İkonomaxiya

Bizansda ikonoborçuluq (yun. εἰκονομαχία; εἰκόνα — təsvir, rəsm (икона) + κλάω — sındırıram, dağıdıram) — VIII — IX-cu yüzilliyin əvvəllərində ikonalara (yun. “eikon”) sitayiş edilməsinə qarşı yönəlmiş dini-siyasi hərəkat. Xristianlıqda aparılan xristoloji mübahisələrin nəticəsində yaranan dini siyasi hərəkatdır.

Erkən xristianlıq

Xristianlığın yaranması

Patristika

Apologetika Yunandilli apologetika: Yustin  • Tatian  • Afinoqor  • Teofil Latındilli apologetika: Minusius Feliks  • Arnobius  • Laktansius  • Tertullian Qnostiklərə qarşı olanlar: İrineus Lionlu  • İppolit Romalı İskəndəriyyə ilahiyyat məktəbi: Klement  • Origen

Xristian ehkamlarının formalaşması Rəsmi kilsəyə qarşı duran təriqətlər: Arianlıq  • Donatizm Rəsmi kilsə tərəfdarları: Atanasius  • İoann Xrisostom  • Saxta Dionisius Kappadokiyalı kilsə ataları: Basil Qeysəriyyəli  • Qriqor Nazianzen  • Nissalı Qriqori Xristoloji mübahisələr səbəbilə ayrılan təriqətlər: Nestorianlıq  • Monofizitizm  • Monofelitlik  • İkonomaxiya 'Ekumenik Kilsə Məclisləri'

Latın qərbində Kilsə Ataları Boesius  • Kassiodor  • Avqustin Avrelius İyeronim Stridonlu  • İlarius Piktaviyalı

Xristian mistisizmi Xristian rahibliyi  • İsihazm

Şərq və Qərb kilsələrinin aralanması

Xristian simvolikası

Xristianlığın Roma imperiyasında yayılmasından sonra müqəddəslərin şəkillərinin çəkilməsi, onlara edilən ehtiram və sayğı kütləvi hal almışdı. Bu sayğı bir çox hallarda onlara sitayişə çevirilirdi.

Bu ehtiram və sitayişə qarşı etirazlar da mövcud idi. İkonalara qarşı çıxış edənlər onları bütpərəstliyin əlaməti hesab edirdilər. Onların arasında məşhur kilsə tarixçisi Qeysərili Eusebius da olmuşdur. Qərbdə isə 305-ci ildə yığılan bir Kilsə Məclisi ikonaların kilsələrdə yerləşdirilməsini yasaqlamışdı. Bundan sonra ikonalara qarşı çıxış edənlərin sayı artmışdı.

VIII yüzillikdə bu məsələ ilə bağlı ixtilaflar daha da genişlənmişdir. Bir çox araşdırmaçılar bunun səbəbini İslamın yaranması və surətlə yayılmasında görürdülər. İslamın bir olan Allaha şəriksiz və vasitəsiz ibadət edilməsi ideyaları xristian dünyasına təsir göstərmişdir. Toynbiyə görə, ərəblərin Bizans üzərində qələbələri bu problemin qabardılmasına gətirmişdir^[1]. Bundan sonra ikonaların əleyhdarlarının çıxışları daha da güclənmişdir. Onlar, Konstantinopolda 754-cü ildə öz Kilsə Məclisini yığaraq ikonaları yasaq etmişdilər. Daha sonra onlar, hətta Bizans imperatorlarının siyasətinə təsir edə bilmişdilər. İkona əleyhdarlarını dəstəkləyərək, imperatorlar xristian ruhaniyyətinin və rahiblərinin həddindən çox artmış ictimai və siyasi nüfuzuna zərbə vurmaq, onları zəiflətmək məqsədini güdürdülər. Faktiki olaraq onlar klerikalizmlə mübarizəyə qədəm qoymuşdular.

İkona əleyhdarları hərəkatına dəstək verən ilk Bizans imperatoru Lev İsavr (716-741) olmuşdur^[2]. Sonra bu siyasəti onun oğlu Konstantin Kopronim (Constantine Copronimus) (741-770) və nəvəsi Lev Xəzər (770-775) davam etmişdilər. Sonra imperatriça İrina (Eirene) (775-802) və ondan sonra gələn imperatorlar Nikiforus (Nikiphorus) (802-811) və Mixael (811-813) ikonaların tərəfdarlarının mövqeyini dəstəkləmişdirlər. Ancaq bunlardan sonra hakimiyyətə gələn imperatorlar Lev (813-820), Mixael (820-829) və Teofilos (829-842) yenidən ikona əleyhdarlarının mövqeyini dəstəkləmişdirlər. Yalnız 843-cü ildə ikona tərəfdarları, son olaraq, imperator Teodorusun zamanında qələbə çalmışdırlar.

İkona əleyhdarları üç qrupa bölünmüşdürlər: 1. Bəziləri ikonaları kilsədə saxlamaq şərti ilə, onlara sitayişə qarşı çıxış edirdilər.

2. Digərləri ikonaları rədd edərək, başqa müqəddəs kilsə əşyalarını inkar etmirdilər.

3. Üçüncü qrup isə, ikonalarla birlikdə bütün müqəddəs əşyaları rədd edirdilər.

İkona əleyhdarların Müqəddəs Kitabdan gətirdikləri dəlillər aşağıdakılardır: - "Özün üçün heç bir oyma büt, nə yuxarıda – səmada və ya aşağıda – yerdə, nə də yerdən aşağıya yığılan sulardakı şeylərin heç birinin surətini düzəltmə" (Qanunun təkrarı, 5: 8).

- "Və fani olmayan Tanrının izzətini, fani olan insana, quşlara, dördayaqlılara və yerdə sürünənlərə bənzəyən bütlərə əvəz etdilər" (Romalılara, 1: 23).

- "Onlar Tanrının həqiqətini yalana dəyişdirdilər və Xaliq əvəzinə məxluqa pərəstiş və ibadət etdilər. O Tanrı ki, əbədi olaraq mübarəkdir" (Romalılara, 1: 25).

Buna cavab olaraq, ikonaları müdafiə edən, Dəməşqli Yohannes (Ioannes Damaskenos) kimi məşhur xristian ilahiyyatçıları deyirdilər ki, İlahilik insan şüurundan və hissiyyatından xaric olsa belə, o müəyyən qədər maddi aləmdə özünü göstərir və görünməyən şeyin obrazı, təcəssümü ola bilər. İnsan isə həm maddi və həm də ruhi bir varlıq olduğu üçün, duyulan İlahi simvollara onun ehtiyacı vardır.Onların vasitəsi ilə o, Tanrıya yüksələ bilər. İsanın isə İlahi mahiyyətindən başqa insani mahiyyəti də vardır və buna görə də onu təsvir etmək olar. Əgər o öz tələbələrinə görsənibsə, deməli şəkil vasitəsi ilə başqa adamlara da görsənə bilər. Ancaq onların opponentləri ikonalara sitayişi bütpərəstliyin əlaməti sayaraq onların dəlillərini rədd edirdilər.

754-ci ildə keçirilən Kilsə Məclisindən sonra ikona tərəfdarlarına qarşı təqiblər başlanmışdı. Bu hadisələr imperiyada hətta vətəndaş qarşıdurmasına gətirib çıxarmışdı. Bizans imperiatorları tərəfindən dəstəklənən ikona əleyhdarlarını Roma papazları II Qreqorios və ondan sonra III Qreqorios pisləmişdir^[3]. Onlar artıq Bizans imperatorlarına tabe olmamaları haqqında bəyanatlarla çıxış etmişdilər və onları bütün İtaliya dəstəkləmişdi.

VIII yüzilliyin axırlarında ikona əleyhdarlarının hərəkatı zəifləmişdir. Bundan istifadə edən Bizans imperatriçası İrena (Eirene) ikona tərəfdarlarını dəstəkləyərək VII Ekumenik Kilsə Məclisinin yığılması haqqında təşəbbüslə çıxış etmişdir. Bu məclis 786-cı ildə Konstantinopolisdə yığılmışdır. Orada ikona tərəfdarları ilə əleyhdarları arasında şiddətli ixtilaflar baş vermişdi. Buna görə Məclis öz işini dayandırıb, növbəti iclaslarını yalnız bir ildən sonra davam etdirə bilmişdir. Nəticədə ikona tərəfdarları qalib gəldilər. İkona əleyhdarlarının mövqeyi heres (küfr) elan edildi.

802-ci ildə İrena hakimiyyətdən devrilib sürgün edildi. Bundan sonra patriarx Feodotus (Theodotus) yenidən ikona əleyhdarlarının mövqeyini dəstəklədi. Bundan sonra yenidən ikona tərəfdarları təqib edildi. Bu olaylara son qoyan növbəti patriarx Mefodius (Methodius) oldu. 843-cü ildə o, yeni Kilsə Məclisini yığmışdır və orada VII Ekumenik Kilsə Məclisinin qərarları təsdiq edildi.

• Aydın Əlizadə^{[ölü keçid]} (2007). Xristianlıq: tarix və fəlsəfə. Bakı: Əbilov, Zeynalov və qardaşlar, s. 92-94. ISBN 5-87459-013-7^{[ölü keçid]}. 2016 tarixində arxivləşdirilib. 2016-08-16 tarixində istifadə olunub.

• Aydın Əlizadə^{[ölü keçid]} (2007). Xristianlıq: tarix və fəlsəfə. Bakı: Əbilov, Zeynalov və qardaşlar, s. 92-94. ISBN 5-87459-013-7^{[ölü keçid]}. 2016 tarixində arxivləşdirilib. 2016-08-16 tarixində istifadə olunub.
• Beckwith, John, Early Christian and Byzantine Art, Penguin History of Art (now Yale), 2nd edn. 1979.
• Brubaker, L. and Haldon, J. (2001), Byzantium in the Iconoclast Era, c. 680-850: the Sources Birmingham.
• Cormack, Robin, Writing in Gold, Byzantine Society and its Icons, 1985, George Philip, London,.
• Kitzinger, Ernst (1977), Byzantine art in the making: main lines of stylistic development in Mediterranean art, 3rd-7th century, Faber & Faber.
• Mango, Cyril (1977), "Historical Introduction," in Bryer & Herrin, eds., Iconoclasm, Centre for Byzantine Studies, University of Birmingham.
• Mango, Cyril (2002), The Oxford History of Byzantium.
• Noble, Thomas F. X., Images, Iconoclasm, and the Carolingians, 2011, University of Pennsylvania Press.
• Иконоборчество // Православная Богословская Энциклопедия. Том 5. Издание Петроград. Приложение к духовному журналу «Странник» за 1904 г.
• Баранов В.А. Иконоборчество // Православная энциклопедия. Том XXII. — М.: Церковно-научный центр «Православная энциклопедия», 2009. — 752 с.
• Лурье В. М., при участии Баранова В. А. История византийской философии. Формативный период . — СПб.: Axioma, 2006. — С. 407—486.
• Карташёв А. В. VII Вселенский собор 787 года. Иконоборческий собор 754 года // Вселенские соборы . — Клин, 2004.

• Xristologiya
• Arianlıq
• Nestorianlıq
• Monofizitizm
• Monofelitlik

1. ↑ A Study of History: Abridgement of volumes VII-X by Arnold Joseph Toynbee p.259
2. ↑ Volcanism on Santorini Arxivləşdirilib 2017-05-30 at the Wayback Machine / eruptive history at decadevolcano.net.
3. ↑ David Knowles – Dimitri Oblensky, "The Christian Centuries: Volume 2, The Middle Ages", Darton, Longman & Todd, 1969, p. 108-109.