Axalkalaki qəzası
Axalkalaki qəzası (rus. Ахалкалакский уезд) — Rusiya imperiyasının Qafqaz canişinliyinin Tiflis quberniyasına daxil olan qəzalardan biri. Rusiya imperiyası dağıldıqdan sonra Gürcüstan Demokratik Respublikasının ərazilərindən birinə çevrilmiş və inzibati mərkəzi Axalkalak (müasir Axalkalaki) şəhəri olmuşdur. Qəza şimaldan Qori qəzası, şərqdən Borçalı qəzası, cənubdan İrəvan quberniyasının Aleksandropol qəzası, Qars və Ərdahan dairələri ilə, qərbdən Axalsıx qəzası ilə sərhəd olmuşdur. Bu qəzanın ərazisi təxminən müasir Gürcüstanın Samtsxe-Cavaxeti bölgəsinin sərhədləri ilə üst-üstə düşür.[1]
| Axalkalaki qəzası | |||
|---|---|---|---|
|
|||
| Ölkə |
 Rusiya İmperiyası |
||
| Quberniya | Tiflis quberniyası | ||
| Mərkəzi | Axalkalak | ||
| Yaradılıb | 1874-cü il | ||
| Ləğv edilib | 1930-cu il | ||
| Sahəsi | 2,739.32 km2 (1,057.66 sq mi) | ||
| Əhalisi |
Əhali (1916): • Ümumi- 107,173 • Sıxlıq- 39/km2 (100/sq mi) • Şəhər əhalisi- 6.58% • Kənd əhalisi- 93.42% |
||
| Xəritə | |||
 |
|||
Qəzada ən çox yaşayan etnoslardan biri də Azərbaycan türkləri olmuşdur. 1897-ci ildə aparılmış siyahıyaalma zamanı məlum olmuşdur ki, qəzada yaşayan millətlər arasında Azərbaycan türkləri ikinci yerdədir.
Relyefi
[redaktə | mənbəni redaktə et]Qəzanın bütün ərazisi hündürlükdə yerləşməkdə idi və ən aşağı yeri cənub-qərbdəki Kür vadisi idi. Bu vadi Axalkalaki qəzası ilə Axaltsıx qəzasının sərhədini təşkil etməkdə idi. Şimalda yerləşən Çaldır silsiləsi də sərhəd kimi xidmət göstərirdi, daha sonra dağlar şərqə doğru yönəlir və Madataplı silsiləsini təşkil edirdi. Şərq sərhədləri boyunca Tsixejvar silsiləsi mövcud idi və onun ən hündür yeri Qodoberi (3.200 m) zirvəsi idi. Dağların çıxıntıları qəzanın içlərinə doğru yönəlirdi və dağ platolarını ayırırdı. Bu ayrılma da öz növbəsində qəzanın özünün inzibati bölgüsünün məntiqi əsaslarını təşkil edirdi. Dağlar içərisində ən geniş və ən hündürü mahalın şərqindəki Duxoborye (dəniz səviyyəsindən təxminən 2000 m yüksəklikdə) idi.
Qəzada bir neçə əhəmiyyətli göl var idi: Toporovan, Xonçalı, Mədətənə.
Tarixi
[redaktə | mənbəni redaktə et]O zamanlar Axaltsix qəzasının bir hissəsi olan Axalkalaki qəzasının ərazisi 1828-ci il Rusiya-Türkiyə müharibəsindən sonra Rusiya İmperiyasının Kutais quberniyasının tərkibinə daxil oldu. 1874-cü ilə qədər Axalkalaki qəzası indiyədək daha böyük olan Axaltsix qəzasından ayrıldı və Tiflis quberniyasının bir hissəsi oldu.[2]
Rusiya imperiyası parçalandıqdan sonra qəza qısaömürlü Gürcüstan Demokratik Respublikasının ərazisinə daxil edildi. Lakin bu qəzanın ərazisin Ermənistan Demokratik Respublikası da iddia edirdi. Elə buna görə də, qəza üzərində hakimiyyət iki ölkə arasında mübahisəyə səbəb oldu.[2]
Bölgə 1918-ci ildə Osmanlı imperiyası orduları tərəfindən ələ keçirilmişdir. Lakin Birinci Dünya müharibəsindəki məğlubiyyətdən sonra imzalanmış Mudros atəşkəs müqaviləsinə görə, Osmanlı ordusu geri çəkilməyə məcbur olmuşdur.
Lord Kerzon Paris Sülh Konfransında müstəqil Zaqafqaziya respublikalarının taleyi ilə bağlı müzakirələr zamanı Tiflis quberniyasının cənub-qərb qəzalarında etnoqrafik vəziyyəti belə qiymətləndirirdi:[3]
Ona görə də milli mənsubiyyətinə görə bu rayonlar Ermənistana aid olmalıdır, lakin strateji baxımdan Gürcüstanın ürəyinə hakimdirlər və bütövlükdə onları Gürcüstana təhvil vermək, və onların erməni sakinlərinə cənub-qərbə doğru ermənilərə ayrılmış geniş ərazilərə köçmək imkanı vermək ədalətli görünür
İnzibati hissələri
[redaktə | mənbəni redaktə et]1913-cü ildə Axalkalaki qəzasımna daxil olan uçastokluqlar bunlar idi:[4]
| Name | 1912 population | Area |
|---|---|---|
| Baraletskiy uçastokluğu (rus. Баралетскій участокъ) | 51,061 | 895 kv. verst (1,019 km2; 393 kv. mil) |
| Bogdanovskiy uçastokluğu (rus. Богдановскій участокъ) | 41,331 | 1,512 kv. verst (1,721 km2; 664 kv. mil) |
1913-cü ildə qəzada mövcud olan 11 kənd məclisləri bunlar idi:[5]
|
|
Demoqrafik göstəricilər
[redaktə | mənbəni redaktə et]1887-ci ildə
[redaktə | mənbəni redaktə et]Göstəricilər:[6]
| İl | Ümumi əhali sayı | Ermənilər | Azərbaycan türkləri
(və ya o dövrki adlandırma ilə tatarlar) |
Gürcülər | Ruslar, ukraynalılar
və beloruslar |
Osetinlər | Avar-andi-sez dillərində
danışan xalqlar |
Yunanlar | Polyaklar | Kürdlər |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1887 | 59 496 | 42 301 (71,1 %) | 6 082 (10,22 %) | 3 690 (6,2 %) | 5 617 (9,44 %) | --- | --- | 62 (0,1) | 3 (0,01 %) | 689 (1,16 %) |
Rus imperiyasının siyahıyaalması
[redaktə | mənbəni redaktə et]1897-ci ildə Rusiya imperiyasının keçirdiyi siyahıyaalmaya görə, Axalkalaki qəzasının əhalisi 72.709 nəfərdən ibarət olmuşdur. Onlardan 37.903 nəfəri kişi, 34.806 nəfəri isə qadınlar idi. Əhalinin əsas hissəsini ermənilər təşkil etsə də, burada xeyli miqdarda Azərbaycan türkü[a], gürcü və rus da yaşamaqda idi.[9][10]
| Dil | O dildə danışanlar | % |
|---|---|---|
| Erməni dili | 52,539 | 72.26 |
| Azərbaycan türkcəsi | 6,572 | 9.04 |
| Gürcü dili | 6,448 | 8.87 |
| Rus dili | 5,155 | 7.09 |
| Kürd dili | 810 | 1.11 |
| Türk dili | 296 | 0.41 |
| Ukrayn dili | 286 | 0.39 |
| İvrit dili | 211 | 0.29 |
| Polyak dili | 145 | 0.20 |
| Litva dili | 87 | 0.12 |
| Yunan dili | 75 | 0.10 |
| Alman dili | 40 | 0.06 |
| Belarus dili | 12 | 0.02 |
| Avar dili | 6 | 0.01 |
| Osetin dili | 4 | 0.01 |
| Çeçen dili | 3 | 0.00 |
| Meqrel dili | 3 | 0.00 |
| Fars dili | 3 | 0.00 |
| Rumın dili | 3 | 0.00 |
| Başqa | 11 | 0.02 |
| Ümumi | 72,709 | 100.00 |
Kavkazskiy kalendar
[redaktə | mənbəni redaktə et]1917-ci ildə nəşr edilən Kavkazskiy kalendara görə, 1916-cı ildə Axalkalaki qəzasında ümumi əhalinin sayı 107.173 nəfər olmuş, onlardan 56.140 nəfəri kişi, 51.033 nəfəri isə qadın olmuşdur. Ümumi əhali içərisində 106.307 nəfər daimi sakin, 866 nəfər isə müvəqqəti sakin statusunu daşımışdır.[11]
| Milliyyət | Şəhər əhalisi | Kənd əhalisi | Ümumi | |||
|---|---|---|---|---|---|---|
| Say | % | Say | % | Say | % | |
| Ermənilər | 6,151 | 87.19 | 76,624 | 76.53 | 82,775 | 77.23 |
| Gürcülər | 265 | 3.76 | 10,039 | 10.03 | 10,304 | 9.61 |
| Ruslar | 429 | 6.08 | 7,113 | 7.10 | 7,542 | 7.04 |
| Əsasən Azərbaycan türklərindən ibarət olan sünni müsəlmanlar.[12]}} | 0 | 0.00 | 5,431 | 5.42 | 5,431 | 5.07 |
| Kürdlər | 0 | 0.00 | 904 | 0.90 | 904 | 0.84 |
| Yəhudilər | 204 | 2.89 | 0 | 0.00 | 204 | 0.19 |
| Avropalılar | 6 | 0.09 | 7 | 0.01 | 13 | 0.01 |
| Ümumi | 7,055 | 100.00 | 100,118 | 100.00 | 107,173 | 100.00 |
Qeydlər
[redaktə | mənbəni redaktə et]- ↑ XX əsrin birinci yarısına qədər Azərbaycan türkləri və ya azərbaycanlılar Rusiya imperiyası daxilində əsasən "Tatar" adlandırılmaqda idilər. Bu ifadə Cənubi Qafqazın türk-müsəlman əhalisini təsvir etmək üçün istifadə edilirdi. 1918-ci ildən və xüsusən Stalin rəhbərliyində millətquruculuqdan sonra bu qrup özünü əsasən "azərbaycanlı" deyə tərif etməyə başladı.[7][8]
Həmçinin bax
[redaktə | mənbəni redaktə et]İstinadlar
[redaktə | mənbəni redaktə et]- ↑ "Ахалкалаки". Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. 1890—1907. 2023-08-22 tarixində arxivləşdirilib.
- ↑ 1 2 Tsutsiev, 2014
- ↑ Hovannisian, 1982. səh. 267
- ↑ Кавказский календарь на 1913 год. səh. 164–175
- ↑ Волостныя, станичныя, сельския, гминныя правления и управления, а также полицейские станы всей России с обозначением места их нахождения. Киев: Изд-во Т-ва Л. М. Фиш. 1913.
- ↑ "Ахалкалаки // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т." Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона. 1890—1907. 2023-08-22 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 8 sentyabr 2023.
- ↑ Tsutsiev, 2014. səh. 50
- ↑ Bournoutian, 2018. səh. 35
- ↑ "Первая всеобщая перепись населения Российской Империи 1897 г. Распределение населения по родному языку и уездам Российской Империи кроме губерний Европейской России". www.demoscope.ru. 2021-02-25 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 8 sentyabr 2023.
- ↑ Тройницкий Николай Александрович Щировский Гр. Ф. "ПЕРВАЯ ВСЕОБЩАЯ ПЕРЕПИСЬ НАСЕЛЕНИЯ РОССИЙСКОЙ ИМПЕРИИ 1897 Г.. 69. ТИФЛИССКАЯ ГУБЕРНИЯ". www.prlib.ru. 1905. Archived from the original on 2021-10-06. İstifadə tarixi: 8 sentyabr 2023.
- ↑ Кавказский календарь на 1917 год. səh. 206–213
- ↑ Hovannisian, 1971. səh. 67
Mənbə
[redaktə | mənbəni redaktə et]- Richard G. Hovannisian. The Republic of Armenia: From Versailles to London, 1919–1920. 2. Berkeley: University of California Press. 1982. ISBN 978-0520041868.
- Arthur Tsutsiev. Atlas of the Ethno-Political History of the Caucasus. New Haven: Yale University Press. Translated by Nora Seligman Favorov. 2014. ISBN 9780300153088.
- Richard G. Hovannisian. The Republic of Armenia: The First Year, 1918–1919. 1. Berkeley: University of California Press. 1971. ISBN 978-0520019843.
- George A. Bournoutian(2018). . Milton Park, Abingdon, Oxon: Routledge. ISBN 978-1-351-06260-2. OCLC 1037283914. Armenia and Imperial Decline: The Yerevan Province, 1900–1914 (PDF). Milton Park, Abingdon, Oxon: Routledge. 2018. ISBN 978-1-351-06260-2.
- Кавказский календарь на 1913 год [1913-cü ilə görə Qafqaz kalendarı] (68th ed.). Tiflis: Tipografiya kantselyarii Ye.I.V. na Kavkaze, kazenny dom. 1913.
- Кавказский календарь на 1917 год [1917-ci ilə görə Qafqaz kalendarı] (72nd ed.). Tiflis: Tipografiya kantselyarii Ye.I.V. na Kavkaze, kazenny dom.
- (#empty_citation)