İrqat Qədir

İrqat Qədir (krımtat. Irğat Qadır, Ыргъат Къадыр; əsl adı Xəlil Cəmil oğlu Qədirov krımtat. Halil Cemil oğlu Qadırov, Халиль Джмиль огълу Къадыров; 1905 – 26 yanvar 1945, Şərqi Prussiya, Prussiya^[d]) — Sovet Krım tatar şairi. 1934-cü ildən SSRİ Yazıçılar İttifaqının üzvü. SSRİ Yazıçılar İttifaqı İdarə Heyətinin üzvü, Krım Yazıçılar Birliyinin sədr müavini, Böyük Vətən Müharibəsi iştirakçısı. Cəbhədə həlak olub.

İrqat Qədir
tatar. Халиль Джемилевич Кадыров
Doğum tarixi	1905
Vəfat tarixi	26 yanvar 1945(1945-01-26)
Vəfat yeri	Şərqi Prussiya, Prussiya[d], Almaniya Reyxi[d]
Təhsili	V. İ. Vernadski adına Tavriya Milli Universiteti[d], Şərq Zəhmətkeşlərinin Kommunist Universiteti[d]
Fəaliyyəti	yazıçı, şair
Mükafatları

1905-ci ildə Krımda Rusiya imperiyasının Taurida vilayətinin Simferopol rayonunun Uskut kəndində çoxuşaqlı kəndli ailəsində anadan olub.

Atası erkən vəfat edib və on yaşından etibarən o, yerli kəndlilərin sahəsində fəhlə kimi ağır işlərdə işləyib. Sonra Qarasuvbazarda işləməyə gedib və orada çayxana sahibi M.Menaxayın yanında çalışıb.

1921-ci ildə Sovet hakimiyyətinin qurulması ilə 16 yaşında Yaltaya gəlir və orada fəhlə fakültəsinə daxil olur. Doğma kəndinə qayıdaraq fəal təbliğat işləri aparırdı. Krım Tatar Pedaqoji Kollecini bitirmişdir.^[1]

1924-cü ildə təhsil almaq üçün Moskvaya, İ.V.Stalin adına Şərq Zəhmətkeşləri Kommunist Universitetinə göndərilir. 1925-ci ildən Sov.İKP üzvüdür. 1927-1929-cu illərdə Qırmızı Ordu sıralarında xidmət edib.

Ordudan təxris olduqdan sonra 1929-cu ildə Frunze adına Krım Pedaqoji İnstitutunun filologiya fakültəsinə daxil olub. Balaklavada rayon qəzetinin baş redaktoru işləyib.

1934-cü ildə Sovet Yazıçılarının I Qurultayına nümayəndə kimi göndərilib, idarə heyətinin üzvü seçilib. O, həmçinin Krım Yazıçılar Birliyinin sədr müavini seçilib. 1934-cü ildən Ümumittifaq Bolşevik Kommunist Partiyasının Krım İK-nın qərarı ilə müstəsna olaraq yaradıcı işlərinə görə büdcə vəsaiti hesabına təmin olunmuş, ləvazimat və tibbi yardım göstərilməklə tutduğu vəzifələrdən azad edilmişdir. O, rayonun qabaqcıl işçiləri ilə bərabər tutulmuş və yaşayış sahəsi ilə təmin edilmişdir.

1937-ci ilin payızında o, “burjua Türkiyənin xeyrinə Krımın Sovet Rusiyasından ayrılmasına töhfə verən xalq düşmənləri” işi üzrə digər yazıçılarla birlikdə partiyadan xaric edildi, həbs edildi və millətçilikdə ittiham edildi. Bu hadisə Yusif Bolatın Krım Yazıçılar Birliyinin iclasında Krım yazıçılarının yaşlı nəslinin Sovet ölkəsinin mənafeyinə xəyanət etdiyini və oxucuları sovet quruluşuna nifrət ruhunda tərbiyə etdiyini bildirdiyi məruzəsindən sonra baş verdi. 1939-cu ilin noyabrında məhkəmə keçirildi, İqrat Qədir tamamilə bəraət aldı və partiyaya və vəzifələrinə qaytarıldı.

O, 1941-ci ildə SSRİ Yazıçılar İttifaqının təftiş komissiyasının üzvü olub.

Böyük Vətən Müharibəsinin ilk günlərindən cəbhədə, hələ 1941-ci ilin aprelində ehtiyatda olan leytenant Xəlil Qədirov Brovarı şəhərində zabitlərin yenidən hazırlanması üçün çağırıldı.

SSRİ Xalq Təsərrüfatı Nailiyyətləri Sərgisinin qızıl medalına layiq görülmüş üzümçü olan yazıçının böyük qardaşı Mustafa Krımın faşist işğalı zamanı partizan olmuş, Gestapo tərəfindən həbs edilmiş və işgəncələrdən sonra edam edilmişdir. Yazıçının həyat yoldaşı və oğlu Başqırd Muxtar Sovet Sosialist Respublikasına təxliyə edilib.

Ukraynadakı döyüşlərdə, Stalinqrad döyüşlərində, Belarusun, Polşanın, Şərqi Prussiyanın azad edilməsində iştirak edib. Dörd dəfə yaralanıb.

Mühafizə baş leytenantı, 11-ci Mühafizə Ordusunun Əlahiddə Hücum Atıcı Batalyonunun tüfəng dəstəsinin komandiri X.D.Qədirov üçün 2 avqust 1944-cü il tarixli mükafat vərəqindən: “Rota komandiri kimi Alman müdafiəsinin yarılmasında qəhrəmanıq göstərdi. Döyüş zamanı rota iki özüyeriyən silahı sıradan çıxardı və beş silahı ələ keçirdi. O, şəxsi nümunəsi ilə əsgərləri ruhlandırdı və yaralandı”.^[2]

1945-ci il yanvarın 24-dən 25-nə keçən gecə Şərqi Prussiya hücumu zamanı Köniqsberq döyüşündə Köniqsberq şəhərinə yaxınlaşma əməliyyatı zamanı qarın boşluğundan güllə yarası alır. Yanvarın 25-də səhər saatlarında xəstəxanaya aparılıb, əməliyyat olunub, lakin həkimlər onun həyatını xilas edə bilməyiblər.

Zorino kəndindəki sovet əsgərlərinin kütləvi məzarlığında dəfn edilmişdir (dəfn olunmuş 238 əsgərin siyahısında № 78).^[3]

II dərəcəli (12.08.1944) 131747 saylı Vətən Müharibəsi ordeni 15 mart 1945-ci ildə ailəsinə göndərilmişdir.

O, 1923-cü ildə “Yaş Küvet” (“Gənc güc”) qəzetində “Komsomol” poeması ilə ədəbiyyatda debüt edib.

1926-cı ildə doğulduğu Üskut kəndinə həsr olunmuş “Anam” və “Doğma kənd” lirik şeirlərini yazıb.

1929-cu ildə onun “Təsərrüfat nəğmələri” adlı ilk şeirlər toplusu nəşr olundu. İki il sonra ikinci "Hücum" toplusu nəşr edildi.

1931-ci ildə Yəhya Şərfədinovun musiqisinə “Qırmızı ordunun marşı” (krımtat. “Къызыл аскер маршы”) əsərini yazıb. Həmçinin o, “Partizan marşı” və “Kolxozçuların marşı”nın müəllifidir.

Onun 1934-cü ildə keçirilmiş Sovet Yazıçılarının I Qurultayında Krım yazıçılarının rolu və vəzifələri haqqında çıxışı Maksim Qorki tərəfindən yüksək qiymətləndirilmiş və "Literaturnaya qazeta"da dərc olunmuşdur.

1935-1936-cı illərdə İrqat Qədirin rus dilinə tərcümə olunmuş şeirləri “Krım ədəbiyyatı və incəsənəti” jurnalında, 1937-ci ildə isə “Krım şairləri” məcmuəsində dərc edilmişdir.

1936-cı ildə kənddə sadə insanların ağır həyatından bəhs edən “İsmayıl” poeması ayrıca əsər kimi nəşr edilmişdir.

O, nəşr olunmayan “Krım Sovet Ensiklopediyası”nın “Krım xalqları və milli-mədəni quruculuq” şöbəsinin redaksiya heyətinin üzvü idi.

İrqat Qədir Lev Tolstoyun (“Hacı Murat”, “Kazaklar”, “Sevastopol əhvalatları”), Qladkovun (“Sement”), Mixail Şoloxovun (“Sakit Don”, “Fəth edilmiş xam torpaqlar”), Aleksandr Serafimoviçin (Dəmir axını”), Aleksandr Fadeyevin (“Məhv”) əsərlərini Krım-tatar dilinə tərcümə edib.

O, 1943-cü ildə "Döyüş üçün doğulmuşlar" şeirini yazıb.

Şairin yaxınlarına yazdığı cəbhə məktubları dərc olunub. Onlardan sonuncusu oğluna yazdığı 16 yanvar 1945-ci il tarixli məktubudur: “Mən burada ancaq əla qiymətlərlə döyüşürəm və bizim aramızda pis adamlara ümumiyyətlə yer yoxdur...”

Krımın Simferopol bölgəsinin Gənclər qəsəbəsində bir küçə şairin adını daşıyır.

1978-ci ildə Sovet Krım tatar yazıçısı Cəmil Seydametov onun xatirəsinə həsr edilmiş - “İrqat Kadır. Ədəbi portret”, Daşkənd, 1978 – 88 s., əsərini yazıb.

• 70-летию гибели гвардии старшего лейтенанта, члена Правления Союза писателей СССР Халиля Кадырова посвящается Arxiv surəti 21 oktyabr 2016 tarixindən Wayback Machine saytında, Сайт Милли фирка
• Письмо Иргат Кадыра от 28 ноября 1944 года своей жене