Ailə folkloru— Ailə folkloru, folklorun, ənənəvi mədəniyyətin vahid ailə qrupu daxilində öyrənilməsi və istifadəsi ilə məşğul olan folklor bölməsidir. Buraya ailə üzvləri tərəfindən hazırlanan əl işləri və ya ailə hadisələrini xatırlatmaq üçün qorunub saxlanılan xatirə əşyaları, ailə fotoları, fotoalbomlar, gələcək nəsillər üçün sertifikatlar, məktublar, jurnallar, qeydlər və s. daxildir. Ailə haqqında kəlamlar və real hadisələrdən doğan hekayələr ümumi olaraq, ailə kimliyini qorumaq üçün bir vasitə olaraq təkrarlanır. Ailə adətləri yerinə yetirilir, dəyişdirilir, bəzən isə unudulur, yaxud yenidən yaradılır.
Ailə folkloru regional, etnik, dini və ya müəyyən peşə qrupları daxilində yaranır[1]. 1958-ci ildə tarixçi Modi Boutraytın "ailə dastanı"nı yazıya köçürmək — "sənədləşdirmək" çağırışına[2], folklorşünaslar öz ailələrində yazıya alınan hekayə və ənənələrə bağlı açıqlamalarla cavab verdilər[3]. 1970-ci illərdə onlar ailə qrupunun müəyyənedici elementi hesab olunmağa başladılar. L. Karen Baldvinin nəşr etdirmədiyi dissertasiyası (1975) ailə folklorunun nəzəri əsaslarını qoydu:[4]"… ailə yalnız bir folklor qrupu deyil, eyni zamanda hər kəsin aid olduğu ilk folklor qrupudur"[5]. Ailə folklorunun öyrənilməsi şəcərə, yaxud ailə tarixindən fərqlidir. Bu tədqiqat sahəsi tarixi günlərə, yerlərə və təsdiqlənə biləcək hadisələrə diqqət yetirmək əvəzinə, ailəni fərqli bir sosial qrup olaraq təyin edən misilsiz hekayələri, adətləri və sənətkarlıqları araşdırır. Ailə ənənələri, adətən, bir sıra dəyərləri nəsildən-nəslə çatdırmaq üçün dəyişir. Eyni zamanda, ailə ənənələri ailə tarixini müəyyənləşdirir. 1996-cı ildə amerikalı folklorşünas Barre Tulken yazırdı: "Bu, ailə hekayələrinə, ifadələrinə və fotoşəkillərinə çevrildiyi üçün asanlıqla xatırlanacaq, təkrarlanacaq və xoş təəssürat yaradacaq formalarda təşkil olunur. Onların dramatikliyi və gözəlliyi artır və ailənin keçmişi ehtiyaclarına və istəklərinə görə yenidən formalaşdıqca mövcud olur. … ailə hekayələri, fotoşəkilləri və ənənələri fərdiləşdirilmiş və çox vaxt yaradıcı təcrübə çıxarışlarıdır, zamanla yenidən işlənir, yeni təcrübələr qazanılır[6].
Uşaq böyük qruplara xas sosial münasibətlərin mikrokosmosunu özündə cəmləşdirən müəyyən ailə qrupunda doğulur, yaxud övladlığa götürülür: nənə-baba ilə nəvələr arasındakı şaquli münasibətlər, müəyyən bir nəslin, yaxud yaş qrupunun bacı-qardaşları və əmiuşaqları arasında üfüqi münasibətlər, qız qrupları, ya da oğlanlar və ailə ittifaqları[7][8]. Uşaq bu ailədə böyüyür və keçirdiyi həyat tərzindən asılı olaraq ailə ənənələrini olduğu kimi öyrənir. "Ailə, uşağın ilk xalq qrupudur, eyni zamanda "ilk mühüm sosiallaşma"nın və fərdi estetik seçim nümunələrinin yer aldığı qrupdur". Ailə folklorunun dinamikası uşaqların əlavə edilməsi ilə, xüsusən də hər evlilik, yaxud davam edən münasibətlər vasitəsilə yeni yetkin üzvlərin müntəzəm olaraq ailəyə daxil edilməsi yolu ilə dəyişir. Yeni ailənin qurulması ilə hər iki ailənin adət və ənənələrinin birləşməsi yeni hekayə yaratmaqla, mövcud ailə ənənələrini dəyişdirir və zənginləşdirir.
Ailə daxilində fərdi hekayələrin və adətlərin ötürülməsi, əsasən, ailə üzvlərinin şəxsiyyətindən, xarakterindən və həyat tərzindən asılıdır. Bir qayda olaraq, heç bir ailə üzvü ailə ənənələrini yaymaqda məsul deyil. Ailə hər doğuşa, ölümə, evlənməyə və digər həyat hadisələrinə cavab olaraq hər dəfə yenidən qurulduqca, fərdi üzvlər ailə ənənələrini özlərinə aid etmək və yerinə yetirmək üçün təşəbbüs göstərirlər. Ailədaxili mənəvi dəyərlər çoxsaylı ailə üzvləri tərəfindən götürülə bilər, məsələn, böyük bacı-qardaşlar ailədə hər hansısa bir ailə reseptini, yaxud ailə ənənəsini qəbul edirlər. Bu tip ötürülmə ilk dəfə Deq və Vazsoninin məqaləsində "çoxtelli ötürülmə" kimi təsvir edilmişdir[9]. Ailə üzvləri ənənələrin bir hissəsinə sahib çıxmaqla, mövcud inanc və dəyərləri qəbul etdiklərini göstərirlər. Ötürülmə ya kişi, ya da qadın xətti ilə baş verir. Qadınlar tərəfindən ötürülmənin geniş sahəsi mətbəx hesab edilir; məlumdur ki, yemək hazırlama texnologiyası tarixən qadınlar tərəfindən həyata keçirilmişdir. Beləliklə, gündəlik yeməkdə ailə folkloru, bir qayda olaraq, anadan qıza ötürülür.
Ailə ənənələri üzvlərin hamısına məlum olsa da, çox zaman ailənin bir üzvü ailədaxili ənənələrə əməl edir. "Son səbət istehsalçısı" öldükdə, yeni bir "son səbət istehsalçısı" olmaq üçün başqa bir üzv bu missiyanı həyata keçirir[7]. Ailə üzvləri həmin şəxsi ailədaxili ənənələrin qoruyucusu kimi tanıdıqları üçün ənənəni icra edən şəxs həyatda olduğu müddətdə ondan başqa heç kim ənənəni yerinə yetirmir. Bu,"ənənəvi hörmət" adlandırılır.
Toplanan və ötürülən ailə hekayələri seçilmiş ailə inanclarını və dəyərlərini təmsil edirsə, o dəyərləri dəstəkləməyən və ya gücləndirməyən bilik problemli olur. Bu səbəbdən, ayrılan ailə üzvlərinin fotoşəkilləri, vəfasızlıq hekayələri və s. yazılar qeydə alınmır. Bəzən ailədə baş vermiş hadisələr nəticəsində ailə ənənələri itir, yaxud dəyişdirilir. Bu, ənənənin daşıyıcılarından birinin öldüyü zaman aydın olur. Ölən adamdan sonra ailə qaydalarını həyata keçirən olmasa, ənənə itir. Əksər hallarda ənənənin həyata keçirilməsi müvəqqəti olaraq təxirə salına bilər.
Bir qayda olaraq, hər ailə öz ənənələrini nəsildən-nəslə ötürür. Çox zaman ailəyə daxil olan yeni üzvlər ailə təcrübələrini "ənənəvi" hesab etməsələr də, onların əhəmiyyətini mütləq öyrənməlidirlər.
1970-ci illərdə ailə folkloru ailə qrupunu müəyyənləşdirən element kimi öyrənilməyə başladı. Bu tədqiqatın bir hissəsi olaraq, Vaşinqton DC-də Smitson Xalq Həyatı Festivalı iştirakçılarının ailə araşdırmalarını toplamaq məqsədilə bir neçə il[10] çadır quruldu. Məqsəd Smitson kolleksiyalarının bir hissəsi olaraq, ailə folkloru arxivini yaratmaq idi. Bu araşdırmalar "Smitson kolleksiyasından nağıllar və ənənələr" kitabında yayımlandı[6].
Bir ailə hekayəsi, konkret ailə üzvlərini əhatə edən tarixi bir hadisədən bəhs edir. Əksər hallarda hekayələr lətifə şəklində olur[11].
Bir ailənin sevgi hekayəsi, çox zaman valideynlərin izdivaca razı olmadıqları, yaxud valideynlərdən birinin başqa seçimi olub, evlilik üçün həmin namizədi məsləhət bilməsi haqqında əhvalatlar ilə başlayır. Digər ailənin hekayəsinə görə, gəlin qayğıkeşliyini və çalışqanlığını nümayiş etdirmək üçün evdə, birinci növbədə, səliqə-sahman yaratmalı idi[12][12]. Beləliklə, müxtəlif məzmunlu ailə hekayələri zaman keçdikcə, ailə üzvləri üçün lətifəyə çevrilir. Bu lətifələr ortaq ailə tarixini yaradır, onu real şəxsiyyətlər və fərdi xarakterli "tarixi" hadisələrlə zənginləşdirir. Ailə hekayələrini nəql etmək ənənənin bir hissəsidir. Buraya ailə fəaliyyətləri, müəyyən bir yer və ya təyin olunmuş bir hekayəçi daxil ola bilər. Bu cür elementlər povest ənənəsinin bir hissəsi kimi sənədləşdirilməlidir. Məsələn, bir ailədə bayram yeməyindən sonra kişilər iş otağına, qadınlar mətbəxə gedirlər. Qadınlar mətbəxdə ilk növbədə ən yaxşı qabları yuyub yığışdırırlar, ətrafı səliqəyə saldıqdan sonra hamı bir yerə toplaşır. Bu isə ailə hekayələri və zarafatları üçün zəmin yaradır[13].
Ailə qruplarında geniş yayılmış şifahi biliklərin bir növü də bənzərsiz bir ailə ifadəsi və ya kəlamıdır. Bir atalar sözü hər an yaradıla bilər; hər ailə üzvünün özünəməxsus ifadələri, "kəlamları" olur ki, bu da ailə daxilində geniş istifadə olunur. Bəzən ailənin digər üzvləri də öz fikirlərini ifadə edərkən həmin "kəlam"dan istinad gətirirlər. Bu baxımdan, həmin "kəlamlar" bütün ailə üzvləri üçün fərqli bir mənaya sahib (başqaları üçün heç bir mənası olmayan), eyni zamanda ailənin paylaşılan təcrübəsini və tarixini gücləndirmək üçün şifrə sözünə çevrilir[14].
Ailənin arxiv materialı sənədlər, xəbər kəsikləri, fotoşəkillər, məktublar, qeydlər, jurnallar və qəbzlər daxil olmaqla, bir çox formada ola bilər. Ailə tarixçəsinə əlavə olaraq materiallar ya odda məhv edilənə qədər, ya da ailədə onlara baxmağa marağı və vaxtı olan bir sahib tapana qədər ötürülür. Ən böyük sənəd kolleksiyası çəkməcədə saxlanılan və ya albomlarda düzülmüş fotoşəkillərdir. Hər fotoşəkil fərqli bir məqamı sənədləşdirir; bununla birlikdə, ailənin əyani bir tarixçəsini yaradır. Bu fotoşəkillər ailə həyatının müəyyən bir anını əks etdirib, doğum, toy və ya dəfn kimi hadisələri xatırlamaq üçün istifadə olunur. Xalçalarda və ya uşaq hovuzunda çılpaq körpə şəkillərinə, məktəbin ilk günü və ya ad günü məclisində bir körpənin ətrafında toplanan nəsillərin portretlərinə bir çox ailə albomunda rast gəlinir[15]. Ailədaxili əhvalatların nəql olunma ənənəsi kimi, fotoqraflığın da bəlli səbəbləri bir ailə ənənəsinə çevrilməkdir. Eyni fotoşəkillər ilbəil çəkilir; böyüyən və dəyişən bir ailənin həyatındakı anlar (ad günləri, digər əlamətdar hadisələr) şəkil vasitəsilə əbədiləşdirilir.
XXI əsrdə kameraların və sosial medianın hər yerdə olması ailə fotoşəkilləri və fotoalbomlar ənənəsini kəskin şəkildə dəyişdirdi. Hazırda video qeydlər və videokonfranslar ailələrin gündəlik həyat tərzinin əsasını təşkil edir. Slayd şou təqdimatları və video sənədli filmlər adi hala çevrilmişdir.
Bəzi ailələrdə ailə üzvləri tərəfindən yazılmış məktub və digər sənədlər toplusu olur. Bu sənədlər doğum şəhadətnaməsi, orta məktəbi bitirmə haqqında şəhadətnamə, nikah haqqında şəhadətnamə, diplomlar, sertifikatlar və s. ola bilər.
Fotoşəkillər, məktublar və gündəliklərdə olduğu kimi, bir ailə üzvünün həyatındakı xüsusi məqamları sənədləşdirir. Bu sənədlər qorunub saxlanıldıqdan sonra onların qiymətləndirilməsi gələcək nəsillərin payına düşür. Elektron mesajlaşmanın tətbiqi artıq kağız sənədlərin aradan çıxarılması üçün zəmin yaratmışdır. Elektron poçtlar nadir hallarda çap olunur. Müasir dövrdə ailə tarixinin və ənənəsinin kağız sənədlərlə bağlı formaları özləri tarixə çevrilir. Fərdi rəqəmsal medianın (lentdən maqnit disklərə, optik disklərdən fləş yaddaşlara) sürətli təkamülü, son nəsil rəqəmsal sənədlərin bir çoxunun artıq mövcud olmaması deməkdir, çünki onlara giriş texnologiyası artıq mövcud deyil.
Mülkiyyət — maddi mədəniyyət obyektləridir. Ancaq ailə folkloru bu tipli obyektlərlə deyil, yalnız ailə üzvlərinin əl işləri və nəsildən-nəslə ötürülən xatirə əşyaları ilə zəngindir. Xatirə əşyaları hekayələr və xatirələrlə bağlı olan əşyalardır[16]. Əksər hallarda ailə hekayələri və xatirələri ilə zəngin olan hər hansı bir maddi əşya ailənin mirası olur. Bu əşya ailə üzvləri üçün elə mənəvi dəyərə malik olur ki, istənilən miqdarda pul onun yanında dəyərsiz hesab edilir, lakin istənilən maddi əşya, onunla bağlı əhvalat və xatirələr yaşadıqca qiymətlidir, xatirələr unudulduqda bu maddi nümunə özü də mənasını itirə bilər. Əl işləri ailə üzvləri tərəfindən "evdə hazırlanan" əşyalardır. Bu sənətkarlıq bacarıqları ailədə nəsildən-nəslə ötürülə bilər. Bunlara dulusçuluq, ağac emalı, toxuculuq və s. daxildir. Sənətlər həm funksional, həm də dekorativ ola bilər. Vaxt keçdikcə bu sənətkarlıq ailədə daha da inkişaf etdirilir. Bu baxımdan ailə sənətkarlığı misilsiz əhəmiyyətə malikdir[17]. "Ailə üzvlərinin yaratdıqları, istifadə etdikləri və ya nümayiş etdirdikləri əsərlər ailə həyatının məsuliyyət və tələblərini yerinə yetirmək üçün görünməz bir zəmin ola bilər. Alternativ olaraq, bunlar ailə ənənələri varislərinin dəyərləri və gözləntilərinin müfəssəl ifadələridir"[18].
Smithson Xalq Festivalı hər il Vaşinqtonda yerləşən Milli Molda müxtəlif etnik, regional və peşəkar qrupların sənətkarlıq və adətlərini nümayiş etdirmək üçün keçirilir. Sərginin keçirilməsində əsas məqsəd maddi mədəniyyət nümunələrini nümayiş etdirməklə yanaşı, qeyri-maddi mədəni irs nümunələrini də təbliğ etməkdən ibarətdir[19]. "American Social Dance" (1993), "Mississippi Delta" (1997), "Asia-Pacific Pacific: Local Lives, Global Connections" (2010) və s. festival sərgiləri keçirilmişdir[20]. "Amerikalıları və onların ənənələrini qanuniləşdirmək və tərifləmək" festivalın ən başlıca məqsədidir[21].
Festival iştirakçılarının ailə əhvalatlarını dinləmək və qeyd etmək və sistemləşdirmək üçün hazır diktofondan istifadə olunurdu. Ziyarətçilər sərgilərdə nümayiş olunan nümunələri görməklə yanaşı, ailə ənənələrinə məxsus hekayələrinin bəzi hissələrini öyrənə və qeyd edə bilirdilər. Çadır festivalda nümayiş olunduğu dörd il ərzində tədricən əşyalar, xatirə əşyaları və fotoşəkillərlə zənginləşmişdir. Çadırda toplanan reportajlara əsasən, hekayələr və adətlər Smithson Festivalının bir hissəsi olaraq ailə folkloru arxivini yaratmaq üçün istifadə edilmişdir. Bu nümunələr daha sonra "Amerika ailəsi folkloru: Smitson kolleksiyasından əhvalatlar və ənənələr" adlı kitabında nəşr olundu. Bu fəaliyyət hazırda "Smithson Folklor və Mədəni İrs Mərkəzi"[22] və Konqres Kitabxanasının "Amerika Folklor Mərkəzi" tərəfindən davam etdirilir. ABŞ-da bir çox regional festivallar təşkil edilmişdir: "Şimal-Qərb Xalq Festivalı", "Yeni İngiltərə Xalq Festivalı" və "Filadelfiya Xalq Festivalı" və s. Bu festivallar regional, etnik və peşəkar folklor qruplarının ənənələrini nümayiş etdirmək məqsədilə beynəlxalq ictimai folklor qurumları tərəfindən dəstəklənir.
Folklor Cəmiyyəti (FLS)[23] Londonda yerləşir. Xalq nağılları, ənənəvi mahnı və rəqslər, xalq oyunları və s. özündə ehtiva edən folklor cəmiyyətidir[24].
Cəmiyyət "Folklor" jurnalını nəşr etdirir[25]. 1878-ci ildə "Folk-Lore Record" olaraq nəşr olunan ilk ingilisdilli folklor jurnallarından biridir. Jurnalda xalq dininə və inanclara, sənət və sənətkarlığa dair etnoqrafik və analitik oçerklər, müxtəlif əlaqəli fənlər üzrə təhlil və müzakirələr verilmişdir[26].
Şifahi nitq tarixi və şifahi ənənə ilk dəfə 1960-cı illərin sonu, 1970-ci illərin əvvəllərində mədəni-tarixi tədqiqatların qanuni formaları kimi tanınmışdır. Stads Terkel 1985-ci ildə "Uğurlu müharibə: İkinci Dünya Müharibəsinin tarixi" kitabına görə "Pulitzer Mükafatı"na, Aleks Hale isə 1977-ci ildə "Köklər: Amerika ailəsinin dastanı" kitabına görə "Xüsusi Pulitzer Mükafatı"na layiq görülmüşdür. Bu mükafatlar ənənələrin tarixi və mədəni tədqiqatlar üçün etibarlı vasitə kimi əhəmiyyətini təsdiqlədi[27]. Beləliklə, bir neçə təşkilat tərəfindən söyləyicilərin müsahibələrindən istifadə əsasında tarixi və folklor tədqiqatlarının araşdırılmasına başlanıldı. Ən məşhur təşkilatlardan biri, 2003-cü ildə WPA Federal Yazı Layihəsi əsasında yaradılan "StoryCorps" hesab edilir. Əsas missiyası "bütün köklü və inanclı amerikalıların ailə əhvalatlarını qeyd etmək, qorumaq və paylaşmaq"dan ibarətdir. "StoryCorps" xüsusi layihələr həyata keçirmək, müxtəlif müsahibələr əsasında ailə əhvalatlarını yazıya almaq, sistemləşdirmək və araşdırmaq məqsədilə sadə xalq nümayəndələrinə müraciət edir. İki nəfərlə görüşmək üçün yeganə tələb iştirakçıların "bir-birinə eyni ailənin üzvləri kimi qayğı göstərməsi"dir. Sonda iştirakçılara müsahibənin stenoqramı verilir ki, ailə arxivlərinə əlavə edə bilsinlər.