Qidalanma

Qidalanma (fizioloji akt) — qida köməyi ilə canlı bir orqanizmin həyatı və sağlamlığını qorumaq^[1] — həyati fəaliyyətin fizioloji proseslərinin normal gedişatını qorumaq üçün canlı orqanizmlər tərəfindən qidanın udulması prosesi, xüsusən enerji tədarükünü artırmaq və böyümə və inkişaf proseslərini həyata keçirmək; maddələr mübadiləsinin ayrılmaz bir hissəsidir. Heyvanlar və digər heterotrof orqanizmlər yaşamaq üçün yeməlidirlər; onların pəhrizi və qida maddələrinin udulması prosesi mənsub olduqları bioloji sinifdən asılıdır. İnsanlarda və heyvanlarda qidalanma adi gündəlik fəaliyyətdir.^[2]

Bakteriyaların qidalanmasının iki yolu var: heterotrof və avtotrof .

Heterotrofik bakteriyalar hazır üzvi maddələrdən istifadə edirlər. Üzvi maddələrlə qidalanan bakteriyalar üç qrupa bölünür — saprotroflar, parazitlər və simbionlar. Birincisi ölü orqanizmlərin qalıqları ilə qidalanır, ikinci və üçüncü isə canlı orqanizmlərdən kənarda yaşayır.

Avtotrof bakteriyalar özləri qeyri-üzvi maddələrdən üzvi maddələr yaradırlar. Avtotrof bakteriyalara siyanobakteriya, dəmir bakteriya və kükürd bakteriyası daxildir.

Bitkilərlə əlaqədar olaraq qidalanma, bitki tərəfindən qeyri-üzvi birləşmələrin torpaq, hava və ya su mühitindən çıxarılması prosesidir. Bir çox bitki mineral duzları udur, bunun üçün mikorriziya yaradır.

Bütün göbələklər heterotrofik orqanizmlərdir. Göbələk ətraf mühitdən mineralları mənimsəməyi bacarır, ancaq hazır formada üzvi maddələr almalıdır. Göbələklər böyük qida hissəciklərini mənimsəyə bilmirlər, buna görə də bədənin bütün səthi boyunca yalnız maye maddələr udurlar. Ayrıca, göbələklər heyvanları parazitləşdirərək və ölü üzvi maddələri parçalayaraq qidana bilər.

Bütün heyvanlar heterotrofik orqanizmlərdir. Bir çox heyvan yalnız bitki qidası yeyir, onlara ot bitkisi deyilir. Yırtıcılar isə digər heyvanlardan yemək olaraq istifadə edirlər. Həm bitki, həm də heyvan yeyən heyvanlara omnivor deyilir. Bitki və ya digər heyvanın bədəninin içərisində və ya səthində yaşayan və onunla qidalanan heyvanlara parazitlər deyilir^[3]..

Orqanizmdəki həyati proseslərin normal gedişatı, insanın qidalanmasının həyatın ilk günlərindən necə təşkil olunduğuna bağlıdır. Qidada zülallar, yağlar, karbohidratlar, vitaminlər və minerallar, həmçinin lazımi miqdarda su olmalıdır. Eyni zamanda, fərdi qidalanma komponentlərinin ümumi miqdarına və balansına olan ehtiyac ilk növbədə yaşdan, iş fəaliyyətinin növündən və yaşayış şəraitindən asılıdır. Fizioloji (rasional) qidalanma ümumiyyətlə bədənin bütün enerji istehlakını tam əhatə edən normalar kimi başa düşülür və uşaqlar üçün onlar böyümə və inkişaf proseslərini də təmin edirlər^[4].. Bir maddənin bədən tərəfindən mənimsənilməsi zamanı yayılan enerji miqdarı bu məhsulun kalorili tərkibi adlanır. Qidaların udulması fərqlidir. Qarışıq qidadan zülallar 92%, yağlar 95%, karbohidratlar 98% əmilir.

OECD və FAO-nun (2014) qeyd etdiyi kimi, dənli bitkilər hələ də dünya əhalisinin pəhrizində əsas dayaqdır, lakin bir çox bölgələrdə gəlirlərin artması və şəhərləşmənin tempi nəticəsində dietdə protein qidalarının, yağların və şəkərin nisbəti artır.^[5]

Sağlam həyat tərzi dedikdə səmərəli qidalanma nəzərdə tutulur. Qida rasionunda insanın 5 əsas tərkib hissəsinə ehtiyacı var: zülallar, karbohidratlar, yağlar, vitaminlər, mineral duzlar (su nəzərə alınmır). Müxtəlif yaş dövrlərində heyvan və bitki məhsulları arasındakı nisbət dəyişə bilər. Bütün yaşlarda, xüsusən yeniyetmənin qida rasionunu maksimum meyvə və tərəvəz təşkil etməlidir. Bunlar yeməyi mineral maddələr və vitaminlərlə zəngin etməklə bərabər, asan həzmə də kömək edirlər.

Qidalanmanın düzgün rasionu hər bir yaşda vacibdir, xüsusilə də cinsi inkişaf mərhələsində. Qəbul etdiyin qida böyüməyinə kömək edir və enerji mənbəyi kimi xidmət edir. Onun komponentlər (tərkib hissələr) orqanizmində müxtəlif işi görürlər, buna görə də onların hamısı balanslaşdırılmalıdırlar. Balanslaşdırılmış qidalanma — kəmiyyət göstəricisidir: yəni, nə qədər tələb olunur, o qədər də yeməlisən. Məsələn, fiziki işlə məşğul olan insanların; yarış zamanı idmançıların; imtahanlar vaxtı şagirdlərin də xüsusi qidalanmaya ehtiyacları vardır. Bu qida asan həzm olunmalı, vitaminlərlə zəngin olmalıdır; yağlı, istiotlu yeməklər məsləhət görülmür, çoxlu çiy meyvə və tərəvəzdən istifadə etmək tövsiyə olunur.

Saçların 78%-i keratin adlı zülaldan ibarətdir. Insan bədəninin 10% -dən çox hissəsi zülallardan ibarətdir. Onlar orqanizmin inkişafı və bərpası üçün lazımdırlar, xüsusilə cinsi inkişaf mərhələsində. Bu mərhələ pubertat mərhələsi adlanır. Zülalları insan lazımi qədər heyvani və bitki qidadan alır. Kəsmik, süd, yumurta, pendir və yağsız ət heyvan mənşəli zülalların mənbəyidir. Bitki mənşəli zülalları biz çörək, makaron və müxtəlif sıyıqlar vasitəsilə alırıq. Qoz və paxlalılar fəsiləsində də zülallar çoxdur.

Karbohidratlar enerjinin əsas mənbəyidir. Onlar nişasta və qənd, şəkər tozunda var. Ən xeyirli nişasta tərkibli ərzaqlar bunlardır: ağ və qara çörək, un məmulatları, meyvə, giləmeyvə, düyü, kartof. Lakin tortlar, pirojnalar, şokolad, dondurma və şirin içkilər az xeyirlidirlər, çünki şəkər enerji mənbəyi olsa da, məsələn, dişlər üçün ziyandır.

Yağlardan orqanizm bir qədər enerji alır. Yağlar doymuş və doymamış olurlar. Doymuş yağlar heyvan mənşəli ərzaqlarda var: kərə yağı, qaymaq və marqarinin əksər növlərində. Doymamış yağlar əsasən bitki yağlarda, qozda və marqarinin bəzi növlərində var. Rasionda doymuş yağların çox miqdarda olması ürək damar xəstəliklərin yaranmasına gətirir. Sellüloz həzm edilməyən, lakin rasionun vacib hissəsi olan karbohidratların növüdür. Onlar fırça kimi həzm borudan keçir, bağırsaq əzələlərini hərəkət etməyə vadar edir, onların təmizlənməsinə kömək edirlər. Sellüloz bəzi ciddi xəstəliklərinin (məsələn, onkoloji) profilaktikasına kömək edir. Tərəvəz, meyvə, makaron, çörək, sıyıqlar, mərci, lobya və qoz sellülozla zəngindirlər.

Necə zülallar, yağlar və karbohidratlar, eləcə də vitamin və mineralların çatışmazlığı nəticəsində insan özünü sağlam hiss edə bilmir. Inkişaf edən gənc üçün və onun orqanizmində vacib kimyəvi proseslərin düzgün gedişatı üçün 40-a yaxın vitamin və minaral lazımdır. Təbiətdə müxtəlif minerallar mövcuddur: dəmir, manqan, yod, mis, kükürd və s. Insan da təbiətin bir hissəsidir, və onun orqanizmində bütün bu elementlər az miqdarda var, lakin həyat fəaliyyəti prosesində onlar orqanizmdən çıxarılır, buna görə də orqanizmi onlarla daimi qidanandırmaq lazımdır. Mikroelementlərin orqanizmə kifayət qədər daxil olması üçün, insanın qidası cürbəcür olmalıdır. Kalsium mineraldır. O, süd, kəsmik və pendir kimi ərzaqlarda var. Pubertat mərhələsində kalsium çox vacibdir, çünki diş və sümükləri bərkidir. Qlobal miqyasda ən böyük əhəmiyyətli üç çatişmazlıq dəmir, yod və А vitamini çatışmazlıqlarıdır. Dəmir qanın sağlamlığının qorunması, anemiyanın profilaktikası üçün tələb olunur. Dəmirin ən yaxşı mənbəyi ət, balıq, yumurta, nar, qara ciyər və çörək sayılır. Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının hesablamalarına görə dünya miqyasında 4–5 milyarda yaxın adamda (dünya əhalisinin 66–80%-də) dəmir çatışmazlığı ola bilər, bunlardan da 2 milyardı anemik səciyyəlidir. Anemiyadan əziyyət çəkənlərin 90%-i inkişaf etməkdə olan ölkələrdə yaşayır

Natrium duzun tərkibində olan vacib bir mineraldır. Lakin bəzi insanlar duzdan həddindən artıq çox istifadə edirlər, bu da ürək xəstəliklərin yaranmasına gətirir. Yod çatışmazlığı depressiya, uşaqların əqli inkişafdan geri qalması, hamilə qadınlarda uşaqsalma, lal, kar, kor uşaqların doğulmasına səbəb ola bilər. Yod zobun profilaktikası üçün lazımdır, o, dəniz kələmi, qoz və dəniz məhsullarda çoxdur. Yer kürəsində yaşayan insanların ⅓ hissəsi yod çatışmayan ərazilərdə yaşayır. Qidalanmada mütlək meyvə və tərəvəzlərin olması zəruridir. Qış və yaz fəsillərdə təzə meyvə və tərəvəz bizim rasionda o qədər də çox deyil. Vitamin və mineral maddələrin çatışmazlığı avitaminozun yaranmasına səbəb ola bilər. Məsələn, C vitaminin çatışmazlığı sinqa, A — gecə korluğu, D — raxit kimi xəstəliklərin yaranmasına gətirir. Qışda, xüsusilə də yazda hər gün draje şəklində vitaminlərdən istifadə etmək məsləhət görünür. Onlar apteklərdə satılır. Polivitaminləri müəyyən olunmuş qayda əsasında qəbul etmək lazımdır (gündə 1–2 dənə, yeməkdən sonra). Əks halda orqanizmə ziyan yetirə bilərsən.

Vitamin A ilə zəngin olan ərzaqlar bunlardır: balıq yağı, kərə yağı, ət, yumurta, kök, qırmızı istiot, quzuqulağı, soğan, ərik və alma. В vitamini (maddələr mübadiləsi vitaminləri) ət, yumurta, noxut, lobya, kələm, kartof, qarabaşaq yarması və pendirdə var. С vitamini (askorbin turşusu) — təzə giləmeyvə, xiyar, kartof, portağal, limon, turp, qara qarağat və kələmin tərkibində mövcuddur. D vitamini balıq yağı, balıq kürüsü, yumurtanın sarısı, kərə yağı, ət, süd məhsulları, qırmızı istiot, quzuqulağı, kələm, pomidor, ərik, alma və naringidə var.

• Profilaktik qidalanma haqqında anlayış. referat.ilkaddimlar.com. 16.11.2019. 7 səh.