Lüğətlərdə axtarış.

== Vanqeymə görə sirkulyasiya formaları == Q. Y. Vanqeymin təklif etdiyi təsnifat Yer kürəsinin atlantika-avropa sektorunda müşahidə olunan atmosfer dövranı üzrə tədqiqatlarını Vanqenqeym 1933-cü ildən başlamışdır. Makroproseslərin inkişaf mərhələsini tədqiq etdiyi zaman o, müəyyən etmişdir ki, müəyyən zaman intervalında əsas barik əsas barik sistemlərində və əsas hava axınlarının paylanmasında müəyyən qanunauyğunluqlar müşahidə olunur. == Elementar sinoptik proses == Həmin zaman müddəti 3-5 sutkaya bərabər olub və bu zaman müşahidə olunan prosesləri Vanqenqeym elementar sinoptik proseslər adlandırmışdır. (ESP) Vanqenqeym 42 illik məlumatları təhlil edərək bu sektorda müşahidə olunan bütün prosesləri 26 tipdə ümumiləşdirir. Ümumiləşdirmə zamanı aşağıdakı kriteriyalardan istifadə edilmişdir: Troposfer qatında barik və termik qradiyentlərin olması; Barik mərkəzlərinin yerdəyişməsinin istiqaməti; Hündürlüklərdə əsas axınların istiqaməti.Bu kriteriyalardan istifadə edərək Vanqenqeym müəyyən etdiyi 26 tipi 3 formada ümumiləşdirmişdir: Qərb (W) forması Şərq (E) forması Meridional (C) formasıBu zaman 26 tipdən 9-u W formasına, 10-u E formasına və 7-si C formasına aid edilmişdir.

== Ümumi sirkulyasiya == Yer kürəsi üzərində irimiqyaslı hava axınları sistemi atmosferin ümumi sirkulyasiyası adlanır. Belə axınlar öz ölçülərinə görə materik və okeanların böyük bir hissəsi ilə müqayisə oluna bilər.Atmosferin ümumi sirkulyasiyasının müxtəlif formada özünü büruzə verməsi atmosferdə müxtəlif cür inkişaf edən və yerdəyişməyə məruz qalan nəhəng dalğa və burulğanların meydana gəlməsindən asılıdır. == Yerli sirkulyasiya == Yerli sirkulyasiyaya dəniz sahillərində brizlər, dağ- dərə küləkləri, buz üstündən əsən küləklər və s. misal ola bilər.Bu yerli sirkulyasiya bəzi vaxtlarda və müəyyən rayonlarda ümumi sirkulyasiya axını ilə üst- üstə düşə bilər.

== Elementar sirkulyasiya mexanizmləri == Multanovskinin yaratdığı elmi məktəbin ideaları B.L.Dzedzeyevskinin tədqiqatlarında öz əksini tapmışdır. Dzedzeyevski şimal yarımkürəsində baş verən makro proseslərin təsnifatını vermişdir. O yer səthində baş verən proseslərin dinamikasını təhlil etdiyi zaman müəyyən etmişdir ki, müxtəlif sirkulyasiya situasiyaları tez-tez təkrarlanır. Həmin situasiyaları sonradan Dzedzeyevski elementar sirkulyasiya mexanizmləri adlandırmışdır. == Elementar sirkulyasiya mexanizmlərinin fəaliyyət müddəti == Elementar sirkulyasiya mexanizmlərinin fəaliyyət müddəti 1-10 günə bərabərdir. ESM dəyişilməsi sıçrayışla baş verdiyi müəyyən olmuşdur. Təhlil zamanı Dzedzeyevski 1899-1948 ilə kimi ABŞ-də nəşr olunan sinoptik xəritələrin və 1949-cu ildən başlayaraq isə SSRİ hidrometeoroloji mərkəzinin Mərkəzi Proqnozlar İnstitutunun çap etdiyi xəritədəki məlumatlardan istifadə etmişdir. == Elementar sirkulyasiya mexanizmlərinin əsas tipləri == Elementar sirkulyasiya mexanizmlərinin tipləşdirməsi zamanı onların aşağıdakı xassələrindən istifadə edilmişdir: Polyar hövzədən daxil olan əsas hava kütlələrinin sayı və istiqaməti Tropik zonadan daxil edilən hava kütlələri (cənub kütlələr)Dzedzeyevski müəyyən etdiyi 4 elementar sirkulyasiya mexanizmlırini 13 əsas tipdə birləşdirmişdir. Apardığı tədqiqatlar nəticəsində alim şimal yarımkürəsində baş verən makroproseslərini ümumiləşdirərək 4 qrup sirkulyasiyaya ayırmışdır: Zonal sirkulyasiya. 1-2 tipləri əhatə edir Zonallığın olmadığı sirkulyasiya.

== Elementar sirkulyasiya mexanizmləri == Multanovskinin yaratdığı elmi məktəbin ideaları B.L.Dzedzeyevskinin tədqiqatlarında öz əksini tapmışdır. Dzedzeyevski şimal yarımkürəsində baş verən makro proseslərin təsnifatını vermişdir. O yer səthində baş verən proseslərin dinamikasını təhlil etdiyi zaman müəyyən etmişdir ki, müxtəlif sirkulyasiya situasiyaları tez-tez təkrarlanır. Həmin situasiyaları sonradan Dzedzeyevski elementar sirkulyasiya mexanizmləri adlandırmışdır. == Elementar sirkulyasiya mexanizmlərinin əsas tipləri == Elementar sirkulyasiya mexanizmlərinin tipləşdirməsi zamanı onların aşağıdakı xassələrindən istifadə edilmişdir: Polyar hövzədən daxil olan əsas hava kütlələrinin sayı və istiqaməti Tropik zonadan daxil edilən hava kütlələri (cənub kütlələr)Dzedzeyevski müəyyən etdiyi 4 elementar sirkulyasiya mexanizmlırini 13 əsas tipdə birləşdirmişdir. Apardığı tədqiqatlar nəticəsində alim şimal yarımkürəsində baş verən makroproseslərini ümumiləşdirərək 4 qrup sirkulyasiyaya ayırmışdır: Zonal sirkulyasiya. 1-2 tipləri əhatə edir Zonallığın olmadığı sirkulyasiya. 3-7 tipləri əhatə edir. 8-12 tipləri əharə edən meridional şimal sirkulyasiyası Meridional cənub sirkulyasiya.

Atmosfer dövranı və ya Atmosfer sirkulyasiyası— yarımkürə və ya bütün yer kürəsi miqyasında məlum olan hava kütlələrinin qapalı axın sistemidir. Belə axınlar atmosferdə maddə və enerjinin həm paralel, həm də meridian istiqamətində daşınmasını təmin edir. Bu proses çox əhəmiyyətli prosesdir. Atmosfer dövranın əsas səbəbi — günəş enerjisidir. Bilirik ki, Günəş Yer kürəsinin səthini eyni dərəcədə qızdırmır, buna görə də torpağın və havanın ayrı-ayrı sahələri müxtəlif temperatura və müvafiq olaraq, müxtəlif atmosfer təzyiqinə malikdir. Yer kürəsinin öz oxu ətrafında fırlanması da atmosfer dövranın əsas səbəblərindən biridir. Hava axınları miqyasına görə on, yüz metrlikdən yüz, min kilometrə qədər hündürlükdə siklon, antisiklon, musson və passatları troposferdə formalaşdırır.

Atmosferin ümumi sirkulyasiyası - iri planetar miqyasda materiklərin və onların böyük hissələri ölçüsündə hava axınları sistemi. Atmosferin ümumi sirkulyasiyasına zonal axınlar: tropik zonada troposferin alt hissəsində passatlar (şərq küləkləri), mülayim enliklərdə Yer sıthindən xeyli hündürdə qərb axınları (küləkləri), qütb enliklərində troposferin alt hissəsində şərq küləkləri daxildir. == İzahı == Atmosferin ümumi sirkulyasiyası iqlim yaradan amillərdən biridir. Çoxillik iqlim yaradan amillərdən biridir. Çoxillik iqlim dəyişmələrini hərtərəfli tədqiq etmək üçün müxtəlif zaman intervallarında dayanıqlıq halını saxlayan və böyük coğrafi əraziləri əhatə edən makroproseslərin dəyişilmə qanunauyğunluqlarını bilmək olduqca vacibdir. Atmosferin ümumi sirkulyasiyası və onun inkişafı çoxlu sayda qarşılıqlı təsirdə olan amillərlə müəyyən olunur. Onlardan əsasları bunlardır: Yer kürəsi üzrə istilik enerjisinin qeyri- bərabər paylanması Yerin fırlanması Quru və dənizlərin qeyri- bərabər paylanması və qızması, eləcə də oroqrafik xüsusiyyətlər Troposfer cəbhələrində siklonik fəaliyyət Günəş fəallığıYer kürəsi üzərində irimiqyaslı hava axınları sistemi atmosferin ümumi sirkulyasiyası adlanır. Belə axınlar öz ölçülərinə görə materik və okeanların böyük bir hissəsi ilə müqayisə oluna bilər.Gündəlik sinoptik hava xəritələrində görünür ki, Yer kürəsi və ya onun böyük sahələri üzərində ümumi sirkulyasiya axını necə paylanır və bu paylanma fasiləsiz olaraq necə dəyişir. Atmosferin ümumi sirkulyasiyasının müxtəlif formada özünü büruzə verməsi atmosferdə müxtəlif cür inkişaf edən və yerdəyişməyə məruz qalan nəhəng dalğa və burulğanların meydana gəlməsindən asılıdır. Siklon və antisiklon kimi meydana çıxan bu atmosfer təlatümləri ümumi atmosfer sirkulyasiyasının xarakterik əlamətləridiir.

Spekulyasiya (lat. specio sözündən) — iz ilə gedib tapma, izinə düşmə, baxıb tapmaq , aşağıdakı mənaları ifadə edə bilər: İqtisadi lüğətdə – alış və satış qiymətləri arasındakı fərq sayəsində gəlir əldə etmək deməkdir. Mahiyyət etibarı ilə, istənilən ticarət əməliyyatını spekulyasiya hesab etmək olar. İqtisadi ədəbiyyatlarda tez-tez spekulyasiya və investisiyanı bir-birindən fərqləndirmək cəhdlərinə rast gəlirik Ümum humanitar xarakterli, fəlsəfi, həmçinin ümum elmi ədəbiyyatda və publisistikada – mücərrəd, abstrakt mühakimələr deməkdir. Məcazi mənada isə – hər hansı bir şəraitdən, kiminsə çətinliklərindən öz məqsədlərin və planların naminə istifadə etmək (məsələn siyasi çətinliklər üzərində spekulyasiya etmək).Spekulyant — nəyisə şəxsi istifadə və istehlak məqsədi ilə deyil, təkrar satış və mənfəət əldə etmək məqsədi ilə alan şəxs. == İqtisadiyyatda spekulyasiyaya dair nümunələr == Alış və satış qiymətləri arasındakı fərq nəticəsində gəlir (və ya zərər) əldə etmək. Bu zaman spekulyasiya obyektinə dair hər-hansı bir tədbirlərin görülməsi nəzərdə tutulmur. Qiymət fərqləri müxtəlif bazarlarda eyni anda (məkan arbitrajı) və ya eyni bir bazarda müxtəlif zamanlarda (zaman arbitrajı) yarana bilər. Səhm, istiqraz, xammal, valyuta, kolleksiya predmetləri, daşınmaz əmlak, törəmə qiymətli kağızların, həmçinin digər dəyərlərin onların qiymət fərqindən yaranan dəyişiklik sayəsində mənfəət qazanmaq məqsədi ilə alqı-satqısı; Eyni obyektlərin şəxsi, istehsal məqsədləri, həmçinin digər üsullarla gəlir əldə edilməsi (məsələn dividentlər qazanmaq və ya qərarların qəbul edilməsində öz mövqeyini qorumaq mexanizmindən istifadə, insayder maraqları və s), həmçinin qiymət sirklərini hec (hedge) edilməsi, risklərin diversifikasiyası və faiz arbitrajı əməliyyatları məqsədi ilə alınması spekulyasiya hesab edilmir. Amma bunları yalnız ticarətçinin daxili hədəfləri ilə müəyyən etmək olar və əksər hallarda bütün bu sövdələşmələr spekulyasiya hesab olunur.

Simulyasiya (lat. simulatio - görünmə, iddia) — vəzifədən və ya işdən azad olmaq, həbsdən yayınmaq, dərman qəbul etmək və həbs cəzasını yüngülləşdirmək kimi arzu olunan nəticəyə nail olmaq üçün nəzərdə tutulmuş fiziki və ya psixoloji simptomların uydurulması, simulyasiyası və ya şişirdilməsi. Simulyasiya tibbi diaqnoz olmasa da, "klinik diqqət mərkəzi" və ya "sağlamlıq xidmətləri ilə əlaqə səbəbi" kimi qeyd edilə bilər. Həm ICD-10 (Xəstəliklərin və əlaqəli sağlamlıq problemlərinin Beynəlxalq Statistik Təsnifatı), həm də DSM-5 (Diaqnostik və Statistik Manual) tərəfindən kodlanır. Simulyatorlar həmişə pis niyyətlə hərəkət etmirlər. Məsələn, evsiz bir şəxs xəstəxanaya yerləşdirilmək üçün özünü ruhi xəstə kimi göstərə bilər.Simulyasiya sığorta, səhiyyə sistemlərinə, ictimai təhlükəsizliyə, veteranların əlillik müavinətlərinə təsir göstərir. Simulyasiya adətən məqsədə çatan kimi başa çatır.Simulyasiya simptomların qəsdən saxtalaşdırılmadığı somatizasiya pozuntusu kimi həddindən artıq xəstə davranışın oxşar formalarından fərqlənir. Digər bir pozuntu, ikinci dərəcəli, xarici fayda üçün heç bir istəyin olmadığı süni bir pozuntudur. Hər ikisi DSM-5 (Diaqnostik və Statistik Manual) tərəfindən diaqnoz edilə bilən kimi tanınır. Bununla belə, bütün tibb işçiləri bu fərqlərlə razılaşmırlar.

Simulyasiya modelləşdirmə (ing. simulation modeling) — tədqiq olunan sistemin həqiqi sistemi kifayət qədər dəqiqliklə təsvir edən bir modellə əvəz olunduğu bir tədqiqat metodu (qurulmuş model prosesləri gerçəklikdə olduğu kimi təsvir edir) və bu sistem haqqında məlumat əldə etmək üçün təcrübələr aparılır. Belə bir model həm bir test üçün, həm də onların müəyyən bir dəsti üçün vaxtında “oynana” bilər. Bu vəziyyətdə nəticələr proseslərin təsadüfi təbiəti ilə müəyyənləşdiriləcəkdir. Bu məlumatlara əsasən kifayət qədər sabit bir statistika əldə etmək olar. Bir modellə təcrübəyə imitasiya deyilir (simulyasiya hadisənin mahiyyətini həqiqi bir obyekt üzərində təcrübələrə müraciət etmədən başa düşməkdir). == Tərifi == Simulyasiya modelləşdirməsi riyazi modelləşdirmənin xüsusi bir vəziyyətidir. Müxtəlif səbəblərə görə analitik modellər işlənməmiş, analitik modelin yaradılması kökündən mümkün olmayan, nəticədə çıxarılan modelin həlli üçün metodlar işlənməmiş və ya həllər qeyri-sabit olan bir obyekt sinfi var. Bu vəziyyətdə analitik model simulyator və ya simulyasiya modeli ilə əvəz olunur. Diferensial tənliklərin analitik həllindən fərqli olaraq, hansı parametrlərin süni sistemə təsir etdiyini və bu parametrlərin bir-biri ilə necə əlaqəli olduğunu aydın şəkildə göstərən bir düstur əldə edildiyi üçün, simulyasiya nəticəsində bir sıra ədədi əldə edilir parametrlər arasında əlaqə qurmağa imkan verməyin.

Simulyasiya videooyunu — adətən real hadisələri yaxından simulyasiya etmək üçün nəzərdə tutulmuş videooyunlar. Simulyasiya oyunları təhsil, təhlil və ya proqnozlaşdırma kimi müxtəlif məqsədlər üçün oyun şəklində real həyatdan müxtəlif fəaliyyətləri təkrarlamağa çalışır. Adətən oyunda dəqiq müəyyən edilmiş məqsədlər yoxdur, burada oyunçuya personaj və ya mühiti sərbəst idarə etməyə imkan verilir. Tanınmış nümunələr müharibə oyunları, iş oyunları və rol simulyasiyalarıdır. == İstinadlar == == Əlavə ədəbiyyat == BALDRIC, Clark (2009): The Complete Guide to Simulations & Serious Games, John Wiley & Sons BANKS, Jerry (ed.) (1998): Handbook of Simulation, John Wiley & Sons BAUDRILLARD, Jean (1995): Simulacra and Simulation, University of Michigan Press; 17th Printing edition (February 15, 1995) BOX, George E. P.; DRAPER, Norman R. (1987). Empirical Model-Building and Response Surfaces, p. 424, Wiley. ISBN 0-471-81033-9. FERNANDEZ-LIQUIDIZER, Maria Angeles, MUNOZ-TORRES, Maria Jesus, LEON, Raul (Eds.)(2013): Modeling and Simulation in Engineering, Economics and Management, in: Proceedings of the International Conference, MS 2013, Castellated DE la Plans, Spain, June 6–7, 2013, Sp-ringer Heidelberg Rerecord London New York.

Simulyasiya videooyunu — adətən real hadisələri yaxından simulyasiya etmək üçün nəzərdə tutulmuş videooyunlar. Simulyasiya oyunları təhsil, təhlil və ya proqnozlaşdırma kimi müxtəlif məqsədlər üçün oyun şəklində real həyatdan müxtəlif fəaliyyətləri təkrarlamağa çalışır. Adətən oyunda dəqiq müəyyən edilmiş məqsədlər yoxdur, burada oyunçuya personaj və ya mühiti sərbəst idarə etməyə imkan verilir. Tanınmış nümunələr müharibə oyunları, iş oyunları və rol simulyasiyalarıdır. == İstinadlar == == Əlavə ədəbiyyat == BALDRIC, Clark (2009): The Complete Guide to Simulations & Serious Games, John Wiley & Sons BANKS, Jerry (ed.) (1998): Handbook of Simulation, John Wiley & Sons BAUDRILLARD, Jean (1995): Simulacra and Simulation, University of Michigan Press; 17th Printing edition (February 15, 1995) BOX, George E. P.; DRAPER, Norman R. (1987). Empirical Model-Building and Response Surfaces, p. 424, Wiley. ISBN 0-471-81033-9. FERNANDEZ-LIQUIDIZER, Maria Angeles, MUNOZ-TORRES, Maria Jesus, LEON, Raul (Eds.)(2013): Modeling and Simulation in Engineering, Economics and Management, in: Proceedings of the International Conference, MS 2013, Castellated DE la Plans, Spain, June 6–7, 2013, Sp-ringer Heidelberg Rerecord London New York.