Zəngəran

Hamarkənd — Azərbaycan Respublikasının Yardımlı rayonunun inzibati ərazi vahidində kənd.

Hamarkənd
38°51′34″ şm. e. 48°15′55″ ş. u.HGYO
Ölkə  Azərbaycan
Rayon Yardımlı rayonu
Tarixi və coğrafiyası
Mərkəzin hündürlüyü 866 m
Saat qurşağı
Əhalisi
Əhalisi
  • 722 nəf.
Hamarkənd xəritədə
Hamarkənd
Hamarkənd

Hamarkənd Yardımlı rayonunun eyniadlı inzibati ərazi vahidində kənd. Peştəsər silsiləsinin ətəyindədir. Oykonim hamar (düzən) və kənd sözlərindən düzəlib, "düzənlikdə yerləşən kənd" mənasındadır. Yaşayış məntəqəsi həqiqətən də düzənlikdə salınmışdır.[1]

Tarixi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

"Azərbaycan toponimlərinin ensklopedik lüğəti"ndə Hamarkənd oykonimi hamar (düzən) və kənd şəklində, yəni, "düzəndə yerləşən kənd" mənasında izah edilmişdir. Kəndin son dəfə salınma tarixi Səfəvilər dövrünə təsadüf edir. Ətraf kəndlərə nisbətən düzənlikdə və hamar yerdə yerləşdiyi üçün 20-ci əsrin əvvəllərindən kəndin adı dəyişilərək, Hamarkənd adlanır. Kəndin qəbiristanlığındakı məzarüstü abidələrin, baş daşlarının, sinə daşlarının üzərindəki yazı və naxışlarının araşdırılıb öyrənilməsi üçün Azərbaycan Milli Elmlər Akademyasının arxeologiya institunun əməkdaşı tərəfindən tədqiq edilərək bildirilmişdiki bu tayfa 13–15-ci əsrin nümunələrinə təsadüf edir, daha doğrusu 1500-cü ildə Şah İsmayıl Xətainin qurub-yaratdığı qüdrətli Azərbaycan Dövlətinin, Səfəvilərin "Şiəlik" məzhəbinin kökündən gəlir. Bu tayfa sırf Bəylərbəyi tayfalarının bir qoludur. Bəylərli tayfası o dövrdən burada məskunlaşaraq, göstərilən faktlarda öz bariz nümunəsini və təsdiqini tapmışdır. Mənbəyi hazırda Bəylərli tayfasının (Bəy Yurdunun) göstərilən tarixi-qədimiliyi ilə seçilən həmin abidələr, Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyi tərəfindən qorunur. Mənbələrə görə, Zenqaran kəndinin əsası Mollalı tayfası tərəfindən qoyulmuşdur. Zenqaran kəndlərindəki mollalıların tarixi məşhur din xadimi Şeyx Hüseynin adı ilə bağlıdır. Cənubi Azərbaycandan gələn Şeyx Hüseyn Zuvandda (indiki Lerik rayonu ərazisində) Hüseynabad kəndinin əsasını qoymuşdur. Mollalıların nümayəndələrindən biri olan Qasım Mollalı Səfəvi sarayında vəzir olmuş, təhsil və tərbiyə işlərinə baxmışdır. Hamarkənd kəndində üç tayfa vardır: Bəylərli, Mollalı və Səfxanlı. Azərbaycan ərazisində bir çox oykonimlər Mollalı tayfasının adı ilə bağlıdır. Mollalılar türk tayfasıdır. Q. Qeybullayev yazır ki, XX əsrin əvvəllərində Muğanda 44 yarımköçəri tayfa birliyi muğanlı adlanırdı. Şahsevənlərin arasında tayfalardan biri də muğanlı idi. XIX əsrin ortalarında Muğanlı tayfa birliyi 275 ailədən və 20 tirədən ibarət idi. Onların arasında mollalıların da adı çəkilir.[2] XIX əsrdə tayfa birliklərindən biri də qaraçorlu idi. 4 qola ayrılan Qaraçorlu tayfasının Əliyanlı qollarından birinin adı Mollalı olmuşdur.[3] Qaraçorlu (Xəzər tayfasının bir qolu kimi də qeyd olunur) tayfalarına gəldikdə, deyə bilərik ki, bu tayfa birliyi, əsasən Laçın-Kəlbəcər ərazilərində məskunlaşmışdır. Türkiyədə Orduda Mollalı məhəlləsi muxtarlığı vardır. Azərbaycan ərazisində Mollalar, Mollaoba və Mollalılar adı ilə bir çox yaşayış məntəqələri mövcuddur: Mollalar (Ağdam rayonunun Boyəhmədli və Əliməmmədli i.ə.v.-də kənd; Laçın rayonunun Hocaz i.ə.v.-də kənd; Tovuz rayonunun Böyükqışlaq i.ə.v.-də kənd); Mollalı (Lənkəran r-nun Rvo i.ə.v.-də kənd-indiki adı Mollakənd; Mollaoba (Masallı rayonu), Bərdə rayonunun eyniadlı i.ə.v.-də kənd; Cəlilabad r-nun Kürdlər i.ə.v.-də kənd; Qubadlı r-nun Hal i.ə.v.-də kənd; Oğuz r-nun Sincan i.ə.v.-də kənd;).[4] Hamarkənd kəndindən çıxan mollalılar indiki Masallı, Cəlilabad, Biləsuvar, Göyçay və b. rayonlarda yığcam halda yaşayırlar. Səfxanlılar Hamarkənd kəndinə XVIII əsrin sonlarında Yəməndən köçürülüb gətirilmişlər. Şuşa şəhər Şırlan i.ə.v.-də Səfixanlar kəndi mövcuddur. Səfixanlar sərkarların tirələrindən biri olmuşdur. 1917-ci ildə Bərdə rayon Şirvanlı icmasında Səfixan Sərkar adlı yaşayış məntəqəsi qeydə alınmışdır.[5] Maldarlıqla məşğul olmuş sərkar elatı Xançobanı tayfasının qollarından biri hesab olunur.[6]

Arxeoloji qazıntılar

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Bu ərazilərdən ilk orta əsrlərə və ya III–V əsrlərə aid küp qəbirlər aşkar edilmişdir. Arxeoloqlar küp qəbirlərdə dəfnetmə adətinin tarixən olduqca qədim olduğunu qeyd edirlər. Başqa bir fikrə görə, kəndin ilk sakinləri vaxtilə "Əlli evlər" adlanan yerdə binə salmış, sonralar indiki Hamarkənd ərazisinə köçmüşlər. Qeyd edək ki, Hamarkənd də daxil olmaqla bir çox kəndlərin yaylaq yerlərinə çevrilən Tiydaş, Dibyurd, Xəlil yurdu, Qoşadaş, Abidin yurdu, Şəhriyar qəbiristanlığı yaxınlığınakı ərazilər, Qaradağlı, Sarıbulaq, Çobançağıran daş, Ağdaş, Mursağlu və s. toponimlərin bir çoxu İslamdan əvvəlki qədim yaşayış məskənləridir.

İnzibati ərazi vahidi kimi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Hamarkənd Yardımlı rayonunda həm də inzibati ərazi vahidinin adıdır. Kəndin düzənliklə, hamar yerlə əlaqələndirməsini xalq etimologiyası kimi qəbul edirik. Toponimin tərkibindəki hamar sözü qədim qamər// qəmər, yaxud da amar sözünün fonetik variantıdır. Ola bilsin ki, amar sözü səsartımı nəticəsində hamar şəklinə düşmüşdür. Bu söz qədim türk dillərində "çay" mənasında işlənmişdir. Bu sözlə yaranmış indiki Xocavənd ərazisində Amaras çayı mövcuddur. Bu hidrotoponimin mənası "böyük çay qolu" (amar-"çay", as-"böyük çay qolu") anlamındadır. Amur çayının adı da bu anlama gəlir. Bu fikrə görə Hamarkənd sözü "çay yaxınlığında salınmış yaşayış məntəqəsi" mənasındadır. Q. Kazımov şumer mənşəli Marduk allah adının da amar olduğunu edir. (s. 292) Toponimin mənşəyi ilə bağlı digər fikirləri nəzərdən keçirək. Dilimizin dialekt və şivələrində qamər//qəmər//qəməral// qəmaran//qəmərən sözü vardır.1.qəmər (Füzuli, İmişli)- sarımtıl at (O qəmər taydan yaxşı qaçır) 2.qəməran//qəməral (Biləsuvar, Salyan, Qazax)- inqilabdan əvvəl ailə üzvlərinin qeydə alındığı xüsusi dəftər.3 qəməran (Salyan, Biləsuvar)- 1.əkin sahəsi. 2. vəkalətnamə, inanış.[7] Qamər//qəmər sözü qəməral şəklində Yardımlı şivələrində də "qəbilə, ailə başçısı", "təsərrüfat" mənaslarında təsadüf edilir. Toponimin izahında sözün Yardımlı şivələrində işlənən mənası həqiqətə daha yaxındır. Bu fakta əsaslansaq, sözün (hamar//qamər və kənd) qədim türk mənşəli olduğu aydın olur. Yeri gəlmişkən, deyək ki, -an topoformantı qədim türkcəmizdə də kəmiyyət və mənsubiyyət mənası bildirmişdir. Odur ki, bu şəkilçinin birbaşa iran dilləri ilə əlaqələndirilməsi yanlışdır. Məsələn, 1.qəm//qam-ər-an-1.qam (maq-kahin) ərlər.2.sonrakı mənası: qəbilə, ailə, tayfa başçıları; Sabal//Saval-an, Hun-an – hunlar (Tovuzda Xunan qala), kot-an, Alp-an, Tur-an və s. Oykonimin "qəbilə, yaxud ailə başçısına məxsus yer" mənası da vardır. İkinci fikir qəməran//qəməral sözünün kökündəki arxaikləşmiş qamər//qəmər sözüdür. Sözün kökündəki qam//qəm və ər elementləri asanlıqla hissələrə parçalanır. Qam//qəm sözü qədim türk dilində müqəddəs, kahin , tanrı mənasındadır. Yəni, "Kahinlər yurdu", yaxud "maqlar yaşayan ərazi". F. Cəlilov qam//kam sözlərinin şamanla əlaqəsini göstərmişdir. Qədim türk dillərində k/s dialekt fərqi (köpək-sobak, kırık-sorok, kəfən- cavan) kam//sam paralelliyini ortaya çıxarmış və sam/şam dəyişməsilə sonralar şaman (şam-an) sözü yaranmışdır. Q. Kazımov da qamın maqlarla bağlı olduğunu çox maraqlı faktlarla əsaslandırmışdır. Hünar sözü "Qədim türk lüğəti"ndə belə izah olunur: "hünar- masterstvo, iskusstvo, umenie- hünar birla davlat birikilmagı bulunmaz".[8] Sözügedən ərazidə sənətkarlığın xüsusi inkişaf etməsinə dair faktlar var. Bu barədə XIX əsrin sonu və XX əsrin əvvəllərinə aid arxeoloji xəritədə Hamarkəndin də adı qeyd olunur. Mənbələrdə Hamarkəndin əvvəlki adı Baltabur şəklində qeydə alınmışdır. Toponimin mənşəyi barədə fikirlər müxtəlif ola bilər: Baltabur//Bəltəbər//Paltabərə. Fikrimizcə, toponim iki komponentdən ibarət olub, Palta və bərə sözlərindən yaranmışdır. Bərə sözü eyni mənada e.ə.834-cü ilə aid mənbələrdə və E.ə. 714-cü ildə "Aşşura məktub" yazısında "barra" şəkində qeydə alınmışdır.[9] Manna vilayətlərindən Sanqqibutidə Bara yer adı qeydə alınmışdır. Söz Azərbaycan dilindəki bərə "qoyun saxlanılan yer" sözü ilə əlaqələndirilir.(səh.223) Q. Qeybullayev Savalan dağının ətəyində hazırda Bari kəndi olduğunu göstərmişdir.(Azərbaycan türklərinin təşəkkülü tarixindən. Bakı, 1994, s.73) Bərə sözü ilə bağlı Yardımlı ərazisində yer adları geniş yayılmışdır. Məsələn, Savalan dağı ilə üzbəüz qədim Şıxhüseyn kəndi yaxınlığında "Dori bərə" yer adı mövcuddur. Lakin yerli əhalinin fikrinə görə, bu ərazilər vaxtilə su ilə örtülü olmuş, dori bərə sözü də buradan yaranmışdır. Toponim "keçid yeri" mənasındadır. Yenə Savalan- Sarıbulaq yaxınlığında "Bərəncü dərəsi" adlanan yer mövcuddur. Göründüyü kimi, bərəncü sözü qədim dil elementlərini daha mükəmməl şəkildə qoruyub- saxlamışdır. Cü- su sözünün daha qədim formasıdır. Ümumiyyətlə, su sözünə Yardımlı toponimlərində cü//cu//cur və ur variantlarında rast gəlmək mümkündür. (İlicur-İsti su) və s. Yardımlı şivələrində Palta sözü palıd sözünün metateza formasıdır. Hamarkənd şivəsində paltagilə (palıd qozası) sözü vardır. Bərə sözü isə dialekt və şivələrimizdə müxtəlif mənalarda işlənməkdədir. 1.bağ və ya bostanların arasından gedən yol (Lənkəran, Kürdəmir). 2.kiçik arx, eləcə də əkin sahələrini suvarmaq (Bakı, Füzuli, Göyçay, İmişli, Quba, Ucar). 3. su arxının keçməsi üçün çəpərin altında düzəldilmiş yer. 4.arxda ləkə su buraxılan yer (Qarakilsə, Qazax, Şəki, Tovuz). 5. çəpərin keçid yeri (Şəki) 6.qoyunları sağmaq üçün düzəldilən yer, keçid (Qarakilsə, Qazax, Tovuz). 7.sahilə yaxın dayaz yer.[10]

Burada bərə sözünün yuxarıda qeyd etdiyimiz 5-ci və 6-cı mənaları toponimin "palıddan tikilmiş mal-heyvan bərəsi" mənasında olduğunu göstərir. Yerli əhalinin də fikri belədir. Bur sözünün "qurd" mənasında qədim dilimizdəki böre//büre və pir sözünün fonetik variantı vardır. Bur sözü həm də qədim türk dillərində "yüksəklik", "təpə" mənasında işlənmişdir. Baltabər oykonimi hun-qıpçaq mənşəli tayfa adını da özündə əks etdirir. Q. Qeybullayev "müxtəlif türk etnonimlərilə bağlı etnotoponimlər"dən bəhs edərkən balta və qurt etnonimlərinin də adını qeyd edir. XIX əsrdə Şimali Qafqazda Balta, Bolta-Çokrak toponimləri qeyd olunur.[11] Bu etnonim Özbəkistanda qıpçaqlar arasında boltalı və maylı-balta şəklində qeyd olunur.[12] Baltaçı oykonimi Qazan xanlığı dövründə mövcud olmuşdur. Şəki ərazisindəki Baltalı oykonimi də balta etnonimi ilə əlaqədardır.[13]

Həmçinin bax

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ "Azərbaycan toponimlərinin ensiklopedik lüğəti". İki cilddə. I cild. Bakı, "Şərq-Qərb", 2007, səh. 318
  2. ↑ Toponimiya Azerbaydjana, səh.72
  3. ↑ yenə orada. səh.73
  4. ↑ ATEL, II c, 114–116
  5. ↑ ATEL, II c.s.184
  6. ↑ yenə orada. s.187
  7. ↑ ADL, Ankara, 1999, s. 322
  8. ↑ Drevnetyurkskiy slovar, "Nauka", Leninqrad, 1969, s. 198
  9. ↑ Q. Kazımovun göstərilən əsəri, səh.228
  10. ↑ ADL, I cilt, Ankara, 1999, səh.47
  11. ↑ "Toponimiya Azerbaycana", səh. 59
  12. ↑ Şaniyazov K. "K etniçeskoy istorii uzbekskoqo naroda", s. 82
  13. ↑ Q. Qeybullayevin göstərilən əsəri, s. 60