Ağciyər transplantasiyası

Ağciyər transplantasiyası — bir şəxsin (resipiyentin) xəstə ağciyərlərinin başqa şəxsdən (donordan) götürülmüş sağlam ağciyərlərlə tam və ya qismən əvəz etməsindən ibarət cərrahi əməliyyat. Ağciyər transplantasiyası hazırda bəzi xroniki ağciyər xəstəliklərinin yeganə müalicəsidir.

Ağciyər transplantasiyası
Ağciyər transplantasiyası prosesini göstərən illüstrasiya.
Ağciyər transplantasiyası prosesini göstərən illüstrasiya.
MeSH D016040
MedlinePlus 003010
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Ağciyər transplantasiyası əməliyyatın mürəkkəbliyinə və ondan sonra immunosupressiv dərmanların daimi qəbuluna ehtiyac olmasına baxmayaraq, bu əməliyyat ağciyər xəstəliyinin son mərhələsi olan xəstələrin yaşama müddətini əhəmiyyətli dərəcədə artıra və həyat keyfiyyətini yaxşılaşdıra bilər.[1]

Göstərişləri[redaktə | mənbəni redaktə et]

Ağciyər transplantasiyası mütərəqqi obstruktiv, fibroz və ya damar xəstəlikləri olan xəstələrdə həyata keçirilir. 2005-ci ildən etibarən ağciyər transplantasiyası üçün ən ümumi səbəblər bunlardır:[2]

Əks göstərişləri[redaktə | mənbəni redaktə et]

Xəstənin tənəffüs xəstəliyinin vəziyyətinin şiddətinə baxmayaraq, əvvəlcədən mövcud olan müəyyən şərtlər bir insanı ağciyər transplantasiyası üçün zəif namizəd edə bilər:

Tarixi[redaktə | mənbəni redaktə et]

1940-1950-ci illərdə Vladimir Demixov və Henri Metras[4] tərəfindən heyvanlar üzərində apardıqları təcrübələr əvvəlcə prosedurun texniki cəhətdən mümkün olduğunu nümayiş etdirdi. Missisipi Universitetinin cərrahı Jeyms Hardi 11 iyun 1963-cü ildə ilk dəfə insana ağciyər transplantasiyasını həyata keçirmişdir.[5][6][7] Tək ağciyər transplantasiyasından sonra, məhkum edilmiş qatil Con Riçard Rassell kimi tanınan xəstə[8] 18 gündən sonra böyrək çatışmamazlığından dünyasını dəyişdi.

1963-cü ildən 1978-ci ilə qədər çoxsaylı ağciyər transplantasiyası cəhdləri uğursuz oldu.

lk uğurlu ağciyər transplantasiyası 1981-ci ildə Stenford Universitetinin həkimi J. Brüs Reitz tərəfindən idiopatik ağciyər hipertenziyası diaqnozu olan bir qadına ürək-ağciyər transplantasiyası edilib.[9][10]

  • 1983-cü il: Joel D. Kuper (Toronto) tərəfindən ilk uğurlu uzunmüddətli tək ağciyər transplantasiyası.[11]
  • 1986-cı il: Joel D. Kuper (Toronto) tərəfindən ilk uğurlu uzunmüddətli iki ağciyərlər transplantasiyası.[12]
  • 1988-ci il: Joel D. Kuper (Toronto) tərəfindən kistik fibroz üçün ilk uğurlu uzunmüddətli iki ağciyərlər transplantasiyasını həyata keçirmişdir.

1988-ci ildə irlandiyalı qadın Vera Dvayerə geri dönməz, xroniki və fibrotik ağciyər xəstəliyi diaqnozu qoyuldu. Həmin il o, İngiltərədə tək ağciyər transplantasiyası əməliyyatı keçirdi. 2018-ci ilin noyabr ayında xanım Dvayer Dublin Mater Xəstəxanasında keçirilən tədbirdə dünyada ən çox yaşayan tək ağciyər transplantasiyası əməliyyatı keçirilən şəxs kimi tanındı.[13][14]

Transplantasiya tələbləri[redaktə | mənbəni redaktə et]

Potensial donorlar üçün tələblər[redaktə | mənbəni redaktə et]

Potensial ağciyər donorları xəstənin ehtiyaclarına əsaslanaraq müəyyən tələblərə tabedir. Canlı donorlarda əməliyyatın donora necə təsir edəcəyi mütləq nəzərə alınır:

  • Sağlam
  • Çəki uyğunluğu
  • Donor ağ ciyəri və ya ağciyərləri xəstəni kifayət qədər oksigenlə təmin etmək üçün kifayət qədər böyük, lakin resipiyentin sinə boşluğuna sığacaq qədər kiçik olmalıdır.
  • Yaş
  • Qan qrupu

Potensial alıcılar üçün tələblər[redaktə | mənbəni redaktə et]

Transplantasiya mərkəzi transplantasiya namizədləri üçün öz meyarlarını təyin edə bilsə də, müəyyən tələblər ümumiyyətlə razılaşdırılır:

  • Ağciyər xəstəliyinin son mərhələsi
  • Digər mövcud müalicələri uğursuz şəkildə tükənməsi
  • Digər xroniki xəstəliklər (məsələn, ürək, böyrək, qaraciyər)
    • Bu xəstəlikləri olan bəzi xəstələrə, əgər onların vəziyyəti əməliyyatdan sağ çıxa biləcək qədər stabil olsa, istisna təşkil edilir.
  • Mövcud infeksiya və ya xərçəng xəstəliyi yoxdursa. Ağciyər xərçəngi və ya digər xərçəng növləri olan bəzi xəstələrə istisna hallarda icazə verilə bilər.
  • HİV və ya hepatit yoxdursa, lakin donorla eyni tipli hepatiti olan bəzi resipiyentlər ağciyər ala bilərlər.

Alkoqol, siqaret və ya narkotikdən sui-istifadə etməmək (bu vərdişləri dayandırıb müalicəyə uyğun gələn bəzi şəxslərə şans verilə bilər).

  • Məqbul çəki diapazonu daxilində (zəif qidalanma və ya piylənmə ölüm hallarının artması ilə əlaqələndirilir).
  • Yaş
  • Məqbul psixoloji profil
  • Sosial dəstək sistemi var
  • Xərcləri ödəyə bilən (tibbi xidmət birbaşa xəstə tərəfindən ödənilir)
  • Transplantasiyadan sonrakı rejimə əməl etməyi. Ağciyər transplantasiyası böyük bir əməliyyatdır və transplantasiyadan sonra xəstə ömür boyu dərman qəbul etmə rejiminə, eləcə də tibbi xidmətə davam etməyə hazır olmalıdır.

Potensial transplantasiya namizədləri üçün tibbi testlər[redaktə | mənbəni redaktə et]

Orqan transplantasiyası siyahısına salınması nəzərdə tutulan xəstələr ümumi sağlamlıq vəziyyətini və transplantasiya əməliyyatına uyğunluğunu qiymətləndirmək üçün geniş tibbi testlərdən keçməlidilər:[15]

  • Xəstənin qan qrupu donorunkinə uyğun olmalıdır, çünki donor ağciyərlərində olan antigenlər var. Qan qrupunun uyğunsuzluğu immunitet sisteminin güclü reaksiyasına və sonradan transplantasiya edilmiş orqanların rədd edilməsinə səbəb ola bilər.
  • Toxuma tipinin uyğunlaşması; İdeal olaraq, ağciyər toxumaları donor və xəstəyə mümkün qədər yaxın olmasıdır.
  • Döş qəfəsinin rentgenoqrafiyası - ağciyərlərin və döş qəfəsinin ölçüsünü yoxlamaq üçün.
  • Ağciyər funksiyası testləri
  • KT (sinə və qarın yüksək dəqiqliyi)
  • Sümük mineral sıxlığının skan edilməsi
  • MUGA (ürək qan skanı)
  • Ventilyasiya/perfuziya skanı (V/Q) skanı
  • Elektrokardioqramma
  • Ürək kateterizasiyası
  • Exokardioqramma

Proseduru[redaktə | mənbəni redaktə et]

Ağciyərlər transplantasiyası nəticəsində kəsik izi

Əməliyyatın təfərrüatları transplantasiya növündən asılı olsa da, bütün bu prosedurlar üçün bir çox addımlar ümumidir. Xəstəni əməliyyat etməzdən əvvəl cərrah donor ağciyər(lər)ini zədə və ya xəstəlik əlamətləri üçün yoxlayır. Ağciyər(lər) təsdiqlənirsə, o zaman pasiyent tibbi avadanlıqlara qoşulur. Xəstəyə ümumi anesteziya verilir.[16]

Xəstənin əməliyyatdan əvvəl hazırlanması təxminən bir saat çəkir. Tək ağciyər transplantasiyası təxminən 4-8 saat, iki ağciyərlər transplantasiyası isə təxminən 6-12 saat çəkir.[16]

Riskləri[redaktə | mənbəni redaktə et]

Ağciyər transplantasiyasının rədd edilməsini göstərən mikroqraf. Ağciyər biopsiyası. H&E ləkəsi

Hər hansı bir cərrahi əməliyyatda olduğu kimi, qanaxma və infeksiya riskləri vardır. Yeni köçürülmüş ağciyərin özü düzgün sağalmaya və işləməyə bilər. Xəstənin bədəninin çox hissəsi xarici havaya məruz qaldığından, sepsis mümkündür, buna görə də bunun qarşısını almaq üçün antibiotiklər təyin edilir. Digər ağırlaşmalara transplantasiyadan sonrakı limfoproliferativ xəstəlik, immunosupressantların səbəb olduğu lenfomanın bir forması, mədə-bağırsaq traktının iltihabı, mədə və yemək borusunun xorası daxildir.

Transplantın rədd edilməsi həm əməliyyatdan dərhal sonra, həm də xəstənin həyatı boyu böyük problemidir. Transplantasiya edilmiş ağciyər(lər) başqa bir insanın olduğundan, xəstənin immun sistemi onları işğalçı kimi qəbul edəcək və onları zərərsizləşdirməyə çalışacaq. Transplantdan imtina ciddi bir vəziyyətdir və mümkün qədər tez müalicə edilməlidir.

Rədd etmə əlamətləri:[2]

  • qızdırma;
  • titrəmə, başgicəllənmə, ürəkbulanma, ümumi xəstəlik hissi, gecə tərləmələri daxil olmaqla qripə bənzər simptomlar;
  • tənəffüs çətinliyinin artması;
  • ağciyər testinin nəticələrinin pisləşməsi;
  • sinə ağrısı və ya həssaslığının artması;
  • 24 saat ərzində bədən çəkisinin iki kiloqramdan çox artması və ya azalması.

Orqan rəddinin qarşısını almaq üçün lazım olan immunosupressantlar da bəzi risklər yaradır. Bədənin immunitet reaksiyasının qabiliyyətini azaltdığına görə bu dərmanlar infeksiya şansını da artırır.[17] Bu cür infeksiyaları müalicə etmək və ya qarşısını almaq üçün antibiotiklər təyin oluna bilər.

Xroniki imtina, yəni transplantasiya əməliyyatından sonrakı ilk il ərzində təkrarlanan rədd edilmə əlamətləri xəstələrin təxminən 50%-da baş verir.[18] Bu xroniki imtina bronxiolit obliterans və ya ateroskleroz kimi özünü göstərir.[18]

İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]

  1. ↑ Inci I. "Lung transplantation for emphysema". Annals of Translational Medicine. 8 (21). November 2020: 1473. doi:10.21037/atm-20-805. PMC 7723607 (#bad_pmc). PMID 33313218 (#bad_pmid).
  2. ↑ 1 2 "Lung Transplant". Aetna intelihealth. 30 January 2006. 14 November 2006 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 29 September 2006.
  3. ↑ Kern RM, Seethamraju H, Blanc PD, Sinha N, Loebe M, Golden J, və b. "The feasibility of lung transplantation in HIV-seropositive patients". Annals of the American Thoracic Society. 11 (6). July 2014: 882–889. doi:10.1513/AnnalsATS.201402-083OC. PMC 4213997. PMID 24964265.
  4. ↑ Metras H. "Preliminary note on lung transplants in dogs". Comptes Rendus de l'Académie des Sciences. 231. 1950: 1176.
  5. ↑ Hardy JD, Webb WR, Dalton ML, Walker GR. "Lung Homotransplantation in Man". JAMA. 186 (12). December 1963: 1065–1074. doi:10.1001/jama.1963.63710120001010. PMID 14061414.
  6. ↑ "Transplanting Of Lung Apparently Successful", Tucson (AZ) Daily Citizen, June 13, 1963, p1
  7. ↑ "History of Lung Transplantation". Emory University. 12 April 2005. 2 October 2009 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 8 September 2009.
  8. ↑ "Barnett To Free Killer Who Had Lung Transplant", Miami News, June 26, 1963, p3A
  9. ↑ Reitz BA, Wallwork JL, Hunt SA, Pennock JL, Billingham ME, Oyer PE, və b. "Heart-lung transplantation: successful therapy for patients with pulmonary vascular disease". The New England Journal of Medicine. 306 (10). March 1982: 557–564. doi:10.1056/NEJM198203113061001. PMID 6799824.
  10. ↑ Pulmonary Hypertension: A Patient's Survival Guide 3rd edition p. 126
  11. ↑ Rundle RL. "New Blood Procedure Helps Bolster Transplanted Lungs". The Wall Street Journal. 2 January 2003. 17 January 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 17 January 2023.
  12. ↑ "First double-lung transplant recipient dies". Canadian Medical Association Journal. Canadian Medical Association. 164 (11): 1610. 29 May 2001. 10 June 2011 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 26 March 2008.
  13. ↑ Hurley S. "Longest surviving transplant recipient receives award". RTÉ News. 2018-11-20. 2023-01-17 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-11-20.
  14. ↑ Cullen P. "Woman (77) who got new lung, kidney and hip is 'game for everything'". The Irish Times. 2018-11-20. 2023-01-17 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-11-20.
  15. ↑ "Lung Transplant Evaluation: Required Tests". Cleveland Clinic. 7 February 2003. 30 September 2007 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 29 September 2006.
  16. ↑ 1 2 "What Is the Surgical Procedure?". American College of Chest Physicians. October 2005. 25 September 2006 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 29 September 2006.
  17. ↑ Bando K, Paradis IL, Komatsu K, Konishi H, Matsushima M, Keena RJ, və b. "Analysis of time-dependent risks for infection, rejection, and death after pulmonary transplantation". The Journal of Thoracic and Cardiovascular Surgery. 109 (1). January 1995: 49–59. doi:10.1016/S0022-5223(95)70419-1. PMID 7815807.
  18. ↑ 1 2 Merck Manual 18th ed. p. 1377

Xarici keçidlər[redaktə | mənbəni redaktə et]