən geniş yayılmış örtük süxurlara evaporitlər, təbaşir və gilli şistləri (shale) misal göstərmək olar. Örtük süxurların analizı onların qalınlığı və lateral yayılmasının ölçülməsinə əsaslanır.

Tələ (trap) kollektor və ğrtüklərin bir-birinə yanaşıqlı olmasını təmin etməklə karbohidrogenlərin yığımlarda saxlanılmasını təmin edir. Əks halda karbohidrogenlər Arximed qüvvəsinin (natural buoyancy) təsiri altında yer səthinə sızır və beləliklə itirlər.

Süxurların maturasiya (yetkinlik) (maturation) analizi ana süxurların termal tarixlərinin (thermal history) tədqiqi və beləliklə karbohidrogenlərin əmələ gəlməsi və ana süxurdan ayrlması (expulsion) zamanı və həcmini təyin etməyə imkan verir.

Miqrasiya (migration) analizi karbohidrogenlərin ana süxurdan kollektor süxurlara hərəkətini və bəlli bir ərzidə karbohidrogen mənbələrinin ("mətbəxlərinin") təyininə yardım edir.

Ən sonda zamanlama (timing) faktoru nəzər alınmalıdır. Zamanlama dedikdə, məsələn, tələlər neft-qaz sıralı karbohidrogenlər ana süxurlardan ayrılmadan öncə movcud olmalıdırlar. Əks halda karbohidrogenlər yataq sala bilmir və yer səthinə sızaraq itirlər. Neft-qaz əmələgətici süxur, miqrasiya yolları (migration pathways) , kollektor və tələnin iştirakı, lakin yalnız örtük süxurların olmaması da neft-qazın itməsinı gətirib çıxarır və qazılan quyuların "boş" çıxması ilə nəticələnir.

Ehtiyatlar xalq təsərrüfatı əhəmiyyətinə görə balans və balansdan kənar olmaqla iki hissəyə bölünür. Yataqların balans ehtiyatları hazırda işlənməyə cəlb olunması iqtisadi cəhətdən səmərəli olan; balansdan kənar ehtiyatlar isə hazırda işlənməyə cəlb olunması iqtisadi cəhətdən məqsədəuyğun olmayan və yaxud texniki və texnoloji cəhətdən işlənməsi mümkün olmayan, gələcəkdə balans kateqoriyalı ehtiyatlara keçə bilən ehtiyatlardır. Balans ehtiyatlarına geoloji və çıxarıla bilən ehtiyatlar aid edilir. Geoloji ehtiyatlar çıxarılmasının mümkünlüyündən asılı olmayaraq yataqda olan ehtiyatların ümümi miqdarıdır. Çıxarıla bilən ehtiyatlar isə onların müasir texnologiya vasitələri ilə çıxarıla bilən hissəsidir.Çöküntütoplanma zonalarının geoloji öyrənilmə dərəcəsindən asılı olaraq proqnoz ehtiyatlar iki yarımqrupa (D₁ və D₂) ayrılır: 1) D₁ - regional geoloji-geofiziki tədqiqatlar aparılmış, sənaye neft-qazlılığı sübut olunmuş ərazilərin litoloji-stratiqrafik komplekslərinin neft və qaz ehtiyatlarıdır; 2) D₂ - sənaye neft-qazlılığı hələ sübut olunmamış, zəif öyrənilmiş ərazilərin litoloji-stratiqrafik komplekslərinin neft və qaz ehtiyatlarıdır. Perspektiv ehtiyatlar üç kateqoriyaya bölünür: C₁, C₂, C₃. Aşağıdakı hallarda yatağın ehtiyatı bu kateqoriyalardan birinə aid edilə bilər: C₁- quyularda sənaye əhəmiyyətli neft və qaz hasilatı alındıqda və sınanmış quyularda obyekt müsbət geoloji və geofiziki səciyyəyə malik olduqda; C₂ - geoloji və geofiziki tədqiqatların nəticələri müsbət olduqda, daha yüksək kateqoriyalı ehtiyatı olan sahələrə qonşu olan və hələ kəşf olunmamış sahələrin yataqları, neftli-qazlı layların (komplekslərin) arasında və eləcə də onlardan yuxarıda yatan layların ehtiyatı; C₃-neftli-qazlı rayonda aşkar edilmiş və dərin qazımaya hazırlanmış strukturların ehtiyatları. Kəşf olunmuş (və ya sənaye) ehtiyatları A və V kateqoriyalarına ayrılır. A kateqoriyasına mükəmməl öyrənilmiş, neftli-qazlı sahəsi, faydalı qalınlığı, kollektorluq qabiliyyəti, onun dəyişmə xüsusiyyəti, neftin, qazın və kondensatın fiziki-kimyəvi xassələri, lay rejimi, lay təzyiqi və süxur məlum olan yataqlar aid edilir. V kateqoriyasına neft-qazlılığı yatağın (və ya onun hissələrinin) müxtəlif hipsometrik nöqtələrdə quyulara sənaye əhəmiyyətli neft (qazın) axınlarına əsaslanan ehtiyatları aiddir.

İ.M.Qubkin, M.V.Abramoviç, İ.O.Brod, M.F.Mirçink, N.Y.Uspenskaya, B.Q.Babazadə, A.A.Bakirov, K.S.Maslov, K.K.Qostintsev, V.A.Qrosqeym, F.Q.Salmanov və bir çox başqa alimlər müxtəlif illərdə neft və qaz yataqlarının təsnifatlarını vermişlər. Bu təsnifatların bir çoxu struktur formalara, digərləri genetik və ya morfoloji əlamətlərə əsaslanır. M.F.Mirçink genetik prinsipə əsaslanaraq bütün yataqları üç əsas tipə ayırır: struktur, stratiqrafik və litoloji yataqlar. Struktur tip yataqlar üç qrupa (antiklinal qırışıqlarla əlaqədar yataqlar - tağ yataqları, monoklinal yataqlar, tektonik məhdud yataqlar); stratiqrafik tip yataqlar isə iki qrupa (eroziyaya uğramış gömülmüş strukturlarla əlaqədar yataqlar, gömülmüş struktur çıxıntılar və massivlərlə əlaqədar yataqlar) bölünürlər. Hər qrup öz növbəsində növlərə ayrılır. Litoloji tip yataqlara aşağıdakılar aid edilir: neftsaxlayan layın pazlaşma sərhədində yerləşən yataqlar, keçirici süxurların qeyri-keçirici süxurlara keçid sahələrinin yataqları, linzavari yataqlar, qolvari yataqlar və yuvavari yataqlar. Qeyd edilən təsnifatlardan başqa, neft və qaz yataqlarının tələdəki flüidlərin faza halı və nisbətlərinə görə (V.Q.Vasilyev, N.S.Yerofeyev və b, 1966); neft, qaz və kondensatın miqdarına görə (N.A.Yeremenko); sənaye yığımlarının sayına, faza halına, ehtiyatlarına, konturlarının münasibətlərinə və başqa əlamətlərə görə (A.Y.Kontoroviç, İ.İ.Nesterov, F.Q.Salmanov və b., 1975) və başqa təsnifatlar da məlumdur.

Geoloji-kəşfiyyat işləri etapının yekun axtarış mərhələsi. Axtarış obyektləri, bir qayda olaraq, geoloji-geofiziki üsullarla axtarış qazımasına hazırlanmış dərin lokal strukturlar və ya başqa tip tələlər, o cümlədən "yataq" tipli anomaliyaların daxil olduğu perspektiv sahələr sayılır. Yeni obyektlərin axtarışı, sənaye neft-qazlılığı sübut olunmuş və yaxud artıq işlənməkdə olan sahələrdə aparılır. Neft və qaz yataqlarının axtarışı mərhələsinin əsas vəzifəsi geoloji kəsilişdə neft-qazlı və neft-qazperspektivli komplekslərin, kollektorların, örtüklərin və həmçinin onların xüsusiyyətlərinin təyini, neft və qazla doymuş layların və hoizontların seçilməsi və sınanması, neft və qazın sənaye axınlarının alınması, flüidlərin xassələrinin təyini və layların həcm parametrlərinin ölçülməsi, seçilmiş yataqların C₂ və bəzən C₁ kateqoriyaları üzrə neft və qaz ehtiyatlarının hesablanması, dəqiqləşdirici geofiziki və qiymətləndirici qazıma işlərinin aparılması üçün obyektlərin seçilməsi məsələlərindən ibarətdir. Bu məsələlər, əsas etibarilə, axtarış quyularının qazılması və bu quyularda müxtəlif geoloji-geofiziki və geoloji-mədən üsulları ilə kompleks tədqiqatlar aparmaqla həll olunur. Axtarış işləri müsbət nəticələndikdə kəşfiyyat layihəsi tərtib edilir, əks təqdirdə isə perspektivsizliyin əsaslandırılması haqqında hesabat verilir.

Maddələrin Yer qabığında müxtəlif aqreqat halında yerdəyişməsi. Neft və qazın miqrasiyası əsas amilləri: ağırlıq qüvvəsi, təzyiq və temperatur qradiyentləri və karbohidrogen konsentratı. Neft və qazın miqrasiyası iki mərhələyə ayrılır: 1) neft-qaz ana süxurlarda baş verən ilkin miqrasiya; 2) ana süxurlardan kənarda gedən və yataqlar əmələ gətirən və eləcədə sonradan onların dağılmasına səbəb olan törəmə miqrasiya. Miqrasiya üç əsas formasına ayrılır: 1) karbohidrogenlərin suda sərbəst həll olmuş, həqiqi və kalloid məhlulları, yaxud emulsiya halında birlikdə yerdəyişməsi (passiv miqrasiya); 2) sərbəst faza halında və diffuziya yolu ilə (aktiv miqrasiya); 3) qaz-kondensat məhlulu halında (kombinasion miqrasiya). Neft və qazın miqrasiyası əsas amili ağırlıq qüvvəsi olduğundan miqrasiya əsasən qalxan istiqamətdə gedir, kəsiliş üzrə fasiləsiz keçirici mühitdə miqrasiya subşaqulu, etibarlı örtüklə məhdudlaşdıqda isə sublateral baş verir. Neft və qazın miqrasiyası prosesinin baş verməsini təmin edən geoloji məkanın başlıca xüsusiyyəti onun həm litoloji (məsaməlik və keçiricilik) və həm də struktur-tektonik baxımdan qeyri-bircinsli olmasıdır. Miqrasiya bir qayda olaraq keçirici layın qalxımı boyu onun tavan (və ya ona yaxın) hissəsi üzrə tektonik (antiklinal əyilmə, dizyunktiv pozulma) və yaxud litoloji (pazlaşma, fatsial dəyişmə) ekrana qədər davam edir. Lateral miqrasiya üstünlük təşkil etdiyi miqrasiya bəzən rezervuardaxili miqrasiya adlanır. Miqyasına görə neft və qazın miqrasiyası lokal, zonal (neft-qaz toplanma zonalarına uyğun gələn), regional (birinci və daha yüksək tərtibli strukturlara uyğun gələn) miqrasiyalara ayrılır. Şaquli miqrasiya diapozonu hövzənin çöküntü qatının qalınlığı ilə məhdudlaşır. Qalxan subşaquli neft və qazın miqrasiyası zəif keçirici süxur örtüklərindən yüksək çatlılıq zonaları üzrə baş verir. Kollektorluq xassəsi nisbətən sabit olan süxurlarda neft və qazın qravitasion diferensasiyası baş verə bilər. Bu zaman, V.K. Qassou və S.P. Maksimovun "diferensial tutulma" prinsipə görə daha yüngül flüidlə tam doymuş tələ daha ağır flüidi tuta bilmir, lakin yüngül flüid daha ağır flüidi hipsometrik yuxarıda yerləşən qonşu tələyə ötürür. Nəticədə daha çox gömülmüş tələlərdə qaz, daha yuxarıda yerləşən tələdə isə neft (bəzən qaz papağı ilə) yerləşir. Karbohidrogenlərin bu sxem üzrə toplanması az hallarda baş verə bilər, çünki karbohidrogen yığımlarının formalaşması dövründə struktur planlar dəyişə bilər. Neftin qazla sıxışdırılması zamanı tələdə həcm etibarilə 50%-dək neft qala bilər. Beləliklə, neftin bir tələdən digər tələyə yerdəyişməsi zamanı itki nəticəsində ilkin yataq iki-üç tələyə toplaşa bilər.

Neft və qaz yataqları ətrafında səpinti oreallarının əmələ gəlməsi kimi təbii hadisəyə əsaslanan axtarış üsulları. Bunlardan biri Sokolov tərfindən işlənilib hazırlanmış neft-qaz planalması üsuludur ki, bunun da hazırda 20-dən çox modifikasiyası məlumdur. Neft və qaz axtarışının geokimyəvi üsulları bu və ya digər parametrlərə görə fon qiymətindən yüksək olan anomaliyaların sahə üzrə yayılma zonalarını müəyyən etmək və bu anomaliyaları dərində yatan neft (qaz) yataqları ilə əlaqələndirməyə əsaslanır. Anomaliyalar iki növ olur: 1) neft və qaz yatağını örtən süxur qatlarında karbohidrogen komponentlərinin yüksək miqdarı ilə seçilən ilkin anomaliyalar; 2) yatağın səpinti oreolları karbohidrogenlərin yerləşdiyi süxurlarla və yeraltı sularla qarşılıqlı təsirindən alınan məhsulların yüksək (fona nisbətən) olması ilə səciyyələnən törəmə anomaliyalar. Müşahidə üsullarına görə, anomaliyaların müəyyən edilməsinə yönəlmiş neft və qaz axtarışının geo-kimyəvi üsulları. 2 qrupa ayrılır: səth (torpaq və torpaqaltı) və dərinlik planalmaları (qazıma quyuları vasitəsilə). Səth üsullarına neft-qaz planalması və radiometrik planalma aiddir. Dərinlik planalmasına isə qaz-kern planalması, qaz karotajı (qazların tərkibi və elastikliyi, lay sularında həll olmuş üzvi maddələrin öyrənilməsi) daxildir. Törəmə anomaliyaların səth planalmasına lüminessen-bitumoloji, duz, su-bakterial, dərinlik üsullarına isə su bakterial planalmalar aiddir.

Hazırda boru kəmərlərinin çəkilməsi, Yaxın və Orta şərqdə təbii qazın mayeləşdirilməsi üzrə müəssisələrin tikilməsi və onun daşınması üçün metandaşıyan gəmilərin sürətlə artması təbii qaz hasilatı və ixracatının həcmini əhəmiyyətli dərəcədə artırmışdır.Başlıca qaz idxal edən ölkələr Qərbi Avropa, Yaponiya və ABŞ-dır.Sıxılmış halda təbii qazın ixracatında əsas yeri Əlcəzair, İndoneziya, Səudiyyə Ərəbistanı, BƏƏ, Bruney, idxalında isə Yaponiya, ABŞ, Almaniya, Fransa, İtaliya kimi dövlətlər tutur.Həmçinin Liviya, Kanada, Niderland, Avstraliya, Rusiya, Norveç və s. kimi ölkələr də dünyada iri qaz ixracatçıları kimi tanınır.

Qaz hasil edən ölkələr	Hasil edilən qaz (mlrd. m³)
Rusiya	590
ABŞ	525
Kanada	160
{{ {{{1}}}	alias = Böyük Britaniya	flag alias = Flag of the United Kingdom.svg	flag alias-1707 = Union flag 1606 (Kings Colors).svg	flag alias-1658 = Flag of the Commonwealth (1658-1660).svg	flag alias-1651 = Flag of The Commonwealth.svg	flag alias-1649 = Flag of the Commonwealth (1649-1651).svg	flag alias-1606 = Union flag 1606 (Kings Colors).svg	flag alias-HDQ = Naval Ensign of the United Kingdom.svg	flag alias-ticarət = Civil Ensign of the United Kingdom.svg	flag alias-HHQ = Air Force Ensign of the United Kingdom.svg	flag alias-diplomatik = Government Ensign of the United Kingdom.svg	flag alias-ordu = Flag of the British Army.svg	variant =	altlink =	miqyas = }} || 90
Niderland	85
Türkmənistan	60
Əlcəzair	60
İndoneziya	55
Səudiyyə Ərəbistanı	35
Azərbaycan	25

Neftin qiymətinin bahalaşması ilə əlaqədar 70-ci illərdə kömür hasilatı sürətlə artmış və XXI əsrin əvvəllərində 6 mlrd. tonu keçmişdir.Onun 1 mlrd. tonu qonur kömürün payına düşür.Kaloriliyinə görə daş kömürdən geri qalan qonur kömür hasilatına görə Almaniya dünyada birincidir. Metallurgiya sənayesində istifadə olunan kokslaşan kömürün əsas idxalçıları Yaponiya, İtaliya, Fransa, Belçika və digər Avropa İttifaqı ölkələridir.

Dünyada başlıca kömür yataqları:

• Rusiya (Kuznetsk, Peçora, Tunquska, Lenaboyu, Moskvaətrafı)
• Ukrayna (Donetsk, Lvov-Volın)
• Almaniya (Rur, Saar)
• ABŞ (Appalaç)
• Qazaxıstan (Qaraqan)
• Avstraliya
• Polşa (Yuxarı Sileziya)
• Çin (Fuşun)
• İngiltərə (Midlend)
• Çexiya (Ostrava-Karvin)
• CAR

Daş kömür ixracatçıları

1. Çin
2. ABŞ
3. Almaniya
4. Avstraliya
5. Polşa
6. Hindistan
7. Kolumbiya
8. Venesuela
9. CAR
10. Ukrayna

Daş kömür idxalçıları:

1. Yaponiya
2. Koreya
3. Fransa
4. İtaliya
5. Yunanıstan
6. Belçika
7. Niderland
8. Finlandiya
9. Norveç
10. Braziliya

ABŞ,Avstraliya,və CAR-da kömür zəngin laylardan açıq üsulla çıxarılır və mexanikləşdirmə səviyyəsi yüksəkdir.Ona görə də burada kömürün maya dəyəri Avropa ölkələrinə nisbətən ucuz başa gəlir.ABŞ,Avstraliya,və CAR-dan Qərbi Avropa ölkələrinə gətirilən kömür, yerli hövzələrdən çıxarılan kömürdən 3 dəfə ucuz başa gəlir.Bunun nəticəsində Qərbi Avropa ölkələrinin kömür hövzələri tənəzzülə uğraşmışdır.

Kömür hasil edən ölkələr	Hasil edilən kömür (mln.ton)
ÇXR	1.400
ABŞ	1.000
Almaniya	260
Hindistan	250
Rusiya	250
Avstraliya	230
CAR	200
Polşa	200
Qazaxıstan	100
Ukrayna	95
Çexiya	75

Elektrik enerjisi demək olar ki, bütün ölkələrdə istehsal edilir.Lakin onun 70%-i İEÖ-lərin (İnkişaf Etmiş Ölkələr) payına düşür.Elektrik enerjisinin istehsalına görə ABŞ, adambaşı istehsalına görə isə Norveç dünyada birinci yeri tutur. Respublikamızda olduğu kimi, dünya elektrik enerjisi istehsalında da ənənəvi yanacaq növlərindən istifadə edən (kömür, qaz, yanar şist, mazut) istilik elektrik stansiyaları (İES) başlıca yer tutur (65-67%).Elə bu stansiyalar da energetikanın coğrafi mənzərəsini müəyyən edir. Elektrik enerjisi istehsalında su elektrik stansiyaları (SES) da mühüm rol oynayır (20%).Lakin hal-hazırda, planetimizin hidroenerji potensialının cəmi 17%-i istifadə edilir.Hidroenergetikadan istifadəyə görə ABŞ və Rusiya başlıca yer tutur.SES-lər Avropanın Skandinaviya və Alp bölgələrində, Kanadada, Çində, Cənubi Amerikanın bir sıra ölkələrində mühüm rol oynayır.SES-lərdə istehsal edilən elektrik enerjisi ucuz başa gəlir. Hidroenerji potensialı çox olan ölkələr:

1. Çin
2. Rusiya
3. Braziliya
4. Kanada
5. Konqo Demokratik Respublikası
6. ABŞ

Hidroenerji stansiyalarının başlıca üstünlüyü bərpa olunan hidroenerji resurslarından istifadə etməsi və İES-lərdən fərqli olaraq, havanı və su hövzələrini çirkləndirməməsidir.SES-lərin mənfi cəhəti isə tikilməsinin baha başa gəlməsi və geniş ərazilərin su altında qalmasıdır. Elektrik enerjisinin istehsalında atom energetikası getdikcə böyük rol oynayır.İndi dünyada elektrik enerjisi istehsalının 18%-ə qədəri atom elektrik stansiyalarının (AES) payına düşür.Ən güclü AES-lər ABŞ, Fransa, Yaponiya, Almaniya, və Rusiyadadır. AES-lərə sahib İOÖ-lər (İnkişafda Olan Ölkələr):

1. Hindistan
2. Braziliya
3. Pakistan
4. Argentina #İran #Ermənistan
5. Qazaxıstan
6. Rusiya

AES-lər enerji xammalı az, lakin enerjiyə tələbatın çox olduğu ərazilərdə tikilir.AES-lərin üstünlüyü ondan ibarətdir ki, onların enerji mənbəyi olan uran və toriomun təbii ehtiyatları, üzvi yanacağın ehtiyatından xeyli çoxdur.AES-lərin nöqsan cəhətləri tikintisi üçün yüksək xərclərin tələb olunması, su hövzələrini xeyli çirkləndirməsi və tam təhlükəsizliyin təmin edilməsi ilə əlaqədar çətinliklərdir. Enerji istehsalında payının azalmasına görə elektrik stansiyalarının ardıcıllığı:

1. İES
2. SES
3. AES
4. Qabarma ES

Uran yataqlarına sahib ölkələr:

1. ABŞ
2. Kanada
3. CAR
4. Namibiya
5. Niger
6. Fransa
7. Avstraliya
8. Qabon

Bu mənbələrin əsasını günəş, külək, geotermal, qabarma-çəkilmə, enerji mənbələri təşkil edir.Hazırda dünya yanacaq-energetika balansında ənənəvi olmayan enerji mənbələrinin sayı 1-2%-dən artıq deyil.Ekoloji cəhətdən təmiz olan bu enerji mənbələri tükənməyən ehtiyatlar qrupuna aiddir.

Elektrik enerjisi istehsalında fərqlənən ölkələr:

1. ABŞ
2. Yaponiya
3. Braziliya
4. Rusiya
5. Almaniya
6. Kanada
7. Fransa
8. Hindistan
9. Çin

Polşa və Niderlandda demək olar ki, elektrik enerjisinin hamısı İES-lərin, Norveçdə isə SES-lərin hesabınadır.Adambaşına düşən elektrik enerjisi istehsalında Norveç, İsveç, Kanada kimi ölkələr daha irəlidədədir. GeoES-lərə (Geotermal Elektrik Stansiyası) İslandiya, ABŞ, Filippin, Meksika, İtaliya, Yaponiya və Yeni Zelandiyada, qabarmaES-lərə isə Fransa, ABŞ, Kanada, Rusiya, Çin kimi ölkələrdə rast gəlmək olur.

• Şərti yanacaq vahidi- yandığı zaman 7000 kkal. enerji verən 1 kq daş kömürdür. Kömürə nisbətən neft və qaz daha çox (1,5 dəfə); torf,ağac və yanar şistlər isə daha az enerji verir.
• Yanacaq energetika balansı- müxtəlif növ yanacağın çıxarılması və enerji istehsalının (gəlir) onların xalq təsərrüfatında istifadə olunmasına (çıxar) deyilir.

• Yanacaq
• Energetika