сущ.
1. разг. лев (крупное хищное животное сем. кошачьих)
2. в сравнениях: как лев. Şiri-nərtək vuruşmaq драться как лев, şiri-nərə dönmək превратиться во льва
Amerika şiri
Amerika şiri (lat. Panthera atrox) — heyvanlar aləminin xordalılar tipinin məməlilər sinfinin yırtıcılar dəstəsinin pişiklər fəsiləsinin panter cinsinə aid heyvan növü.
Asiya şiri
Asiya şiri (lat. Panthera leo persica) — heyvanlar aləminin xordalılar tipinin məməlilər sinfinin yırtıcılar dəstəsinin pişiklər fəsiləsinin panter cinsinin şir növünə aid heyvan yarımnövü. Nəsli kəsilmə həddindədir.
== Ölçüləri ==
Ölçüləri iridir. Erkəklərin bədən quruluşu massivdir, dişilər daha incədir. Növün nümayəndəsi üçün 204 sm. uzunluğu səciyəvidir. Quyruğun uzunluğu 90 sm. Asiya aslanı Afrika aslanından kiçikdir. Erkəklər dişilərdən iridir.
Avropa şiri
Avropa şiri (lat. Panthera leo europaea) — panter cinsinə aid nəsli kəsilmiş heyvan yarımnövü.
Berber şiri
Berber şiri (lat. Panthera leo leo) — heyvanlar aləminin xordalılar tipinin məməlilər sinfinin yırtıcılar dəstəsinin pişiklər fəsiləsinin panter cinsinin şir növünə aid heyvan yarımnövü.
Bərbər şiri
Berber şiri (lat. Panthera leo leo) — heyvanlar aləminin xordalılar tipinin məməlilər sinfinin yırtıcılar dəstəsinin pişiklər fəsiləsinin panter cinsinin şir növünə aid heyvan yarımnövü.
Dəniz şiri
Dəniz şirləri (lat. Otariinae) — heyvanlar aləminin xordalılar tipinin məməlilər sinfinin yırtıcılar dəstəsinin qulaqlı suitilər fəsiləsinə aid heyvan yarımfəsiləsi.
== Görünüşünü ==
Təbiətdə dəniz şirləri xırıltı, bağırtılı səs çıxarır.
Kalaxar şiri
Kalaxar şiri (lat. Panthera leo verneyi) — heyvanlar aləminin xordalılar tipinin məməlilər sinfinin yırtıcılar dəstəsinin pişiklər fəsiləsinin panter cinsinin şir növünə aid heyvan yarımnövü.
Kap şiri
Kap şiri (lat. Panthera leo melanochaitus) — heyvanlar aləminin xordalılar tipinin məməlilər sinfinin yırtıcılar dəstəsinin pişiklər fəsiləsinin panter cinsinin şir növünə aid heyvan yarımnövü.
Katanq şiri
Katanq şiri (lat. Panthera leo bleyenberghi) — heyvanlar aləminin xordalılar tipinin məməlilər sinfinin yırtıcılar dəstəsinin pişiklər fəsiləsinin panter cinsinin şir növünə aid heyvan yarımnövü.
Masai şiri
Panthera leo massaica (lat. Panthera leo massaica) — heyvanlar aləminin xordalılar tipinin məməlilər sinfinin yırtıcılar dəstəsinin pişiklər fəsiləsinin panter cinsinin şir növünə aid heyvan yarımnövü.
== Təsviri ==
Oscar Rudolf Noymann ilk olaraq massai şir yarımnövünü daha az dəyirmi sifətləri, uzun ayaqları və bellərinin daha az çevik olması digər yarımnövlərdən ayıra bilmişdir. erkəklərdə dizyanı ətraflarda orta qaşıq saçlar vardır. Onlar geri daranmış kimi görünür.
Masai şirlərinin erkəkləri 2,5-3 m uzunluğa sahib olurlar (quyruq daxil). Dişilər isə bir qədər kiçik olur. Onların uzunluğu 2,3-2,6 metr təşkil edir. Çəki baxımından erkəklər 150-230 kq, dişilərsə 100-165 kq təşkil edir. Hündürlüyü 90-115 sm arasında dəyişir.
Mağara şiri
Mağara şiri (lat. Panthera leo spelaea) — heyvanlar aləminin xordalılar tipinin məməlilər sinfinin yırtıcılar dəstəsinin pişiklər fəsiləsinin panter cinsinin şir növünə aid heyvan yarımnövü.
1985-ci ildə alman Ziqsdorfu yaxınlığında tapılmış yetkin mağara şirinin erkəyinin skeletinə əsasən, quyruğu nəzərə alınmadan onun bədəninin uzunluğu 2,1 m, süysününün hündürlüyü 1,2 m olduğu müəyyən olunub. Bu ölçülər müasir növün çox böyük nümayəndəsinə uyğundur.
Nubiya şiri
Nubiya şiri (lat. Panthera leo nubica) — heyvanlar aləminin xordalılar tipinin məməlilər sinfinin yırtıcılar dəstəsinin pişiklər fəsiləsinin panter cinsinin şir növünə aid heyvan yarımnövü.
Seneqal şiri
Seneqal şiri (lat. Panthera leo senegalensis) — heyvanlar aləminin xordalılar tipinin məməlilər sinfinin yırtıcılar dəstəsinin pişiklər fəsiləsinin panter cinsinin şir növünə aid heyvan yarımnövü.
Şiri-Xurşid
Aslan və Günəş (həmçinin Şir və Günəş, Şiri-Xurşid; fars. شیر و خورشید, Şir-o xorşid, pronounced [ˌʃiːɾo xoɾˈʃiːd]) — qədim Şərq simvollarından biri. Əsasən oğuz türklərinin (xüsusən də Azərbaycan türklərinin) və İranın gerblərindən biri kimi tanınır. Bu, 1979-cu il İran inqilabına qədər İranın milli bayrağının elementi olmuş, hələ də İran İslam Respublikası hökumətinə müxalif qruplar tərəfindən istifadə olunur. Qədim və müasir İran adət-ənənələrini əks etdirən motiv XII əsrdə İranda məşhur simvola çevrilmişdir. "Aslan və Günəş" simvolu əsasən astronomik və astroloji konfiqurasiyalara əsaslanır. Şir bürcünün arxasındakı Günəş simvolu qədimdir, mənşəyi Babil astrologiyasına və Yaxın Şərq ənənələrinə gedib çıxır.
Motivin bir çox tarixi mənası var. Bu, ilk növbədə, elmi və sekulyar bir motiv olaraq, yalnız astroloji və zodiakal simvol idi. "Aslan və Günəş" Səfəvilər və erkən Qacar padşahlarının hakimiyyətləri dövründə daha çox şiə islam ilə əlaqələndirilmişdir.
Tomori şiri
Tomori daş şiri (富盛のシーサー, Tomori no şisa) – Yaponiyanın Okinava prefekturasının Yaese qəsəbəsində yerləşən şisa.
== Tarixi ==
Şisa Okinava mədəniyyətində şirə oxşayan heykəllərdir və adanın mədəni simvollarından biridir. Okinavada ilk şisanın 1689-cu ildə Tomori kəndində quraşdırıldığına inanılır.
1740-cı illərdə yazılmış Ryukyu krallığının xronikaları olan "Kyuyo" əsərində qeyd olunur ki, Tomori kəndinin əhalisi tez-tez baş verən yanğınlardan əziyyət çəkirdi. Bu zaman fenşey təlimi ilə məşğul olan bir şəxs onlara Alov dağı kimi tanınan Yaese dağına tərəf baxan daş şir quraşdırmağı məsləhət görmüşdür. 1689-cu ildə Ciri-qusuku məbədinin yerləşdiyi təpənin başına Tomori daş şiri yerləşdirilmişdir.
İnanca görə Tomori daş şiri daha sonra digər kəndlər tərəfindən imitasiya olunaraq bütün Okinavaya yayılmış, əvvəl apotropoik heykələ, daha sonra yerli mədəniyyət simvoluna çevrilmişdir. Keçmişdə yerli əhali bu heykəlin ətrafına yığışır, rəqs edərək onları yanğından qoruması üçün dua edirdi.
=== İkinci Dünya müharibəsi ===
İkinci Dünya müharibəsi zamanı baş vermiş Okinava döyüşündə Tomori daş şiri ABŞ əsgərləri tərəfindən sipər kimi istifadə olunmasına görə tanınmışdır. Belə bir anı əks etdirən, 18 iyun 1945-ci ildə çəkilmiş foto Okinava döyüşünün ikonik fotolarınan biri olmuşdur.
"Şiri-Xurşid" ordeni
"Günəş və Aslan" ordeni (fars. نشان شیر و خورشید Nešān-e Šir o Xoršid)— İranın Qacarlar sülaləsi hakimiyyəti dönəmidə dövlət mükafat nişanı. 1808-ci ildə Fətəli şah Qacar tərəfindən təsis edilmişdir. Bəzi qaynaqlarda "Şir-i Xurşid" kimi də yazılır. Bu ordenin I, II və III dərəcələri vardı.
Avstraliya dəniz şiri
Avstraliya dəniz şiri, və ya Ağpapaqlı dəniz şiri (lat. Neophoca cinerea) — Qulaqlı suiti fəsiləsinin aid, Avstraliyanın cənub və qərb sahillərində yayayan növ.
== Xariçi görünüşü ==
Bu növün erkəkləri 2,5 metr uzunluğa və 300 kq çəkiyə malik olurlar. Dişiləri isə 1,8 m uzunluğa və 100 kq çəkiyə malik olur. Bu növün fərdləri bir-birindən kəskin fərqlənir: Erkəklər tünd-qəhvəyi, dişilərdə isə üzəri gümüşü-boz və ya açıq qəhvəyi olur. Dişilərin aşağı hissələri nisbətən açıq rəngdə olur.
== Yayıldığı ərazilər ==
Bu növün koloniyalarına Avstraliyanın cənub və sərb sahillərində rast gəlinir. Bəzən onlar sahilə yaxın kiçik adalarda da yaşayırlar. XIX əsrdə onların yaşadığı areal Tasmaniya və Yeni Cənubi Uels ərazilərinidə təşkil edirdi. Avstraliya dəniz şiri heç vaxt bir yerdən başqa yerə miqrasiya etmir (hətta çütləşmə dönəmində).
Kaliforniya dəniz şiri
Kaliforniya dəniz şiri, və ya Qara dəniz şiri (Zalophus californianus) — Qulaqlı suiti fəsiləsinin Dəniz şiri yarımfəsiləsinə aid növdür. Əsasən Sakit okean sularında yaşayırlar. ABŞ alimlərinin məlumatına görə sayları 188 min başdır). İl ərzində 5% artım müşaahidə edilir. Kaliforniya dəniz şirləri asan əhəlləşmə xüsusiyyətinə malikdirlər. Onlar Sirk və zooparklarda asanlıqla yaşaya bilirlər. ABŞ donanmasına xidmətə qəbul olunurlar (üzərlərinə müxtəlif qurğular yerləşdirərək).
== Xariçi görünüş ==
Kaliforniya dəniz şirinin erkəkləri 2,4 m uzunluğa, 300 km çəkiyə malik olurlar. Dişilər isə 2 metr uzunluğa və 90 kq çəki verirlər. Dişilərin bu cür kiçik ölçüləri onları suitinə bənzədir.
Mərkəzi Afrika şiri
Mərkəzi Afrika şiri (lat. Panthera leo azandica) — heyvanlar aləminin xordalılar tipinin məməlilər sinfinin yırtıcılar dəstəsinin pişiklər fəsiləsinin panter cinsinin şir növünə aid heyvan yarımnövü.
Konqo Demokratik Respublikasının şimal-şərqində və Uqandanın qərb hissəsində yaşayırlar. Həmcinin "Uqanda şiri" adı ilə tanınır.
Amerikalı zooloq Coel Allen yarım növə Leo leo azandicus adını təklif edir və tipik nümunələrin təsvirini verir. Onun topladığı materiallar Amerika Diyarşünaslıq muzeyində saxlanılır. Bu erkək 1912-ci ildə parkın əməkdaşları tərəfindən muzey ekspanatı olmaq üçün vurulmuşdur. Muzeydə yırtrıcılara aid 588-ci eksponat olmuşdur. Allen bu yarımnövün masai şirlərinə yaxın olmasını qeyd etmişdir. Belə ki, kəllənin beyin strukturu və diş quruluşları baxımından eyni olsa da, rəng baxımından fərqlənir
1913-cü ildə Edmund Heller Uqanda şirləri üçün başqa elmi ad təklif edir: "Panthera leo nyanzae".
Qalapaqos dəniz şiri
Qalapaqos dəniz şiri (lat. Zalophus wollebaeki) — Kaliforniya dəniz şirləri cinsinə daxil olan üç növdən biri.
Bu növün nümayəndələrinə əsasən Qalapaqos adalarında rast gəlinir. Bundan əlavə Cənubi Amerika sahillərinə yaxın Qorqona və İsla-de-la-Plata adalarında da rast gəlinir. Bəzi mənbələrdə isə onlara Kokos Adası Milli Parkında görüldüyü birdirilir.
Qalapaqos dəniz şirləri Kaliforniya dəniz şirinə bənzəyir. Erkəklər 250 kq çəkiyə malik olurlar. Dişilər isə 80–90 kq olduğu halda, balaları isə doğularkən 25 kq olur. Növü ümumi sayı 20–40 min arası olması qiymətləndirilir
Miqrasiya edən canlıdır. Yeni doğulan balalar üçün əsas təhlükə Köpəkbalığıdır.
Yapon dəniz şiri
Yapon dəniz şiri (Zalophus japonicus) — Qulaqlı suitilər fəsiləsinə Kaliforniya dəniz şirlərinə daxil olan, nəsli kəsilmiş məməli. Bu canlının nəsli kəsilməsi 1970-ci illərə təsadüf edir.
Yapon dəniz şiri əsasən Yapon dənizi akvatoriyasında Yaponiya arxipelaqında və azda olsa Koreyanın qərb və sahillərində, Kuril adalarının cənub hissəsində yayılmışdı. Onların Kamçatka yarımadası və Ryukyu adaları ətrafında belə yayılmış olması ehtimal edilir.
Yapon dəniz şiri xariçi görünüş baxımından Kaliforniya dəniz şirinə bənzəyir (Zalophus californianus). Erkəklər tünd-boz, və tünd-qəhvəyi rəngdə olurdular. Uzunluqları 2,3–2,5 metr, çəkisi isə 450–560 kq arasında dəyişirdi. Yaşlı erkəklər demək olar ki, bütünlüklə qara rəngdə olur. Dişilər 1,40–1,64 m uzunluğa və parlaq rəngə malik olurdu. Yapon dəniz şirləri sahildən çox aralanmırdılar.
Şimal dəniz şiri
Şimal dəniz şiri (lat. Eumetopias jubatus) — heyvanlar aləminin xordalılar tipinin məməlilər sinfinin yırtıcılar dəstəsinin qulaqlı suitilər fəsiləsinin şimal dəniz şiri cinsinə aid heyvan növü.
Erkəklərin uzunluğu 3–3,5 metr, çəkisi isə 500–1000 kq arasında dəyişir. Dişilər isə erkəklərdən kiçik olur. Onların uzunluğu 2,6 m, çəkisi isə 350 kq təşkil edir. Bu növün nümayəndələri çox az məsafəyə miqrasiya edirlər. Əsasən adaların və materikin sahillərində yerləşirlər. Bəzən isə buz uzərində dincəlirlər. Bu calıların həyatı iki dövrə bölünür: Hərəkətli və sükunət. Hərəkətli dövründə onlar əsasən dənizə çıxırlar və miqrasiya edirlər.
Şiri-Xurşid ordeni
"Günəş və Aslan" ordeni (fars. نشان شیر و خورشید Nešān-e Šir o Xoršid)— İranın Qacarlar sülaləsi hakimiyyəti dönəmidə dövlət mükafat nişanı. 1808-ci ildə Fətəli şah Qacar tərəfindən təsis edilmişdir. Bəzi qaynaqlarda "Şir-i Xurşid" kimi də yazılır. Bu ordenin I, II və III dərəcələri vardı.
Şiri Xurşid ordeni
"Günəş və Aslan" ordeni (fars. نشان شیر و خورشید Nešān-e Šir o Xoršid)— İranın Qacarlar sülaləsi hakimiyyəti dönəmidə dövlət mükafat nişanı. 1808-ci ildə Fətəli şah Qacar tərəfindən təsis edilmişdir. Bəzi qaynaqlarda "Şir-i Xurşid" kimi də yazılır. Bu ordenin I, II və III dərəcələri vardı.
Tomori daş şiri
Tomori daş şiri (富盛のシーサー, Tomori no şisa) – Yaponiyanın Okinava prefekturasının Yaese qəsəbəsində yerləşən şisa.
== Tarixi ==
Şisa Okinava mədəniyyətində şirə oxşayan heykəllərdir və adanın mədəni simvollarından biridir. Okinavada ilk şisanın 1689-cu ildə Tomori kəndində quraşdırıldığına inanılır.
1740-cı illərdə yazılmış Ryukyu krallığının xronikaları olan "Kyuyo" əsərində qeyd olunur ki, Tomori kəndinin əhalisi tez-tez baş verən yanğınlardan əziyyət çəkirdi. Bu zaman fenşey təlimi ilə məşğul olan bir şəxs onlara Alov dağı kimi tanınan Yaese dağına tərəf baxan daş şir quraşdırmağı məsləhət görmüşdür. 1689-cu ildə Ciri-qusuku məbədinin yerləşdiyi təpənin başına Tomori daş şiri yerləşdirilmişdir.
İnanca görə Tomori daş şiri daha sonra digər kəndlər tərəfindən imitasiya olunaraq bütün Okinavaya yayılmış, əvvəl apotropoik heykələ, daha sonra yerli mədəniyyət simvoluna çevrilmişdir. Keçmişdə yerli əhali bu heykəlin ətrafına yığışır, rəqs edərək onları yanğından qoruması üçün dua edirdi.
=== İkinci Dünya müharibəsi ===
İkinci Dünya müharibəsi zamanı baş vermiş Okinava döyüşündə Tomori daş şiri ABŞ əsgərləri tərəfindən sipər kimi istifadə olunmasına görə tanınmışdır. Belə bir anı əks etdirən, 18 iyun 1945-ci ildə çəkilmiş foto Okinava döyüşünün ikonik fotolarınan biri olmuşdur.