ЧИН

\[ччи я \] сущ.; -и, -а; -ар, -ри, -ра 1) инсандин, гьайвандин кьилин вилик пад (вилер, нер, хъуьхъвер, сив, чине авай). Чиниз гьекьедин стӀалар акъатнавай гадади, вичин секинсузвал явашарна, лагьана: - Пачагь, вун сагърай, и суьретда авай руш зи свас тир. Ф. Гьуьлуьн руш. Нур я чирагъдин, Чинни - гуьзел, яр. Е. Э. Ярдин тариф. Патав гвайда, Айнадин яр гекъифнавай нуьгведин ич хьтин чинай вил алуд тийиз, яб акалзавай. З. Э. Муькъвел гелер. Зи къаршидал алай кравутдал къатканвай, чинал халис дагъвидиз хас кӀалубдин нер алай, пӀузарар мичӀи вили рангунин тавдиз атанвай, четиндаказ нефес къачузвай азарлудан чина жизви шадвилин хъвер гьатна, А. Э. Шаирдин тарсар. 2) ктабдин чарчин са пад. ... ктабдин са чиниз килигна, муькуь чиниз килигна. Ф. Савдагардин папанни фекьидин кьиса. 3) винел пад. # чилин ~, дагъдин ~, некӀедин ~, парчадин ~. Синонимар: сумра, кунат, куц, суфат, суьрет, чин.

* хъуьцуьгандин чин.

* чин алай прил. 1) вуж регъуь тежер. Гадайрилай чин алай рушар гзаф жеда. Р. 2) вуч винел падни кӀеви тир, кӀуфар шуькӀуь резинар, калушар. Марала чемодандай... чин алай калушар акъудна дидедиз гуда. Къ. М. Къалп муьгьуьббат.

* чин аламач (амач нугь. ) гьал, нел ( низ, нугъ. ) регъуь я, утанмиш я. Магьмудал кимел экъечӀдай чин аламач. Къ. А. Свас.

*   чин амач кил. чин аламач.

*   чин атӀугъун кил. чин чӀурун.

*   чин ачух прил.,; вуж; хуш, мегьрибан. Ачух тир чин, муьтӀуьгъарда зи рикӀ на, Кесиб суфра на девлетлуз къалурда. И. Гь. Вафалувал.

* чин ачухун гл. 1 ) ни; куьгь. дишегьлидин чина авай фите акъудун, чин кӀев тавун. Герек адан чинни тежен ачухдиз. ХьайитӀа ачух къабагъ, мад затӀни герек туш. Е. Э. Кьве паб. 2) ни низ хъел квачиз, атӀугъайвал авачиз, такӀанвал авачиз, хъуьтуьлдиз рахун. Ваз гьарайда, вун явашдиз рахайла, чин ачухич, вун ви кӀвализ хтайла. Е. Э. Пис папаз. Азиз ксар, кьабула мугьманар Чин ачух яз, суфра кӀантӀа ачухмир. И. Гь. Вафалувал. 3) ни низ жуван патай чими майилар къалурун, хъсандиз рафтарвал авун. Дишегьлидиз чин ачухун айиб тир хьиз жеда чаз, свасар патал чанар гьайиф атанач чаз женгера, Амма абуруз чан-рикӀ авун вучиз гьайиф кьведа чаз. А. С. Беневшаяр ва вун. Антоним: чин чӀурун.

* чин гун гл. 1) ни-куь низ-квез хийир гун, гуьзлемишзавай нетижа агакьун. Хсуси багъдини чин ганач. А. А. Лезгияр. Виридалайни ичери чин гузва. А. А. Пад хьайи рагъ. Квез тийижир кар авач хьи, чили, мал- къаради - вири тӀебиатди вичин кьадир авай, датӀана вичел алахъдай касдиз. чин гуда. Б. Гь., Къарид руш, Ашкъиди чин тагай хъсан рушариз Эзберда за кӀанивилин манияр. И. Гь. Диде, ахъаз тур. Синоним: чин къалурун. 2) ни низ хъел квачиз, атӀугъайвал, такӀанвал авачиз, хъуьтуьлдиз рахун. Салам гана фейла кӀвализ, паб килигиз къвазна чилиз... ИкӀ чидайтӀа, зун фидачир. Я фейила, чин гудачир. Е. Э. Мугьман тун тавур папаз. Шумуд югъ я - ада заз чин гузмач. Жув рахайлани, вичи жаваб гузвач. Зун такӀан хьана акъвазнава. Р. Шарифова. Тамамариз тахьай мани. Синоним: чин ачухун.

* чин гьалдун гл., 1) ни нел кӀевелай минетун, тавакъу авун. Гадайри яйлухар кьуна гъилера Ашар нен тийиз, какаяр кӀватӀдай, Авачиз кака гьат тавур чкайра Алат тийиз кӀевидаказ чин гъалддай. А. Ф. КьатӀ- кьатӀ авур зунжурар. 2) ни са кар авун мажбур авун. Гьажирамазана чин гьалдайди «Мад за вучин, гьакӀ хьуй!» - кьве туьквенчидинни парчаяр, шекер ва чаяр къачунал рази хьана. А. И. Самур.

* чин квай прил.,; вуч. гуьне квай (рехъ, чка). Чин квай чкадай кӀвачер цӀуьдгъуьнай келче, викӀинин кӀар чанкьна хана, агъа тӀулал авахьна. Мад ам юзун хъувунач. З. Э. Муькъвел гелер.

* чин(ар) кун гл., ни нин тахсир(ар) рикӀел хкана, айибар гъун, Идалай кьулухъ зинни Гуьлагъадин араяр къана. Гила са гъвечӀи кардан гьакъиндайни ада зи чинар кудай, залан ва туькьуьл агъу хьтин гафар гьалчдай. А. М. Булахдал. Куьн жуваз хийир къвезвай тӀекве пек твазвайбурукай я, - лугьуз, ада зи чинар кана. А. М. Мурк ракъини цӀурурда. Синонимар: регъуь авун, туьгьметар авун..

* чин къалурун (къалун ) гл. 1) ни низ атун, вич къалурун. Амма и гьал феначир яргъал, Душманди къалур хъувуна вичин чин. Мад гьужумна чи гунагьсуз Гуьлназал, Эхиримжи дерт элекьарна вичин. А. Ф. КьатӀ-кьат\] авур зунжурар. 2) ни низ хушдиз рафтарвилер авун. Хуругандиз уьтуьни язавани вуна? Акьван чин къалурмир, алатдач а сикӀ!. П. Ф. Жуван руг. З) ни-куь низ-квез хийир гун, гуьзлемишзавайди кьилиз акъудун., Акъатзавач, хквезвач гъуьл, Папан умуд атӀузвач. Яргъава рикӀ, рекьелла вил, Бахтуни чин къалузвач. И. Гь. Рекьелла вил. Синоним: чин гун.

* чин кьун тавун (такьун ) гл., нин гьакъикъат фикир чуьнуьх тавун. Эме йифен сменада авайла, гададиз чин такьуна лагьана: - Вун мад ина яшамиш хьана виже къведач. Султан. За исятда кӀвалахзавач. Ваз фан карточкаяр гузвач, адалайни гъейри... А. Р. Салам, эллер! Чи виридан кӀвалахдиз Куьмек гуз чун буржлу я. ТӀварар кьадай, чин такьар Критика гужлу я. Кь. Ф. Меликан критика. Чин кьун тавуна, писдаз пис, хъсандаз хъсан кар авуна лугьудай жуьрэт авур Алиханова Гуьлгвезаз баркалла. ЛГ, 2004, 7. Х.

* чин лацу хьун гл., нин кичӀевилин гьисс акатун. Лацу хьана адан чин Мейитдаллай кафан хьиз. А. С. Хандин буйругъ.

* чин патал кьун гл., ни хъел хьун, кӀамаз хьун. Аламатдин кар ава дуьньяда; Квекай садак за кутуртӀа лишан, Сада элба-эл чин патал кьада. Сада зун тадиз твада фитнеда. А. Ал. Зун кӀанзавай рушариз.

* чин чуьхуьдай гафар (чӀалар, амалар ) сущ. рикӀин сидкьидай тушир, амма яб гузвайдаз бегенмиш гафар. Лезгийрин театрдин директорвиле кӀвалахзавай йисара шаирдин патав къвез са артистди гьамиша чин чуьхуьдай гафар ийиз хьана. К. К. Шаирди лагьанай.

* чин чуьхуьн гл., ни нин са низ ятӀани кӀани гафар авун. Чинал хьайла чин чуьхуьдай, Кьулухъай гъибет ийидай, Дуьз рекьяйни патахъ фидай Касдикай ваз дуст женни гьич. Н. Сам. Гаф атайла, рахан герек.

* чин чӀур хьун гл., нин авур ихтилат, акур гьал бегенмиш тахьун. Велидин чин михьиз чӀур хьана. 3. Э. Муькъвел гелер. Къужадин чин акьван чӀур хьанвай хьи, гьатта мичӀи цифери кьунвай цав са затӀни тушир. М. В. Гьарасатдин майдандал.

* чин чӀурун гл., ни са вуж ва я вуч ятӀани хуш туширвал къалурун Чин чӀур ийиз хъфиз кӀвализ... Е. Э. Къарагуьз. А чӀавуз суьрсет амач лагьайтӀа, вунани чин чӀурда, чӀиш ийида. З. Э. Муькъвел гелер. Мягькем кьваза са гафунал, чӀалахъ жемир масадахъ вун, Эгер вуна чин чӀурайтӀа, кӀанид вавай хъел жеда гьа... З. Р. Жеда гьа... Чин чӀурзаватӀани, Седминаза цуру шире гьикӀ иштягъдалди фитӀинзаватӀа, Велиметани гьакӀ чин чӀурна вичин цуькӀуьн туькьуьнзава. М. В. Гьарасатдин майдандал. Антоним: чин ачухун.

*   чин-гъил чуьхуьн кил. гъилер чуьхуьн къачун.

*   чина акъвазун гл., вуж нин гьуьжетар авун. Гьая туна, чина къвазна, рахани... Е. Э. Гьая тийижир паб.

*   чина вил амаз нар. жезмай кьван фад, тадиз. Гадаяр, чаз амукьзавайди гафарни чӀалар я. Чина вил амаз дабандиз куьс гана кӀанда. ТахьайтӀа, кьилер дакӀвада. З. Э, КУТВ-диз фена.

* чина (чиниз) рехъведин ранг хьун (ягъун ) гл., нин сагъсуз тирвилин лишан чинай акун. Чина руьхъведин ранг авай аялрикай пержерар куьрснава. КӀвачин къапарин патар хкатнава. З. Э. Рамзият. Бичехануман яру чиниз гила руьхъведин ранг янавай. Адавай силист къачуна. Ашкара вилиз аквазвай кар инкар ийиз жедани? Бичеханума хиве кьуна. Медсестра Марьям вичи кьейид я лагьана. 3. Э. Кек галкӀизва.

* чина уьзуькъара хьун гл., вуж нин са нин ятӀани бейкефвал арадал къведай гьерекат акъатун. - Абасан чина уьзуькъара хьана. Пака чинал гьалчдай са гаф жеда адаз. Им малар гьаятда амукьиз гьи вахт я. М. В. Гьарасатдин майдандал. Антоним: чина уьзягь хьун.

* чина уьзягь хьун гл., вуж нин са низ ятӀани хуш къведай кар авун, гаф лугьун. Мектебдиз физвай аялрин чинани уьзуьагъни жеда, колхоздин кӀвалахдикай куфани жеда. А. А. Лезгияр. Антоним: чина уьзуькъара хьун.

*   чинал акъвазун гл., вуж нин шагьидвал авун.

*   чннай маргъузар авахьун гл., нин наразивилин гьиссер малум хьун. Казармадиз хтай Къаюмал хуьруьнбур алтӀушна. Адан чинай маргъузар авахьзавай. З. Э. КУТВ-диз фена.

* чинал лугьун гл., ни вуч са низ ятӀани бегенмиш тежер гаф, ихтилат ам вич алай чкадал лугьун. За фена адаз и татугайвиликай чинал лугьуда. А. Р., Я. Я. Хендедадин мехъер. Синоним: чинлай атӀана лугьун. Антоним: кьулухъай рахун.

* чинал рахун гл, вуж регъуьвал, гьуьрмет авачиз рафтарвал авун. Гъуьлуьн чина бед рахадай... Серин паб хупӀ четин тушни! Е. Э. Пис паб. Синоним: чинлай атӀана лугьун. Антоним: кьулухъай рахун.

*   чинал хъурхъ акьалжун гл. масадаз ябни тагуз, жуван метлеб кьилиз акъудиз алахъун.

*   чиниз гъун гл. са вуч ятӀани тӀалабиз са нин патав ятӀани фин. Зун Эмин я, заз шикетар чидайд туш.... Гъейри касдин чиниз арза гъидайд туш. Е. Э. ТӀварун стхадиз.

*   чиниз рехъвед ранг ягъун кил. чина рехъведин ранг хьун.

*   чиниз цлан ранг ягъун гл., нин кичӀевилелай, хъел атуникди чин лацу хьун.

*   чиниз экъечӀун т., вуж нин 1) намус хвена алакъаламиш хьун. Ахьтин жегьизар гвачир тӀуб хьтин свас кӀвализ атайла, заз ван хьайи элди вуч лугьурай? Къуншийрин чиниз гьикӀ экъечӀда? Бес сундух, мес- къуьж, гарнитур, халича, квар, лигенар, сандух гварчиди гъихьтин свас хьурай? А. Р., Я. Я. Хендедадин мехъер. 2) жувалай чӀехидахъ галаз векьидаказ рахунар авун.

* чиник серинвал акатун гл., нин Чун рикӀел алайди я, -къужадин чиник мад серинвал акатна, ада наразивилелди мурмурна. А. Къ. Нехирбанни лекь. - Ви чин серин кваз аквазва заз, хьайи кӀвалах авани? С. Ярагъви ашукь Уьзден.

* чиникай хкакь тавун гл., нин вичин патай авай гьуьрметар себеб яз са вуч ятӀани кьилиз акъуд тийидай мумкинвал тахьун. Мугьманди Гьажидин чиникай хкакь тавуна атайди ва чпин чкадани гзафбуру. лап ужуз къиметдай гуз минетиз вичин гуьгъуьна гьатнавайди ихтилатна. А. И. Самур.

* чиннн рангар атӀун гл., нин кичӀевилин гьисс акатун. Руша куьтӀ авунач, кьил туна хура. АтӀана михьиз адан чинин рангар. А. Ф. КьатӀ-кьатӀ авур зунжурар. Къарагъай Буба акурла, чинин рангар атӀай нехирбан кичӀез-кичӀез арабадиз мукьва хьана. С. Гь. КӀири- Буба.

* чинлай атӀана нар., вуч авун регъуь, кичӀе тахьана (лугьун, рахун). Эгер зун акун, захъ галаз рахун хуш туширтӀа, адавай и кардин патахъай чинлай атӀана заз лугьуз жедай. Я. Я. Нурар ва хъенар. Синоним: чинал рахун Антоним: кьулухъай рахун!