Azərbaycanda miniatür sənəti

Azərbaycanda miniatür sənəti — Azərbaycanda tarixən və qismən müasir dövrdə icra edilən sənət növü.

Tarixi

Orta əsrlər. Təbriz miniatür məkrəbi və Türkmən üslubu

XV əsrin ortalarında Qaraqoyunlu və sonra Ağqoyunlu dövlətləri ərazisində geniş yayılmış Təbriz miniatür məktəbinin "türkmən" üslubu meydana gəldi. Bu üslubun bir çox miniatürləri nəinki Təbrizdə, həm də müasir Azərbaycan ərazisində yerləşən bəzi orta əsr şəhərlərində, Şirvanşahlar dövlətinin paytaxtı Şamaxıda ortaya çıxdı (Şamaxı antologiya əlyazması, 1468, Britaniya muzeyi, London). XIV əsrin əvvəllərində Elxani vəziri Rəşidəddinin emalatxanalarında işləyən rəssamların yaratdığı arxaik ənənələrin izləri XV əsr bakılı rəssam Əbdul Baqi Bakuvinin miniatürlərində də müşahidə olunur. Bakuvinin "At və sahibi" əsəri son dövr Yuan və erkən Min sülaləsi dövründə Çində çox məşhur olan döyüşçü təsvirinin İslami variantıdır.^[1]^[2]

XVI əsrdə Səfəvilərin hakimiyyətə gəlməsindən başlayaraq Azərbaycan xalçaçılıq sənəti misli görünməmiş mükəmməlliyə çatmış,^[3]^[4] dövrün miniatürist rəssamları, xəttatları Azərbaycan ornamental incəsənət məktəbinin formalaşmasında mühüm rol oynamışdır. Bu isə daha sonra Şərq incəsənətində və vahid Təbriz məktəbinin yaranmasında böyük təsirə səbəb olmuşdur.^[5]^[6]

XVIII-XIX əsrlər

Orta əsrlərdə Azərbaycanda kitablara illüstrasiya çəkilməsi ənənəvi sənət idi. Bunlardan biri də XVIII əsrə aid Azərbaycan dilində yazılmış "Kəlilə və Dimnə" əlyazmasındakı sulu boya, lələk və mürəkkəblə çəkilmiş rəsmlərdir.^[7] Dövrün məşhur miniatüristləri Əvəzəli Muğani ("Kəlilə və Dimnə", 1809), Mirzə Əliqulu ("Şahnamə", 1850), Nəcəfqulu Şamaxılıdır ("Yusif və Züleyxa", 1887). Rəssam Mir Möhsün Nəvvabın da kitab miniatürləri dövrümüzə qədər gəlib çatmışdır. Onlardan ən məşhuru 1864-cü ildə "Bəhr ül-həzən" ("Qəm dəryası") əsərinə çəkdiyi 5 miniatürdür.^[8] Gürcüstanın Dövlət İncəsənət Muzeyində şərq minyatürləri kolleksiyasında Mirzə Qədim İrəvaniyə məxsus iki ədəd tamamən bir-birinə bənzəyən “Güllər və quşlar” miniatürləri saxlanılır.

Sovet və müstəqillik dövrü

Oqtay Sadıqzadənin "Fitnə", "Nəsimi" kitablarına verdiyi tərtibat miniatür üslubundadır. Rəssam Altay Hacıyev "Koroğlu" dastanına, Nəsimi poeziyasına illüstrasiyalarında, "Odlar yurdu", "Bahar oyunları" rəsmlərində miniatür ənənələrindən faydalanmışdır. Arif Hüseynovun milli folklora, adət-ənənəyə, maddi-mədəniyyət nümunələrinə həsr etdiyi silsilə rəsmləri qədim miniatürlərimizə yeni və yaradıcı baxış hesab edilir.^[9] 70–80-ci illərdə Elçin Aslanov, Sənan Qurbanov, Nazim Babayev, Elçin Məmmədov kimi rəssamlar miniatürlər yaradırlar.

Müasir dövrdə bu sənəti davam etdirənlər Vəfa Allahyarova, Ədalət Bayramoğlu, Pəri Miniatürdür. Ədalət Bayramoğlu Şərq miniatürlərindən, xüsusilə Səlcuqlu miniatür tərzindən istifadə etmişdir. 2020-ci ildə miniatür sənəti Azərbaycan, Türkiyə, İran və Özbəkistanın ortaq qeyri-maddi mədəni irsi olaraq UNESCO-da qeydiyyata keçmişdir.^[10]

İstinadlar

↑ ""Популярная художественная энциклопедия." Под ред. Полевого В. М.; М.: Издательство "Советская энциклопедия", 1986". 2010-12-08 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-02-01.
↑ Topqapi Sarayi Muzesi Islam Minyaturleri

Orijinal mətn tərcümədə ing. — "{{{1}}}"

78. At ve sahibi
H. 2160 nolu albümden, y. 366, 21,5 x 24,5 cm. Resim 30
Atının kuyruğunu düğünlemeğe hazırlanan bir savaşçı tasviridir. Peyzaj, yapraklı bir ağacın dalları ve çiçek kümeleriyle belirlenmiştir. Bu resmin desen halindeki kopyası «Abdal - Bakî al - Bâkûî » imzalıdır (Aslanapa, «Turkische Miniaturmalerei, Abb* 13») Eser, geç Yüan ve erken Ming devrinden Çin de çok popüler olan bir konunun İslam i kopyasıdır,
XV. Yüzyıl.
Yayın : Aslanapa, pl. 6, Abb. 12; Loehr, p, 87; İpşiroğlu, MM, fig. 47; Ipşiroğlu, 70.
↑ Siawosh AZADI; Latif KERIMOV; Werner ZOLLINGER. Azerbaijani-Caucasian Rugs. — Switzerland Ulmke Collection, 2001. — p. 135. — ISBN 3-925813-10-1 / 9783925813108 Arxivləşdirilib 2016-07-31 at the Wayback Machine

Orijinal mətn (ing.)

From the 15th century and especially from the second half of the 16th century, the Afshan, Lachak-turundj, Goelbendlik and other carpet compositions which were developed in southern Azerbaijan were adopted by the weavers in the towns of northern Azerbaijan (Garabagh, Baku, Shirvan). The floral pattern on which these designs were based were soon transformed into geometric patterns which reflected the local technical and artistic preferences.

Orijinal mətn (ing.)

According to historical sources, the six Caspian districts of Azerbaijan produced 18,000 rugs and carpet fabrics in 1843. Carpets from Shirvan and Guba were sold in Baku and those from Kazak and Ganja in Tabriz and Istanbul.
↑ Britannica Encyclopedia. Iran. Shah Abbas. Arxivləşdirilib 2022-09-01 at the Wayback Machine

Orijinal mətn (ing.)

«The silk trade, over which the government held a monopoly, was a primary source of revenue. Ismāʿīl’s successor, Ṭahmāsp I (reigned 1524–76), encouraged carpet weaving on the scale of a state industry. ʿAbbās I (reigned 1588–1629) established trade contacts directly with Europe, but Iran’s remoteness from Europe, behind the imposing Ottoman screen, made maintaining and promoting these contacts difficult and sporadic.»
↑ Britannica Encyclopedia. Tabriz school. Arxivləşdirilib 2022-03-01 at the Wayback Machine

Orijinal mətn (ing.)

«The Tabrīz school reached its apogee just as the Il-Khans were being vanquished by the Timurids (1370–1506), the dynasty of the Islāmic conqueror Timur. The school continued to be active in this period, though it was overshadowed by the workshops in Shīrāz and Herāt (see Shīrāz school; Herāt school). When the Ṣafavids came to power at the beginning of the 16th century, however, the ruler Shāh Esmāʿīl brought the master of the Herāt school, Behzād, to Tabrīz, and the school was revived with a radical change in style. The figures were individuals rather than types, and the colours were graded in marvelously subtle shades. Following the removal of the Ṣafavid court from Tabrīz, the school began to decline, and the Kazvin and Eṣfahān schools (see Eṣfahān school) then became the centres of painting in Iran.»
↑ Р. Тагиева — Азербайджанский ковёр, Баку, 2003, стр. 158–163
↑ The Grove Encyclopedia of Islamic Art and Architecture, 2009. səh. 241
↑ XIX əsrin ensiklopedist alimi Mir Möhsün Nəvvab Arxivləşdirilib 2022-03-25 at the Wayback Machine. science.gov.az
↑ Sənətşünas Ziyadxan Əliyev. "Arif Hüseynov. Cizgilərin hikməti". Bakı. Aspoliqraf. 2013
↑ Ədalət Bayramoğlunun Atatürk mövzulu lövhələri Arxivləşdirilib 2018-10-15 at the Wayback Machine türk.

Ədəbiyyat

Azərbaycan incəsənəti. Rasim Əfəndi
Миклашевская Н. М. Художники XIX в. Мирза Кадым Эривани и Мир Мохсун Навваб / Под ред. Полевого В. М.. — Искусство Азербайджана. — Баку, 1954. — Т. IV.
The Grove Encyclopedia of Islamic Art and Architecture, Jonathan M. Bloom and Sheila Blair, Azerbaijan, Oxford University Press, 2009

Xarici keçidlər

SƏNƏTKARLIQ » TƏSVİRİ SƏNƏT » MİNİATÜR Arxivləşdirilib 2020-01-19 at the Wayback Machine. AZƏRBAYCAN QEYRİ-MADDİ MƏDƏNİ İRS NÜMUNƏLƏRİNİN DÖVLƏT REYESTRİ

[Художественная_энциклопедия-1] ""Популярная художественная энциклопедия." Под ред. Полевого В. М.; М.: Издательство "Советская энциклопедия", 1986". 2010-12-08 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-02-01.

[2] Topqapi Sarayi Muzesi Islam Minyaturleri

Orijinal mətn tərcümədə ing. — "{{{1}}}"

78. At ve sahibi
H. 2160 nolu albümden, y. 366, 21,5 x 24,5 cm. Resim 30
Atının kuyruğunu düğünlemeğe hazırlanan bir savaşçı tasviridir. Peyzaj, yapraklı bir ağacın dalları ve çiçek kümeleriyle belirlenmiştir. Bu resmin desen halindeki kopyası «Abdal - Bakî al - Bâkûî » imzalıdır (Aslanapa, «Turkische Miniaturmalerei, Abb* 13») Eser, geç Yüan ve erken Ming devrinden Çin de çok popüler olan bir konunun İslam i kopyasıdır,
XV. Yüzyıl.
Yayın : Aslanapa, pl. 6, Abb. 12; Loehr, p, 87; İpşiroğlu, MM, fig. 47; Ipşiroğlu, 70.

[x1-3] Siawosh AZADI; Latif KERIMOV; Werner ZOLLINGER. Azerbaijani-Caucasian Rugs. — Switzerland Ulmke Collection, 2001. — p. 135. — ISBN 3-925813-10-1 / 9783925813108 Arxivləşdirilib 2016-07-31 at the Wayback Machine

Orijinal mətn (ing.)

From the 15th century and especially from the second half of the 16th century, the Afshan, Lachak-turundj, Goelbendlik and other carpet compositions which were developed in southern Azerbaijan were adopted by the weavers in the towns of northern Azerbaijan (Garabagh, Baku, Shirvan). The floral pattern on which these designs were based were soon transformed into geometric patterns which reflected the local technical and artistic preferences.

Orijinal mətn (ing.)

According to historical sources, the six Caspian districts of Azerbaijan produced 18,000 rugs and carpet fabrics in 1843. Carpets from Shirvan and Guba were sold in Baku and those from Kazak and Ganja in Tabriz and Istanbul.

[x2-4] Britannica Encyclopedia. Iran. Shah Abbas. Arxivləşdirilib 2022-09-01 at the Wayback Machine

Orijinal mətn (ing.)

«The silk trade, over which the government held a monopoly, was a primary source of revenue. Ismāʿīl’s successor, Ṭahmāsp I (reigned 1524–76), encouraged carpet weaving on the scale of a state industry. ʿAbbās I (reigned 1588–1629) established trade contacts directly with Europe, but Iran’s remoteness from Europe, behind the imposing Ottoman screen, made maintaining and promoting these contacts difficult and sporadic.»

[x3-5] Britannica Encyclopedia. Tabriz school. Arxivləşdirilib 2022-03-01 at the Wayback Machine

Orijinal mətn (ing.)

«The Tabrīz school reached its apogee just as the Il-Khans were being vanquished by the Timurids (1370–1506), the dynasty of the Islāmic conqueror Timur. The school continued to be active in this period, though it was overshadowed by the workshops in Shīrāz and Herāt (see Shīrāz school; Herāt school). When the Ṣafavids came to power at the beginning of the 16th century, however, the ruler Shāh Esmāʿīl brought the master of the Herāt school, Behzād, to Tabrīz, and the school was revived with a radical change in style. The figures were individuals rather than types, and the colours were graded in marvelously subtle shades. Following the removal of the Ṣafavid court from Tabrīz, the school began to decline, and the Kazvin and Eṣfahān schools (see Eṣfahān school) then became the centres of painting in Iran.»

[6] Р. Тагиева — Азербайджанский ковёр, Баку, 2003, стр. 158–163

[FOOTNOTEThe_Grove_Encyclopedia_of_Islamic_Art_and_Architecture2009241-7] The Grove Encyclopedia of Islamic Art and Architecture, 2009. səh. 241

[8] XIX əsrin ensiklopedist alimi Mir Möhsün Nəvvab Arxivləşdirilib 2022-03-25 at the Wayback Machine. science.gov.az

[9] Sənətşünas Ziyadxan Əliyev. "Arif Hüseynov. Cizgilərin hikməti". Bakı. Aspoliqraf. 2013

[:0-10] Ədalət Bayramoğlunun Atatürk mövzulu lövhələri Arxivləşdirilib 2018-10-15 at the Wayback Machine türk.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

Qeyri-maddi mədəni irs: Azərbaycan
Təcili qorunmaya ehtiyacı olanlar	Çovqan ənənəvi Qarabağ Atüstü oyunu (2013) Naxçıvanın ənənəvi qrup rəqsləri – yallı, köçəri, tənzərə (2018)
Nümunə siyahısı	Azərbaycan muğamı (2008) Azərbaycan aşıq sənəti (2009) Novruz bayramı (2009) Azərbaycan xalça toxuculuğu ənənəvi sənəti (2010) Azərbaycan tar ifaçılıq sənəti və onun hazırlanma ustalığı (2012) Ənənəvi Kəlağayı sənəti və simvolizmi, qadın ipək baş örtüklərinin hazırlanması və istifadə olunması (2014) Lahıc misgərlik sənəti (2015) Nazik çörəyin hazırlanma və paylaşılma mədəniyyəti: lavaş, katrıma, jupka, yufka (2016) Kamança simli musiqi alətinin hazırlanma və ifaçılıq sənəti (2017) Mədəni kimliyin göstəricisi dolmanın bişirilməsi və paylaşılması ənənəsi (2017) Dədə Qorqud irsi: Dastan mədəniyyəti, xalq nağılları və musiqisi (2018) Nar bayramı, ənənəvi nar festivalı və mədəniyyəti (2020) Miniatür sənəti (2020) Çay mədəniyyəti, kimliyin, qonaqpərvərliyin və sosial əlaqənin simvolu (2022) Pəhləvanlıq sənəti: ənənəvi zorxana oyunları, idman növləri və güləş (2022) Molla Nəsrəddin lətifələri şifahi ənənəsi (2022) Baramaçılıq və toxuculuq üçün ənənəvi ipək istehsalı (2022)
Digər	Azərbaycan qeyri-maddi mədəni irs nümunələrinin dövlət reyestri