Поиск по словарям.

Verilənlər (ing. Data) – texniki vəsaitlərlə saxlanması, emal edilməsi və ötürülməsi üçün formal şəkildə təsvir olunan (kodlaşdırılan) məlumatdır. Verilənlər faktları, mətn, qrafik, müxtəlif şəkilləri, səsləri, analoq və ya rəqəm video-seqmentləri təsvir edirlər. Verilənlər sistemin informasiya istifadəçiləri tərəfindən istifadə olunan işlənməmiş materiallarıdır. Verilənlər termini latınca "datum" fakt sözündən yaranmışdır. Verilənlər ümumi halda ad, qiymət, tip və s. kimi struktur xarakteristikaları ilə təyin olunurlar. Verilənlər – mətn, rəqəm, zaman, pul, memo, OLE, məntiqi və s. tiplərə malik olurlar. == Terminologiya == “Verilənlər” anlayışı “informasiya” anlayışı ilə sıx bağlıdır.

Böyük verilənlər (ing. big data) — ənənəvi məlumat emalı proqramı ilə idarə oluna bilməyəcək qədər böyük və ya mürəkkəb verilənlər dəstləri. Çoxlu daxiletməsi (sətir) olan məlumatlar daha böyük statistik güc təklif edir, halbuki daha yüksək mürəkkəbliyə malik məlumatlar (daha çox atribut və ya sütun) daha yüksək yanlış aşkaretmə dərəcəsinə səbəb ola bilər. Rəsmi tərifin olmaması səbəbindən bəzən sərbəst şəkildə istifadə olunsa da, ən yaxşı şərh odur ki, o, yalnız kiçik miqdarda istifadə edildikdə dərk edilə bilməyən böyük bir məlumat toplusudur. Böyük verilənlərin təhlili ilə bağlı problemlərə məlumatların toplanması, saxlanması, təhlili, axtarış, paylaşma, ötürmə, vizuallaşdırma, sorğulama, yeniləmə, məlumat məxfiliyi və məlumat mənbələri daxildir. Böyük verilənlər əvvəlcə üç əsas anlayışla əlaqələndirildi: həcm, müxtəliflik və sürət. Böyük məlumatların təhlili seçmə zamanı çətinliklər yaradır və bu səbəbdən, əvvəlcə yalnız müşahidələrə və seçmələrə imkan verir. Beləliklə, dördüncü anlayış, doğruluq, məlumatların keyfiyyətinə və ya dərinliyinə aiddir. Böyük verilənlərin doğruluğu üçün ekspertizaya kifayət qədər sərmayə qoyulmadan, məlumatların həcmi və müxtəlifliyi təşkilatın böyük verilənlərdən dəyər yaratmaq və əldə etmək imkanlarını aşan xərclər və risklər yarada bilər. Böyük verilənlər termininin cari istifadəsi proqnozlaşdırıcı analitika, istifadəçi davranışının analitikası və ya böyük verilənlərdən dəyər çıxaran digər müəyyən qabaqcıl məlumat analitikası metodlarının istifadəsinə, nadir hallarda isə məlumat dəstinin müəyyən ölçüsünə aiddir.

Verilənlər bazası (VB), həmçinin məlumat bazası (MB) və ya databaza (ing. database, DB) — verilənlər bazası idarəetmə sistemindən istifadə etməklə elektron şəkildə saxlanılan və əldə edilən verilənlərin mütəşəkkil toplanması. Kiçik verilənlər bazaları fayl sistemində saxlanılılır, lakin böyük verilənlər bazaları kompüter klasterlərində və ya bulud yaddaşında yerləşdirilir. Verilənlər bazalarının dizaynı formal texnikaları və praktiki mülahizələri əhatə edir. Bura verilənlərin modelləşdirilməsi, məlumatların səmərəli təqdim edilməsi və saxlanması, sorğu dilləri, həssas məlumatların təhlükəsizliyi və məxfiliyi, həmçinin paylanmış hesablama məsələləri daxildir. Verilənlər bazası idarəetmə sistemi (DBMS) məlumatları özündə saxlamaq və təhlil etmək üçün son istifadəçilər, proqramlar və verilənlər bazası ilə qarşılıqlı əlaqədə olan proqramdır. DBMS proqramı əlavə olaraq verilənlər bazasını idarə etmək üçün nəzərdə tutulmuş əsas imkanları əhatə edir. Verilənlər bazası DBMS və əlaqəli proqramların hamısını ümumilikdə verilənlər bazası sistemi adlandırmaq olar. Çox vaxt "verilənlər bazası" termini hər hansı DBMS, verilənlər bazası sistemi və ya verilənlər bazası ilə əlaqəli proqrama aid edilir. İnformatiklər verilənlər bazası idarəetmə sistemlərini dəstəklədikləri verilənlər bazası modellərinə görə təsnif edirlər.

Verilənlər gölü — böyük həcmli verilənlərin toplanması və analizi üçün istifadə olunan metoddur. Verilənlər gölü ETL (Extract, Transform, Load) texnologiyaları vasitəsilə verilənlərin bazalar (verilənlər bazası) üzrə klasterləşdirilməsi və analiz olunmasını tələb edir.

Verilənlər köşkü (ing. Data Mart) – konkret funksional sahədə və ya təşkilatın hər hansı sahəsində analitik məsələlərin həllini təmin edən verilənlərin strukturunu əks etdirir. Verilənlər köşkünə təşkilatın konkret idarəedici sahələrində analitik məsələlərin informasiya təminatını yerinə yetirən kiçik VX kimi də baxmaq olar. Verilənlər köşkü müəyyən qrup istifadəçilər üçün nəzərdə tutulmuşdur. Buraya verilənlər aqreqatlaşdırılmış, müxtəlif ierarxiya səviyyələrinə görə konsolidasiya olunmuş halda VX-dən gətirilir. VK həm təşkilati, həm də texniki səbəkələrdən asılıdır: real təşkilatın informasiya strukturu, bir qayda olaraq çox mürəkkəbdir və rəhbərlik təşkilatda gedən prosesin mahiyyətini daha dərindən başa düşmək imkanına malik deyil; qərarların qəbuledilməsi texnologiyası mövcud texniki imkanlara yönəldilmişdir və çox çətinliklə dəyişdirilə bilir; təşkilatın sturukturunun bir hissəsinin dəyişdirilməsinin vacibliyi meydana çıxa bilər; layihə öz xərcini ödəməyə başlayınca, əhəmiyyətli investisiya tələb olunur; mövcud texniki bazanın əhəmiyyətli modifikasiyası tələb olunur; təşkilatın mütəxəssisləri tərəfindən yeni texnologiyaların və proqram məhsullarının mənimsənilməsi çox vaxt apara bilər; xəzinəni işləyib hazırlayanla gələcək istifadəçi arasında, işləyib hazırlanma mərhələsində qarşılıqlı fəaliyyəti yaratmaq çətin olur. Bütün bunlardan belə nəticə çıxır ki, korporativ xəzinənin işləyib hazırlanması və tətbiqi, təşkilatın fəaliyyəti və onun yeni texnologiyalara yönəldilməsi analizinə görə, çox güc tələb edir. VK xəzinənin işlənib hazırlanması və tətbiqini asanlaşdırmaq məqsədilə yaranmışdır. Hazırda VK dedikdə, təşkilatın fəaliyyətinin hər hansı bir istiqamətinə, məsələn, ehtiyatların hesablanmasına və ya digər sahələrə xidmət edən xüsusiləşmiş xəzinə başa düşülür. Konkret fəaliyyət sahəsində cəlb olunan əməkdaşların sayı da çox deyil (köşkə 10-15 nəfər xidmət etməlidir).

Verilənlər modeli – verilənlər bazalarının idarəolunması sisteminin (DATABASE MANAGEMENT SYSTEM, DBMS) dəstəklədiyi, abstrak struktur əmələ gətirən bir-birilə qarşılıqlı əlaqədə olan obyekt tiplərinin, deyimləri və tamlığı təmin edən qaydaların sistemi. Konkret DBMS tərəfindən dəstəklənən verilənlər modelindən asılı olaraq, relyasiyalı DBMS, şəbəkə DBMS sistemi və s. olur. Məsələn, relyasiyalı modeldə aşağıdakı tip obyektlər olur: əlaqələr (cədvəllər), atributlar (sütunlar) və domenlər (atributların mümkün olan qiymətləri). Deyimlər relyasiya cəbri vasitəsilə təyin olunur; bunlar SELECT, PROJECT və JOIN deyimləridir, tamlığı təmin edən qaydalar isə (bir az sadələşdirilmiş şəkildə) belədir: ilkin açarın qiymətinin heç bir komponenti boş ola bilməz; ilkin açarın bütün qiymətləri unikal olmalıdır; xarici açarın boş olmayan istənilən qiyməti ilkin açarın mövcud olan hər hansı qiymətinə uyğun olmalıdır. Ümumi halda, DBMS yalnız bir verilənlər modelini dəstəkləyir. == Ədəbiyyat == İsmayıl Calallı (Sadıqov), "İnformatika terminlərinin izahlı lüğəti", 2017, "Bakı" nəşriyyatı, 996 s.

Verilənlər tipi (en. Data type), (ru. тип данных), (tr. veri türü) – proqramlaşdırmada: verilənlər yığınının mümkün qiymətlərinin diapazonunu, bu qiymətlər üzərində aparıla bilən əməliyyatları və bu qiymətlərin yaddaşda saxlanması qaydasını müəyyənləşdirən xarakteristikası. Kompüter verilənlərlə, onların tiplərinə uyğun olaraq manipulyasiya edir. Məsələn, sürüşkən nöqtəli verilənlərin qiyməti tam ədədi tipli verilənlərin qiymətindən fərqli qaydada təsvir və emal edilir. Verilənlər tipi anlayışı verilənlərlə manipulyasiyanı daha mücərrəd proses edir və onların əsasında verilənlərin ikilik təqdimolunmasının durduğunu gizlədir. Verilənlər tipi anlayışı, demək olar ki, bütün səviyyəli dillərdə var; belə tiplərə misal olaraq tam ədədləri, sürüşkən nöqtəli ədədləri, simvolları, Bul verilənlərini, göstəriciləri göstərmək olar. Verilənlər tiplərinin emalı ilə bağlı problemlərin işlənməsi qaydası dilin əsas xarakteristikalarından biridir. == Ədəbiyyat == İsmayıl Calallı (Sadıqov), “İnformatika terminlərinin izahlı lüğəti”, 2017, “Bakı” nəşriyyatı, 996 s.

Verilənlər xəzinəsi (en. Data Warehouse) – idarəedici qərarların qəbul edilməsi prosesini dəstəkləyən, sahə təmayüllü, zamandan asılı olub, dəyişməyən və istiqamətləndirici verilənlər yığımıdır. == Ümumi məlumat == İlk dəfə 1988-ci ildə Devlin və Merfi tərəfindən yazılmış məqalədə VX haqqında danışılmışdır. VX konsepsiyasının ilk müəlliflərindən biri B. İnmon 1992-ci ildə VX-ni belə təsvir etmişdir: Verilənlər xəzinəsi (VX) konsepsiyasının predmetini verilənlər təşkil edir. Verilənlərin emalı sistemlərinin (VES) məhsulu sayılan verilənlər digər istehsalat məhsulları kimi müəyyən xüsusiyyətə və xarakteristikaya malikdirlər: yararlılıq müddətinə, saxlandığı yerə, bazar qiymətinə, ötürülmə qabiliyyətinə, düzəlişi qəbul etmək xüsusiyyətinə və s. Bu cəhətləri nəzərə almaqla demək olar ki, VX konsepsiyası verilənlərin analizi konsepsiyası deyil, verilənlərin analiz üçün hazırlanması konsepsiyasıdır. == VX-nin arxitekturası == VX-nin arxitekturasını qurarkən informasiya sistemlərinin arxitekturasını təyin edən mövcud sənədlərin öyrənilməsindən başlamaq lazımdır. Bu sənədlərə təşkilatlardakı informasiya texnologiyalarının (İT) inkişafının general planı da daxildir. VX-nin təşkilatın İT-nin infrastrukturuna inteqrasiya olunması vacib olduğundan VX yaradarkən informasiya sistemlərinin və ya İT-nın inkişafının general planına əsaslanmaq lazımdır. Operativ sistemlərdə (OLTP) verilənləri analiz etmək çox çətindir.

Qalaq informatika elmində — xüsusi şərtlərl çərçivəsində təşkil olunmuş ağac şəkilli verilənlər strukturuna deyilir. Gündəlik həyatımızda biz qalaq olaraq bir-birinə dirənərək konus və ya piramida formasında structur yaradan cisimlər (adətən eyni tipli) yığınına deyirik. Dilimizdə "tongal qalamaq" ifadəsi də yandırılacaq cisimlərin əvvəlcə qalaq şəklində yığılması ilə bağlıdır. Qalaq verilənlər strukturunun da forması qalağı xatırlatdığı üçün bu cür adlandırılıb. Qalağı digər ağaclardan fərqləndirən əsas əlaməti onun həmişə tam və ya tama yaxın olmasıdır, yəni onun çiyinləri kötükdən yarpağa qədər mümkün qədər bərabər hündürlükdə olmalıdır. Ancaq son səviyyə tam olmaya bilər, bu zaman isə son səviyyənin mövcud qovşaqları ağacın mümkün qədər sol yarpaqlarını təşkil etməlidir. Bu isə bir səviyyə tam doldurulmayanadək, növbəti səviyyəyə keçilməməklə təmin edilir. Bu tələblər bir tərəfdən ağacın mümkün olan ən kiçik hündürlüyünü təmin edir, belə ki, N sayda qovşaqdan ibarət ağacın hündürlüyü həmişə O ( l o g N ) {\displaystyle O(log\ N)} olur, digər tərəfədən isə qalağı xətti (bir ölçülü) massivdə yerləşdirməyə imkan verir. Qalaq strukturuna olan digər tələb, onun kiçik (min) və ya böyük (max) qalaq olmasından asılı olaraq, qovşağın hər bir törəməsinin özündən böyük ya bərabər və yaxud kiçik ya bərabər olmasıdır. Kiçik qalaq halında bu kötüyün ən kiçik, böyük qalaq halında isə ən böyük element olmasını təmin edir.

Relyasiyalı verilənlər bazası – verilənlər bazasının və verilənlər bazasının idarəolunması sisteminin elə növüdür ki, informasiya cədvəllərə yazılıb, cədvəldə verilənlərin axtarışı üçün isə başqa cədvəlin sütunlarındakı verilənlərdən istifadə olunur. Relyasiyalı verilənlər bazasında cədvəllərin sıraları yazılar (ayrıca element haqqında informasiya toplusu), sütunlar isə sahələrdir (yazının ayrı-ayrı atributları). Axtarış zamanı relyasiyalı verilənlər bazası bir cədvəlin sahəsinin informasiyasını başqa cədvəlin uyğun sahəsində olan informasiya ilə əlaqələndirir və nəticədə hər iki cədvəlin sorulan verilənlərinin kombinasiyasından ibarət üçüncü cədvəl yaranır. Məsələn, bir cədvəldə VƏZIFƏ, SOYAD, AD, STAJ sahələri, başqasında isə ŞÖBƏ, VƏZIFƏ və ƏMƏK HAQQI sahələri varsa, relyasiyalı baza hər iki VƏZIFƏ sahəsini elə əlaqələndirə bilər ki, müəyyən stajı olan bütün işçiləri, yaxud müəyyən tarixdən sonra işə qəbul olunmuş işçilər olan şöbələri tapmaq mümkün olsun. Başqa sözlə, relyasiyalı verilənlər bazası bir cədvəldəki informasiyanı başqa cədvəldəki informasiya ilə əlaqələndirmək üçün iki cədvəldəki uzlaşan qiymətlərdən istifadə edir. Bax: RDBMS. == Ədəbiyyat == İsmayıl Calallı (Sadıqov), “İnformatika terminlərinin izahlı lüğəti”, 2017, “Bakı” nəşriyyatı, 996 s.

Verilənlər Bazası Marketinqi — məhsul və ya xidməti tanıtmaq üçün fərdiləşdirilmiş kommunikasiyalar yaratmaq üçün müştərilərin və ya potensial müştərilərin məlumat bazalarından istifadə edən birbaşa marketinq forması. Birbaşa marketinq və verilənlər bazası marketinqi arasındakı fərqlər məlumatların təhlilinə müxtəlif yanaşmalardadır. Verilənlər bazası marketinqi müştərilərin davranış modellərini inkişaf etdirmək üçün statistik metodların istifadəsinə diqqət yetirir, daha sonra ünsiyyət üçün müştərilərin seçimində istifadə olunur. Nəticədə, bu məkanda marketoloqlar informasiya anbarlarının aktiv istifadəçilərinə çevrilirlər, çünki istehlakçılar haqqında daha çox məlumatın olması daha dəqiq model yaratmaq ehtimalını əhəmiyyətli dərəcədə artırır. Marketinq məlumat bazalarının iki əsas növü var: 1) Müştəri verilənlər bazası (B2C) və 2) Korporativ verilənlər bazası (B2B). Müştəri bazaları məhsulu birbaşa istehlakçıya satan şirkətlər tərəfindən, yəni Business Customer (B2C) modelindən istifadə edilir. Korporativ verilənlər bazaları çox vaxt daha çox məlumat ehtiva edir. Bunun səbəbi müştəri məlumat bazalarını tərtib edərkən marketoloqların qarşılaşdıqları fərdi məlumatların qorunması qanunları şəklində maneələrin olmamasıdır. Verilənlər bazasına adətən ad, ünvan, daxili satış əməliyyatlarının tarixi, çatdırılma xidmətləri və ya digər şirkətlərdən alınmış müştəri siyahıları daxildir. Belə siyahıların mənbələri xeyriyyə proqramlarının iştirakçılarının profilləri, sınaq məhsulları üçün müraciətlər, müsabiqələr, zəmanət kuponları, xəbərlərə abunə formaları və kredit ərizə formalarıdır.

Verilənlər bazasının administratoru – verilənlər bazasına cavabdeh olan şəxs və ya şəxslər qrupu. Adətən, verilənlər bazasının administratorunun vəzifələri sırasına verilənlər bazasının informasiya tərkibinin müəyyənləşdirilməsi, verilənlərin saxlanmasının daxili strukturunu və onlara erişmənin strategiyasının müəyyənləşdirilməsi, verilənlərin qorunmasının və onların tamlığının təmin edilməsi, verilənlər bazasının səmərəliliyinə nazarət edilməsi və istifadəçilərin tələblərinə cavab verilməsi daxil olur. == Ədəbiyyat == İsmayıl Calallı (Sadıqov), “İnformatika terminlərinin izahlı lüğəti”, 2017, “Bakı” nəşriyyatı, 996 s.

Verilənlər cənnəti — korporativ cənnət və ya vergi cənnəti kimi, fasiləsiz və ya tənzimlənməyən məlumat üçün sığınacaq. Verilənlər cənnətləri məlumatı sərbəst saxlayan və hətta onun məzmununu və əlaqəli məlumatları qoruyan kompüter şəbəkəsi anlayışına uyğun hüquqi mühitə malik yerlərdir. Onlar üç kateqoriyaya uyğun gəlir: zəif informasiya sistemi tətbiqi və ekstradisiya qanunlarına malik fiziki ərazi, məlumatların qəsdən güclü mühafizəsi olan fiziki ərazi və hər hansı hüquqi qüvvədən asılı olmayaraq texniki vasitələrlə (şifrələmə kimi) məlumatların təhlükəsizliyini təmin etmək üçün nəzərdə tutulmuş virtual domenlər. == Məqsədləri == Məlumat cənnətlərinin yaradılmasının səbəbləri arasında internet senzurasının tətbiq olunduğu ölkələrdə istifadəçilər üçün siyasi ifadə azadlığına çıxış daxildir. Digər səbəblərə aşağıdakılar aid edilə bilər: DMCA kimi qanunları pozan proqram təminatı, verilənlər və ya nitq paylanması Müəllif hüquqlarının pozulması İnformasiya məxfiliyi qanunlarından yayınma Onlayn qumar Pornoqrafiya Kibercinayətkarlıq == Tarixi == Britaniya hökumətinin Verilənlərin Mühafizəsi Komitəsinin 1978-ci il hesabatında müxtəlif ölkələrdəki fərqli məxfilik standartlarının şəxsi məlumatların mühafizəsi zəif olan ölkələrə ötürülməsinə səbəb olacağından narahatlıq ifadə edilmişdir. Odur ki, Britaniyanın "verilənlər cənnətinə" çevriləcəyindən qorxulurdu. Həmçinin, 1978-ci ildə Adrian Norman geniş spektrli məlumat cənnəti xidmətləri göstərən şirkətin yaradılmasının məqsədəuyğunluğu ilə bağlı "Project Goldfish" adlı saxta konsaltinq tədqiqatını nəşr etdi. Elmi-fantastika yazıçısı Vilyam Gibson bu termini "Sıfırıncı qraf" və "Mona Liza Overdrayv" romanlarında, Brüs Sterlinq də "Şəbəkədəki adalar"da bu termindən istifadə etmişdir.

Verilənlər elmi (Data Science) informasiyanın alınması üsullarına sahib olmaqdır. “Data science” termin kimi ilk dəfə 1960-cı illərdə kompüter elmlərinin pionerlərindən sayılan Peter Naur tərəfindən “Datalogy, the science of data and of data processes and its place in education” adlı məruzəsində səsləndirilmiş , fənn kimi isə keçən əsrin 60-cı illərindən formalaşmağa başlamışdır. Bu 1966-cı ildə Elm və Texnika üçün Məlumat Komitəsinin (CODATA – International Council for science: Committee on Data for Science and Technology) təsis edilməsinə təsadüf edir . 1974-cü ildə Peter Naur “Concise Survey of Computer Methods in Sweden and the United States” kitabında verilənlərin müasir emal metodlarının icmalını vermiş və verilənlər haqqında elmi rəqəmsal verilənlərin həyat dövrünü (yarandığı andan başqa bilik sahələrinə təqdim olunmaq üçün edilən dəyişikliklərə qədər) öyrənən bir fənn kimi təyin etmişdir. Ancaq, termin 1990-cı illərdə geniş istifadə olunmağa başlamış və 2000-ci illərin əvvəllərindən hamı tərəfindən qəbul edilmişdir. 2001-ci ildə Purdue Universitetinin professoru, statistika, verilənlərin vizuallaşdırılması, maşın təlimi sahəsində tanınmış mütəxəssis Uilyam Klivlend (William S. Cleveland) statistik tədqiqatların texniki aspektlərinin inkişaf planı (Data Science: An Action Plan for Expanding the Technical Areas of the Field of Statistics) adlı tədqiqatında diqqəti “data science” fənninin tədrisi məsələsinə yönəltmişdir . O, planda “data science”-i ayrıca akademik fənn kimi irəli sürmüşdür. Bu da “data scientist” adlanan kadrların hazırlanmasına marağı stimullaşdırmışdır. Təsadüfi deyildir ki, təxminən əmin vaxtdan da CODATA-nın “Data Science Journal”-ı (2002-ci ildən) nəşr olunmağa başlanmışdır. == Xarakteristikaları == Verilənlər elmi ənənəvi informatikadan başlayaraq riyaziyyata qədər müxtəlif sahələr üzrə bacarıq və vərdiş tələb edir.

Verilənlər idarəçiliyi — makro səviyyədə siyasi anlayış olan, beynəlxalq münasibətlərin və internet idarəçiliyinin bir hissəsini təşkil edən, mikro səviyyədə isə verilənlərin idarəedilməsi konsepsiyasına aid edilən və korporativ verilənlərin idarə edilməsinin bir hissəsini təşkil edən termin. == Makro səviyyədə == Makro səviyyədə verilənlər idarəçiliyi ölkələr tərəfindən sərhədlərarası verilənlər axınının idarə edilməsinə aid edilir və buna görə də daha dəqiq şəkildə beynəlxalq verilənlər idarəçiliyi adlanır. Bu yeni sahə "müxtəlif tipli verilənləri tənzimləyən normalar, prinsiplər və qaydalar"dan ibarətdir. Araşdırma təşkilatları tərəfindən yaradılan və məqsədi verilənlərə giriş imkanı vermək olan bir neçə beynəlxalq qrup var. Verilənlərin mübadiləsinə imkan verən bu qruplar, nəticə etibarilə, verilənlərin necə istifadə olunacağına qərar verən lokal və beynəlxalq hüquqi şərhlərə məruz qalırlar. Bununla belə, 2023-cü ildən etibarən verilənlərin qorunmasına xüsusi diqqət yetirən beynəlxalq qanunlar və ya müqavilələr yoxdur. == Mikro səviyyədə == Verilənlər idarəçiliyi mikro səviyyədə fərdi şirkətə fokuslanır. Burada verilənlər idarəçiliyi təşkilata məlumatların tam həyat dövrü ərzində yüksək verilən keyfiyyətinin mövcud olmasını təmin edən və biznes məqsədlərini dəstəkləyən verilənlər nəzarətinin həyata keçirilməsinə imkan yaradan verilənlərin idarəedilməsi konsepsiyasıdır. Verilənlər idarəçiliyinin əsas diqqət mərkəzində olan sahələrə əlçatanlıq, istifadəyə yararlılıq, ardıcıllıq, verilənlər bütövlüyü, verilənlər təhlükəsizliyi və standartlara uyğunluq daxildir. Şirkətlər öz məlumatlarına nəzarəti ələ keçirmək istədikləri və ya tələb olduğu halda işçilərini səlahiyyətləndirir, prosesləri qurur və bunu etmək üçün texnologiyadan kömək alırlar.

Verilənlər savadlılığı və ya data savadlılığı — verilənləri məlumat kimi oxumaq, anlamaq, yaratmaq və ötürmək bacarığı. Ümumi anlayış olaraq savadlılığa oxşar şəkildə məlumat savadlılığı da verilənlərlə işləmək bacarığına diqqət yetirir. Lakin bu, mətni oxumaq qabiliyyətinə bənzəmir, çünki məlumatların oxunması və anlaşılması ilə bağlı müəyyən bacarıqlar tələb olunur. == Zəmin == Verilənlərin toplanması və verilənlərin mübadiləsi adi hala çevrildikcə, verilənlərin təhlili və böyük verilənlər xəbərlərdə, biznesdə, hökumətdə və cəmiyyətdə ümumi ideyalara çevrildikcə, tələbələr, vətəndaşlar və oxucular üçün müəyyən məlumat savadına malik olmaq getdikcə daha vacib olur. Bu anlayış, adətən avtomatlaşdırılmış vasitələrlə məlumatların təhlili, nəticələrin təfsiri və tətbiqi ilə məşğul olan verilənlər elmi ilə əlaqələndirilir. Məlumat savadlılığı statistik savadlılıqdan fərqlənir, çünki o, məlumatların nə demək olduğunu başa düşməyi, o cümlədən qrafikləri və diaqramları oxumaq və məlumatlardan nəticə çıxarmaq qabiliyyətini əhatə edir. Statistik savadlılıq isə qrafiklər, cədvəllər, bəyanatlar, sorğular və tədqiqatlar kimi "gündəlik mediada ümumi statistikanı oxumaq və şərh etmək bacarığını" ifadə edir. == Kitabxanaların rolu == Verilənləri tapmaq və istifadə etmək üçün bələdçi rolunda çıxış edən kitabxanaçılar tələbələr və tədqiqatçılar üçün verilənlər savadlılığı üzrə seminarlara rəhbərlik edir. Onlar həmçinin, öz məlumat savadlılıq bacarıqlarını inkişaf etdirmək üzərində işləyirlər. Müəssisələr və fənlər üzrə kitabxananın tədris proqramlarında uyğunlaşdırıla bilən ümumi istinad çərçivəsi kimi istifadə edilə bilən bir sıra əsas səlahiyyətlər və məzmunlar təklif edilmişdir.

Verilənlər suverenliyi və ya data suverenliyi —məlumatların toplandığı ölkənin qanunlarına və idarəetmə strukturlarına tabe olması fikri. Verilənlərin suverenliyi anlayışı məlumat təhlükəsizliyi, bulud hesablamaları, şəbəkə suverenliyi və texnoloji suverenliklə sıx bağlıdır. Qeyri-müəyyən şəkildə müəyyən edilən və siyasətin formalaşmasında çətir termini kimi istifadə oluna bilən texnoloji suverenlikdən fərqli olaraq, verilənlər suverenliyi verilənlərin özünü əhatə edən suallara aid edilir. Verilənlərin bir ölkə daxilində qanunlara və idarəetmə strukturlarına tabe olması fikri kimi verilənlərin suverenliyi adətən iki şəkildə müzakirə olunur: Yerli qruplara və postkolonial dövlətlərindən yerli muxtariyyətə münasibətdə və ya transmilli məlumat axınına münasibətdə. Bulud hesablamasının yüksəlişi ilə bir çox ölkələr məlumatların suverenliyinin ölçülərini əks etdirən məlumatların idarə edilməsi və saxlanması ilə bağlı müxtəlif qanunlar qəbul etmişdilər. 100-dən çox ölkədə verilənlərin suverenliyi ilə bağlı qanunlar mövcuddur. Öz-özünə suveren şəxsiyyət ilə fərdi şəxsiyyət sahibləri öz etimadnamələrini tam yarada və idarə edə bilərlər, baxmayaraq ki, bir ölkə hələ də bu paradiqmada rəqəmsal şəxsiyyət verə bilər. == Yerli kontekst == Kanada, Yeni Zelandiya, Avstraliya və Amerika Birləşmiş Ştatlarının yerli xalqları üçün yerlilərin verilənlərinin suverenliyi ilə bağlı müzakirələr hazırda davam edir. Verilənlərin suverenliyi yerli xalqlar və fəallar tərəfindən özünüidarə strukturlarının əsas hissəsi və bütövlükdə yerlilərin suverenliyinin mühüm sütunu kimi qəbul edilir. Verilənlərin dekolonizasiyasını müdafiə edən fəallar yerli insanlara "onların arasında kimin sayılacağını müəyyənləşdirmək" üçün güc vermək və "yerli insanların maraqlarını, dəyərlərini və prioritetlərini" daha yaxşı əks etdirə biləcək bir yol kimi görür.

Məlumat təhlükəsizliyi (ing. Data security), verilənlər bazasında olanlar kimi rəqəmsal məlumatları dağıdıcı qüvvələrdən və icazəsiz istifadəçilərin, məsələn kiberhücum və ya məlumatların pozulması kimi arzuolunmaz hərəkətlərdən qorumaq deməkdir. == Texnologiyalar == === Disk şifrələmə === Disk şifrələməsi, sərt diskdə məlumatları şifrələyən şifrələmə texnologiyasına aiddir. Disk şifrələməsi, adətən hər iki proqramda və ya aparatda meydana gəlir. Disk şifrələməsi çox vaxt uçuşda şifrələmə (OTFE) və ya şəffaf şifrələmə adlanır. === Verilənləri qorumaq üçün proqram təminatına əsaslanan mexanizm === Proqram təminatına əsaslanan təhlükəsizlik həlləri məlumatı oğurluqdan qorumaq üçün şifrələyir. Bununla birlikdə, zərərli bir proqram və ya bir hacker, məlumatı unudulmaz hala gətirmək üçün sistemi korlaya bilər. Tətbiqə əsaslanan təhlükəsizlik həlləri, məlumatların oxunmasına və yazılmasının qarşısını alır, buna görə dəyişdirilmədən və icazəsiz girişdən çox güclü qorunma təklif edir. === Yedəkləmə === Yedəklənmiş məlumatların başqa bir mənbədən alınacağını təmin etmək üçün istifadə olunur. Bir çox sənayedə hər hansı bir məlumatın ehtiyat nüsxəsini saxlamaq vacib hesab olunur və istifadəçi üçün vacib olan hər hansı bir fayl üçün bu proses tövsiyə olunur.

Soyuq verilənlər (ing. cold data) — kompüter yaddaşında nadir hallarda əldə edilən verilənlər. Soyuq verilənlər tez-tez əldə edilən verilənlər olan isti verilənlərin əksidir. Müəyyən təriflər bu cür verilənləri 31 gün əvvəl əldə edilmiş verilənlər kimi təsvir etmişdir. IBM-nin meyarlarında qeyd edilmişdir ki, bu, minimum 90 gün əvvəl əldə edilmiş verilənlərə uyğun gəlir. Saxlama xərclərini optimallaşdırmaq üçün soyuq verilənlər aşağı performanslı və daha ucuz saxlama mühitində saxlanıla bilər. Məsələn, SSD-lər isti məlumatların saxlanması üçün istifadə oluna bilər, soyuq verilənlər isə sərt disklərə, optik disklərə, lentlərə köçürülə və ya bulud yaddaşına köçürülə bilər. İyerarxik yaddaş menecmenti (HSM) verilənlərin idarə edilməsi məqsədləri üçün istifadə olunur. Əsasən, "qaynar" kimi təsnif edilən məlumatlar SSD saxlama mühitlərinə ayrılır. Sonradan, verilənlərin aktivliyi zaman keçdikcə azaldıqca, onlar adi sabit disklərə (HDD) keçirlər.

Verilənlər mədəniyyəti — həm dövlət, həm də özəl sektorda sosial təcrübə prosesində müəyyən edilmiş prinsip. Bu, bütün işçi heyətindən və qərar qəbul edən şəxslərdən konkret sahədə təcrübə əsasında şirkətin inkişafına rəhbərlik etmək əvəzinə, mövcud verilənlərin çatdırdığı informasiyaya diqqət yetirməyi və bu nəticələrə uyğun qərarlar və dəyişikliklər etməyi tələb edir. Bu verilənlər bunlarla məhdudlaşmır, bazarda ümumi iqtisadi və ya sosial tendensiyalar, məhsulların satış həcmi və hətta onların səmərəliliyinə və məhsuldarlığına işarə edən işçilərin performansını da əhatə edir. Biznes sahəsinə baxmayaraq, verilənlər mədəniyyəti informasiya istehsalı prosesinə və ağıllı şəhər proqramları kimi gündəlik istifadənin məlumat təcrübələrinə təsir etmək üçün şəhərsalma layihələri kimi sosial infrastruktur sistemində də tətbiq olunur. Ümumiyyətlə, verilənlər mədəniyyətini qurmaq üçün şöbələr və təşkilatlar verilənlərin özünü büruzə verməsinə icazə verməlidirlər və statistika menecmentinə etibar etməlidirlər. Verilənlərə əsaslanan bir qurum kimi uğurlu olmaq təşkilatda iştirak edən bütün işçilərin fəal iştirakını tələb edir, buna görə də məlumatlara açıq çıxış prosesdə əhəmiyyətlidir. == Komponentlər və rollar == === İştirakçılar === İştirakçılar həm məlumat istehsalçıları, həm də təsirli dəyişikliklər edərək məlumat mədəniyyətinə töhfə verə biləcək insanlardır. Müəyyən bir qurumda məlumat mədəniyyətinin qurulması prosesində müxtəlif səviyyələrdə olan işçilərin hamısı öz işlərini nisbi statistika ilə təsvir etmək bacarığı əldə etməlidirlər. Buraya onların işlərinin məqsədi, konkret tapşırığın məqsədi və verilənlərlə göstərilən problemlərə uyğun olaraq həll yolları daxildir, lakin bununla məhdudlaşmır. Həmçinin, iştirakçılara rəhbərlik etdikləri bölmə daxilində qərarlar qəbul etmək və yeniliklər sayəsində baş verən dəyişiklikləri təcrübədən keçirmək imkanı verilir.

Şəbəkə verilənlər bazası (ing. network database) – yazıları bir neçə yolla quraşdırıla (bir-birilə əlaqələnə) bilən verilənlər bazası növü. Şəbəkə verilənlər bazasında, iyerarxik verilənlər bazasında olduğu kimi, bir yazıdan başqasına marşrut olur, ancaq onun strukturu o qədər də sərt olmur: hər hansı ayrıca yazı bir neçə başqa yazını göstərə bilər və ona bir neçə yazı istinad edə bilər. Şəbəkə verilənlər bazası faktiki olaraq istənilən iki yazı arasında çoxlu maşrutların olmasına imkan verir, iyerarxik verilənlər bazasında isə yalnız bir marşrut ola bilər. == Ədəbiyyat == İsmayıl Calallı (Sadıqov), “İnformatika terminlərinin izahlı lüğəti”, 2017, “Bakı” nəşriyyatı, 996 s.

İntellektual veilənlər bazası (ing. intelligent database, rus. интеллектуальная база данных, türk. akıllı veritabanı) – sərbəst müəyyən olunmuş və birmənalı olmayan termin; adətən, informasiyanı məntiqi, təbii və əlverişli üsullarla emal edən verilənlər bazalarının idarəolunması sistemlərini təsvir etmək üçün istifadə olunur. Bundan başqa, intellektual verilənlər bazasında axtarış təkcə ənənəvi üsullarla deyil, həm də qabaqcadan göstərilmiş qaydaların, əlaqələrin və hətta verilənlərin təhlilinin köməyilə aparılır. İntellektual verilənlər bazalarına ekspert sistemləri, hipermedia və hipermətn sistemləri, eləcə də informasiyanın interaktiv seçilməsi vasitələri aiddir. == Ədəbiyyat == İsmayıl Calallı (Sadıqov), "İnformatika terminlərinin izahlı lüğəti", 2017, "Bakı" nəşriyyatı, 996 s.

Onlayn verilənlər bazası, onlayn məlumat bazası, onlayn informasiya bazası və ya onlayn databaza — fərdi kompüterdə və ya ona əlavə edilmiş yaddaşda (məsələn, CD kimi) lokal formada saxlanılandan fərqli olaraq, lokal şəbəkədən və ya internetdən əldə edilə bilən verilənlər bazası. Onlayn verilənlər bazaları veb-saytlarda yerləşdirilir, veb-brauzer vasitəsilə əldə edilə bilən xidmət məhsulları kimi proqram təminatı kimi təqdim edilir. Onlar pulsuz ola bilər və ya aylıq abunəlik sistemi kimi ödəniş tələb edə bilər. Bəziləri birgə redaktə və e-poçt bildirişi kimi təkmilləşdirilmiş funksiyalara malikdir. == Bulud verilənlər bazası == Bulud verilənlər bazası lokal yox, internet üzərindən işlədilən və əldə edilən verilənlər bazasıdır. Beləliklə, müştəri verilənlər bazasını bir yerdə saxlamaq əvəzinə, hansısa biznes onun bütün departamentlərinin və ya bölmələrinin ona daxil ola bilməsi və yeniləməsi üçün onun internetdə yerləşdirilməsini seçə bilər. Əksər verilənlər bazası xidmətləri son istifadəçinin verilənlər bazası nümunələrini təminvə konfiqurasiya etmək üçün istifadə edə biləcəyi veb əsaslı konsollar təklif edir. == İstinadlar == == Əlavə ədəbiyyat == Robert J Muller. Productive Objects: An Applied Software Project Management Framework. Morgan Kaufmann Publishers.

Sosial verilənlər inqilabı — 2000-ci illərin əvvəllərində sosial şəbəkələrin yüksəlişi ilə mümkün olan insan kommunikasiyası modellərinin şəxsi verilənlər mübadiləsinin artmasına və bununla bağlı təsirlərinə doğru dəyişməsi hadisəsi. Bu fenomen görünməmiş miqdarda ictimai məlumatların toplanması ilə nəticələnmişdir. == İstifadəsi == Bu böyük və adətən yenilənən verilənlər mənbəyi sosial elmlər üçün yeni bir elmi alət növü kimi təsvir edilmişdir. Bir neçə müstəqil tədqiqatçı sosial məlumatlardan işsizlik, qrip epidemiyaları, bütün əhalinin əhval-ruhiyyəsi, səyahət xərcləri və siyasi fikirlər kimi tendensiyaları hökumət hesabatlarında mövcud olan standartdan daha sürətli, daha dəqiq və daha ucuz bir şəkildə müəyyən etmək və proqnozlaşdırmaq üçün istifadə etmişdir. Sosial verilənlər fərdlərin bilərəkdən və könüllü olaraq paylaşdıqları verilənlərə aiddir. Xərclər və əlavə məsrəflər əvvəllər bu yarı-ictimai ünsiyyət formasını qeyri-mümkün etmiş, lakin 2004-2010-cu illərdə sosial şəbəkə texnologiyasındakı irəliləyişlər daha geniş paylaşma konsepsiyalarını mümkün etmişdir. İstifadəçilərin paylaşdığı məlumat növlərinə geolokasiya, tibbi məlumatlar, tanışlıq seçimləri, açıq fikirlər, maraqlı xəbər məqalələri və s. daxildir. Sosial məlumat inqilabı təkcə "Amazon.com"dakı kimi yeni biznes modellərinə deyil, həm də dövlət siyasəti və beynəlxalq inkişaf üçün qərarların qəbulunu təkmilləşdirmək üçün geniş imkanlar təqdim edir. Böyük miqdarda sosial məlumatların təhlili hesablama sosial elm sahəsinə gətirib çıxarır.

Verilənlər bazası hüququ (sui generis) — məlumat bazasının formalaşdırılmasına qoyulan investisiyalar hesabına qorunan qeyri-əmlak imtiyazları kimi məlumat bazalarına hüquq. Müəllif hüququ ilə əlaqəli hüquq kimi o, müəllif hüququ ilə qorunan yaradıcı aspekti daxil etməsə belə, verilənlər bazasını qoruyur. Əgər verilənlər bazası yaradıcı təbəqəyə malikdirsə, o, əsər kimi eyni vaxtda müəllif hüquqlarının qorunmasından istifadə edə bilər. == Rusiya == Rusiya Federasiyasının Mülki Məcəlləsinin 1260-cı maddəsinə əsasən, məlumat bazası obyektiv formada təqdim edilmiş, bu materiallardan istifadə edə biləcəyi şəkildə sistemləşdirilmiş müstəqil materialların (məqalələr, hesablamalar, əsasnamələr, məhkəmə qərarları və digər oxşar materiallar) məcmusudur. elektron kompüterdən istifadə etməklə tapılmalı və işlənməlidir. Verilənlər bazası hüququnun qüvvəyə minməsi üçün onları qeydiyyata almaq lazım deyil, lakin qanun hüquqların qeydiyyatını nəzərdə tutur. Rusiyada verilənlər bazası hüququ yalnız 31 dekabr 2007-ci ildən sonra yaradılmış verilənlər bazaları üçün etibarlıdır. == Avropa Birliyi == 11 mart 1996-cı ildə Avropa İttifaqı Şurası verilənlər bazalarının hüquqi mühafizəsinə dair 11 mart 1996-cı il tarixli 96/9/EC saylı Direktivi qəbul etmişdir. == Böyük Britaniya == 1 yanvar 1998-ci ildə Böyük Britaniyada Müəllif Hüquqları və Məlumat Bazası Hüquqları Aktı qüvvəyə minmişdir. == ABŞ == Birləşmiş Ştatlarda verilənlər bazası üçün ümumi hüquq yoxdur.

Baza verilənlərin proqramlaşdırma dilləri — bu qrup dillər alqoritmik dillərdən həll etdiyi məsələlərə görə fərqlənir. İlk bazalar böyük informasiya massivlərinin emalına və müəyyən əlamətə görə bir qrup informasiyanın seçilməsinə ehtiyac olanda yaradılmışdır. Bunun üçün strukturlaşdırılmış sorğular dili SQL (structured query language) dili yaradılmışdır. O güclü riyazi nəzəriyyəyə əsaslanmaqla verilənlər bazasını effektiv emal etməyə imkan yaradır. Böyük verilənlər bazalarını idarə etmək, onları effektiv emal etmək üçün VBİS (verilən bazasının idarəetmə sistemi) yaradıldı. Hal-hazırda dünyada 5 aparıcı VBİS istehsalçısını göstərə bilərik: Microsoft (SQL Server), İBM (DB2), Oracle Software AG (Adabas), İnformix Sybase. Onların məhsulları şəbəkədə minlərlə istifadəçinin eyni zamanda işini dəstəkləyir, verilənlər bazaları isə paylanmış şəkildə bir neçə serverdə saxlanıla bilər.

Relyasiyalı verilənlərin idarəolunması sistemi (en. RDBMS (Relational Database Management System) — belə verilənlər bazalarında informasiya əlaqələr (RELATİONS) adlandırılan ikiölçülü cədvəllərdə saxlanılır. Cədvəlin sətirləri yazılar (TUPLE), sütunları isə atributlar (ATTRİBUTE) adlanır. Cədvəllər bir-biri ilə açar sahələrə görə bağlı olur. Relyasiyalı verilənlər bazaları konsepsiyası IBM şirkətinin əməkdaşı Edqar Kodd (Edgar F. Codd) tərəfindən 12 qayda şəklində ifadə olunub. == Ədəbiyyat == İsmayıl Calallı (Sadıqov), "İnformatika terminlərinin izahlı lüğəti", 2017, "Bakı" nəşriyyatı, 996 s.

Tərs siyahılı verilənlər bazası ( ing. inverted list database ~ ru. база данных инвертированного списка ~ tr. ters listeli veritabanı) – relyasiyalı verilənlər bazasından aşağıdakı fərqləri olan verilənlər bazası: • Tərsinə çevrilmış siyahı cədvəlinin sətirləri (yazıları və ya kortejləri) hər hansı indeksləmə ardıcıllığından asılı olmayaraq müəyyən fiziki ardıcıllıqla yerləşir. • Ümumi verilənlər bazasını, bazanın cədvəlləri üçün qurulmuş müəyyən məntiqi birləşdirmə meyarlarından istifadə etməklə nizamlamaq olar. • Siyahının açarlarının sayı istənilən qədər ola bilər, həm də istər sadə, istərsə də mürəkkəb açarların əksinə olaraq, burada onlar istənilən sahə və ya sahələrin kombinasiyası ola bilər. • Bütövlüyə və ya unikallığa heç bir məhdudiyyət yoxdur. • Nə indekslər, nə də cədvəllər istifadəçiyə göstərilir. Belə verilənlər bazasının idarə olunması sistemindəki bu fərqlərə görə verilənlərin uzlaşmasını, bütövlüyünü və təhlükəsizliyini təmin etmək çox çətindir. == Ədəbiyyat == İsmayıl Calallı (Sadıqov), “İnformatika terminlərinin izahlı lüğəti”, 2017, “Bakı” nəşriyyatı, 996 s.

Verilənlər bazasının idarəetmə sisitemləri (VBİS) – birləşdirilmiş dil və proqram təminatından ibarətdir ki, bunun vasitəsilə verilənlər bazası təşkil olunur. VBİS xüsusi proqram vasitələri olub, informasiyaların saxlanması və axtarışını avtomatlaşdırır. VBİS tətbiqi xarakterinə görə fərdi və çoxistifadəçili ola bilər. Fərdi VBİS – bir kompüterdə işləyən lokal verilənlər bazasını təşkil etməyə imkan verir. Çoxistifadəçili VBİS klient-server arxitekturasında informasiya sistemi təşkil etməyə imkan verir. VBİS-nə aiddir: Paradox, dBase, FoxPro, Microsoft Access, Microsoft SQL Server, İnterBase, Oracle və s. VBİS-nin yerinə yetirdikləri əməliyyatlar: informasiyanı strukturlaşmış formada təqdim edir; verilmiş kriterilər üzrə informasiyanın axtarışını və seçimini yerinə yetirir; VB-da saxlanılan informasiyalar üzərində hesablamalar aparır; VB-dan informasiyalar çapa verir; VB-na yeni informasiyalar daxil edilir; VB-da saxlanılan informasiyalar redaktə edilir. == VBİS arxitekturası == Bir VB ilə bir neçə istifadəçi işləyə bilər. Bunun üçün şəraitdən asılı olaraq VB-nın arxitekturası seçilir: Lokal arxitektura – həm proqram, həm də VB bir kompüterdə yerləşir. Fayl-server arxitekturası – VB xüsusi ayrılmış güclü kompüterdə (serverdə) yerləşir, fərdi kompüterlər ona lokal şəbəkə vasitəsilə birləşdiriliblər.

Verilənlər elmi (Data Science) informasiyanın alınması üsullarına sahib olmaqdır. “Data science” termin kimi ilk dəfə 1960-cı illərdə kompüter elmlərinin pionerlərindən sayılan Peter Naur tərəfindən “Datalogy, the science of data and of data processes and its place in education” adlı məruzəsində səsləndirilmiş , fənn kimi isə keçən əsrin 60-cı illərindən formalaşmağa başlamışdır. Bu 1966-cı ildə Elm və Texnika üçün Məlumat Komitəsinin (CODATA – International Council for science: Committee on Data for Science and Technology) təsis edilməsinə təsadüf edir . 1974-cü ildə Peter Naur “Concise Survey of Computer Methods in Sweden and the United States” kitabında verilənlərin müasir emal metodlarının icmalını vermiş və verilənlər haqqında elmi rəqəmsal verilənlərin həyat dövrünü (yarandığı andan başqa bilik sahələrinə təqdim olunmaq üçün edilən dəyişikliklərə qədər) öyrənən bir fənn kimi təyin etmişdir. Ancaq, termin 1990-cı illərdə geniş istifadə olunmağa başlamış və 2000-ci illərin əvvəllərindən hamı tərəfindən qəbul edilmişdir. 2001-ci ildə Purdue Universitetinin professoru, statistika, verilənlərin vizuallaşdırılması, maşın təlimi sahəsində tanınmış mütəxəssis Uilyam Klivlend (William S. Cleveland) statistik tədqiqatların texniki aspektlərinin inkişaf planı (Data Science: An Action Plan for Expanding the Technical Areas of the Field of Statistics) adlı tədqiqatında diqqəti “data science” fənninin tədrisi məsələsinə yönəltmişdir . O, planda “data science”-i ayrıca akademik fənn kimi irəli sürmüşdür. Bu da “data scientist” adlanan kadrların hazırlanmasına marağı stimullaşdırmışdır. Təsadüfi deyildir ki, təxminən əmin vaxtdan da CODATA-nın “Data Science Journal”-ı (2002-ci ildən) nəşr olunmağa başlanmışdır. == Xarakteristikaları == Verilənlər elmi ənənəvi informatikadan başlayaraq riyaziyyata qədər müxtəlif sahələr üzrə bacarıq və vərdiş tələb edir.

Verilənlərin elektron mübadiləsi – rabitə (məsələn, telefon) şəbəkəsində informasiyasının (məsələn, sifarişlərin və qaimələrin) bir kompüterdən başqasına ötürülməsi. EDI vasitələri insanları kağızlarla bağlı gərəksiz işlərdən azad edir və rabitədə poçta və daşıma xidmətlərinə xass olan gecikmələri azaldır. EDI-nin səmərəliliyini artırmaq məqsədilə informasiyanın formatlanması və ötürülməsi standartları işlənib hazırlanıb. Belə standartlardan biri X.400 protokoludur.

Verilənlərin emal sistemləri (VES) — verilənlərin operativ emalına yönəlmiş sistemlərdir. VES-nin əsas məqsədi verilənlərin operativ emalıdır və bu cür sistemlərdə verilənlər bir-neçə aydan çox saxlanılmırlar. Verilənlər köhnəldikdə onlar verilənlər bazasindan (VB) silinir və ya arxivə göndərilir. Təbii ki, müxtəlif sistemlərdən yığılmış bu cür verilənlər müxtəlif struktura, formata və standarta malikdir. Nəticədə VES-nin uzun müddətli istismarı ərzində yığılmış və təşkilat üçün çox qiymətli informasiyalar istifadə olunmamış qalır. Yığılmış və analiz üçün hazırlanmış verilənlərin tam, səmərəli istifadəsində müxtəlif analiz üsullarından (statistik analiz, dinamik interaktiv çoxölçülü analiz, intellektual analiz) istifadə edilir. Qərarların qəbulunu dəstəkləyən sistemlər (QQDS) korporativ şəbəkələrdə, VES-də yığılmış böyuk tutumlu verilənlər üzərində çoxölçülü, dinamik, interaktiv, intelektual analiz aparmaqla gizli tendensiyaları üzə çıxarır, verilənlər arasında qanunauyğunluqları tapır və qərarların qəbul edilməsi üçün istifadə edilir. == Mənbə == Пржиялковский В. В. Сложный анализ данных большого объема: новые перспективы компьютеризации // СУБД. — 1996. — № 4. — С. 71–83.

Verilənlərin idarəedilməsi (ing. Data management; rus. Управление данными) — verilənlərin toplanması və daxil edilməsindən tutmuş, onların emalı, çıxışa verilməsi və saxlanmasınadək müxtəlif aspektlərdən planlı həyata keçirilən yoxlanmasıdır. Kompüterdə verilənlərin idarəedilməsi həm aparat, həm də proqram vasitələri ilə gerçəkləşdirilir. Aparat təminatı (yaddaş, informasiya daşıyıcıları, giriş-çıxış qurğuları və mikroprosessor) səviyyəsində verilənlərin idarəedilməsi, onların toplanmasından, bir yerdən başqa yerə köçürülməsindən və onların emalı üzrə göstərişlərin yerinə yetirilməsindən ibarət olur. Belə işlərin çoxuna nəzarət edən əməliyyat sistemi, aparat vasitələtini idarə edir və bununla da verilənləri idarə edir ki, bu da sistemin müxtəlif komponentlərinin uzlaşdırılmış işləməsini və verilənlərin etibarlı saxlanmasını təmin edir. Əməliyyat sistemi çərçivəsində işləyən tətbiqi proqramlar əməliyyat sisteminin özünə nisbətən verilənləri daha əyani yollarla idarə edir: tətbiqi proqramlar daxil edilmiş informasiyanı qəbul edir, onları istifadəçinin komandalarına uyğun emal edir və nəticələri ya çıxış qurğusuna ötürür, ya da diskdə saxlayır. Verilənlərin idarəedilməsində bəzi vəzifələr, xüsusən, verilənlərin alınması və təşkili, disklərin nişanlanması, verilənlərin ehtiyat üzünün çıxarılması, fayllar arxivinin yaradılması, eləcə də sərt diskin periodik olaraq lazımsız verilənlərdən "təmizlənməsi" istifadəçinin üzərinə düşür. Beləliklə, verilənlərin səmərəli idarə edilməsi, insanın təşkilatçılıq bacarığı ilə kompüterin verilənləri emal etmək, saxlamaq və nəticə çıxarmaq kimi imkanlarının birləşdirilməsini nəzərdə tutur. == Ədəbiyyat == İsmayıl Calallı (Sadıqov).

Verilənlərin müstəqilliyi (en. Data independence), (ru. независимость данных), (tr. veri bağımsızlığı) – verilənlər bazasında: verilənlərin onları emal edən proqramlardan ayrılması. Verilənlərdən istifadə edən proqramlar verilənlər bazasının strukturu və təşkili haqqında heç nə (və ya praktiki olaraq heç nə) "bilmirlər". Buna görə də verilənlərin müstəqilliyi, saxlanılan informasiyanı mümkün qədər daha erişilən edir. Verilənlərin müstəqilliyinin üç növünü fərqləndirirlər: fiziki, məntiqi və distributiv. Fiziki müstəqillik o deməkdir ki, verilənlər bazasının topologiyasını və informasiyaya erişmə üsullarını dəyişmək olar (məsələn, sütun artırmaq və ya uzaqlaşdırmaq, yaxud çeşidləmə ardıcıllığını dəyişmək), ancaq bu, verilənlər bazasının əvvəlki tətbiqi proqramlar tərəfindən istifadəsinə xələl gətirməyəcək. Məntiqi müstəqillik o deməkdir ki, verilənlər bazasının strukturunu yenidən qurmaq olar (məsələn, iki verilənlər yığınını birləşdirmək), ancaq informasiya toxunulmaz qaldığı müddətdə verilənlər bazasının strukturundakı dəyişiklikləri tətbiqi proqramlar görməyəcək. Distributiv müstəqillik o deməkdir ki, verilənlər bazasının və ya onun bir hissəsinin yerləşmə yeri (məsələn, şəbəkənin bir və ya bir neçə serverində olması) onunla işləyən proqrama əhəmiyyətli təsir etməyəcək.

Verilənlərin sıxlaşdırılması (en. data compression), (ru. сжатие данных), (tr. veri sıkıştırma) – verilənlərin ötürülməsində, verilənlər bazasının idarəedilməsi sistemlərində, faksimil rabitəsində, proqramların və verilənlərin disklərdə saxlanmasında, informasiyanın daha səmərəli ötürülməsi və ya saxlanılması məqsədilə onların "sıxılması". Sıxlaşdırmanın ən məşhur üsullarından biri olan açar sözlərin kodlaşdırılmasında tez-tez rast gəlinən hər bir söz (məsələn, "the" və ya "here") ikibaytlı nişan ilə əvəz edilir; nəticədə mətn faylında hər bir belə sözə görə bir və ya daha artıq bayta qənaət edilir. A. Lempel’in və İ. Ziv’in işləyib hazırladıqları sıxlaşdırma üsulunda bütün artıq verilənlərin uzaqlaşdırılması nəzərdə tutulur. Verilənlərin sıxlaşdırılmasının müasir proqram və aparat vasitələrinin praktiki olaraq hamısı Lempel-Ziv alqoritminə (LEMPEL-ZIV CODING) əsaslanır. == Ədəbiyyat == İsmayıl Calallı (Sadıqov), "İnformatika terminlərinin izahlı lüğəti", 2017, "Bakı" nəşriyyatı, 996 s.

Fiziki qatın məqsədi bitləri bir maşından digərinə daşımaqdır. Real daşımalar üçün müxtəlif fiziki mediadan istifadə edilə bilər. Hər biri ötürmə sürəti, gecikmə, xərc və quraşdırma və baxım asanlığı baxımından özünə məxsus oyuqları var. Media kobud şəkildə mis naqillər və fiber optik kimi yönləndirilmiş media, yerüstü simsiz, peyk və lazerlər kimi hava ilə ötürülən yönləndirilməmiş mediyaya bölünür. == Magnetik media == Verilənləri bir kompüterdən digərinə ötürmək üçün ən çox istifadə olunan yollardandır. Verilənləri magnetik lent və ya silinəbilən media (məs: yazılabilən DVD-lər) üzərinə yazaraq diski və ya lenti fiziki olaraq hədəf olunan maşına daşınır və verilənlər yenidən oxunur. Bu üsul geostasionar əlaqə peyki istifadə etmək qədər mürəkkəb olmasa da, özəlliklə yüksək ötürmə sürəti və ya bit başına daşınan xərcin əsas faktor olduğu programlar üçün daha xərcli olur. Bu dediyimiz fikrin daha aydın olması üçün bunu bir misal ilə aydınladaq. Sənaye standartlı Ultrium lent 800 gb saxlaya bilir. 60X60X60 sm olan bir qutuda hardasa bu lentlərdən 1000 ədəd var və bunun ümumi ölçüsü 800 terabayt və ya 6400 terabit (6.4 petabit).

Verilənlərin ötürülməsi — (en. data transmission), (ru. передача данных), (tr. veri iletimi) — informasiyanın göndərən qurğudan qəbuledici qurğuya elektron üsulla verilməsi (bir nöqtədən digər bir nöqtəyə və ya bir nöqtədən çox nöqtəyə ötürülməsi) nəzərdə tutulur. Verilənlərin ötürülməsi üçün fərqli əlaqə vasitələri mövcuddur. Bunlar arasında ən geniş yayılan əlaqə vasitələri mis kabellər, fiber-optik xəttlər, telsiz və simsiz əlaqədir. Həmçinin verilənlərin ötürülməsi üçün daşınabilən disklərdən, usb yaddaşlardan, sərt disklərdən də istifadə olunur. Verilənlər aşağıdakı fiziki formalarda yadda saxlanır və ötürülür: Elektromaqnit dalğalar Radio dalğalar Mikro dalğalar İnfraqırmızı dalğalar Verilənlərin ötürülməsi üçün həm analoq, həm də rəqəmsal siqnallardan istifadə etmək olar. Amma günümüzdə yalnız rəqəmsal siqnallardan istifadə edilir. Analoq siqnallar daimi dəyişən dalğalar olduğu halda, rəqəmsal siqnallar yalnız diskret şəkildə dəyişən dalğalardır.