Azərbaycanda YUNESKO-nun qeyri-maddi mədəni irs siyahısı

UNESCO üzrə Azərbaycan Milli Komissiyasının 25 illiyi münasibətilə buraxılmış poçt markası (2019-cu il). Şəkildə Azərbaycan xalçası və tarı, şəbəkə sənəti, daş qoyun heykəli və Lahıc misgərlik nümunəsi təsvir edilmişdir.

Azərbaycandan UNESCO-nun qeyri-maddi mədəni irs siyahısına 23 nümunə daxildir. Bunlardan 19-ı "Bəşəriyyətin Qeyri-Maddi Mədəni İrsinin Reprezentativ Siyahısı"na, 2-i isə (Qarabağ atı ilə oynanılan Çövkən atüstü oyunu və Naxçıvanın ənənəvi qrup rəqsləri – yallı, köçəri, tənzərə) "Təcili Qorunmağa Ehtiyacı Olan Qeyri-Maddi Mədəni İrs Siyahısı"na daxil edilmişdir. "Ən Yaxşı Mühafizə Praktikalarının Reyestri"nə Azərbaycandan heç bir nümunə daxil edilməyib. Azərbaycandan UNESCO-nun qeyri-maddi mədəni irs siyahısına əlavə edilən ilk nümunə olan Azərbaycan muğamı 2008-ci ildə siyahıya daxil edilib.[1]

Qeyri-maddi mədəni irs konsepsiyası UNESKO-nun 2003-cü ildə Parisdə keçirilən 32-ci sessiyasında qəbul edilmiş və 2006-cı ildə qüvvəyə minən "Qeyri-maddi mədəni irsin qorunması haqqında" konvensiya ilə tənzimlənir.[2][3] Yeni irs elementlərinin UNESKO-nun qeyri-maddi mədəni irs siyahılarına daxil edilməsi konvensiya ilə yaradılmış Qeyri-maddi mədəni irsin qorunması üzrə Hökumətlərarası Komitə tərəfindən müəyyən edilir.[4] UNESCO tərəfindən qeyri-maddi mədəni irslərə bayramlar, festivallar, tamaşalar, şifahi ənənələr, musiqi və əl işlərinin hazırlanması daxil edilir.[5]

Azərbaycandan seçilmiş UNESCO-nun qeyri-maddi mədəni irs nümunələri "Avropa və Şimali Amerika" kateqoriyasında götürülür. Azərbaycanın irs nümunələrindən 11-i sırf özünə məxsus, 12-i isə çoxmillətlidir. Çoxmillətli irs nümunələrinin paylaşıldığı ölkələr Qərbi, Mərkəzi və Cənubi Asiyadandır. Azərbaycanla ən çox ortaq irs nümunələrinə sahib olan ölkələr Türkiyə, İran və Özbəkistandır.

Bəzi irs nümunələri spesifik olaraq Azərbaycanın regionlarına (Naxçıvan MR, Basqal, Lahıc, Göyçay, Şəki) aiddir. Spesifik olaraq ərazisinə ən çox mədəni irs aid edilən rayon İsmayıllı rayonudur (Basqal kəlağayıları və Lahıc misgərlik sənəti).

Ümumi baxış

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Dövr UNESCO qeydiyyatına keçmiş Azərbaycan qeyri-maddi mədəni irslərinin sayı Təhlükə altında olanlar
2008–2009
3
0
2010–2018
10
2
2020–2022
10
0
Ümumi say
23
2

Siyahılar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Ad (il): UNESCO qeydiyyatında rəsmi adı (qeydiyyatdan keçdiyi il)
Növ: UNESCO tərəfindən irsin aid edildiyi növlər
Ölkə: irsin aid olduğu ölkələr
Haqqında: irsin Azərbaycan mədəniyyətində rolunun izahı, coğrafi göstərici kimi qeydiyyatı, UNESCO saytında verilən əlavə məlumatlar
UNESCO: irsin UNESCO qeydiyyat nömrəsi
ICESCO: irsin ICESCO Dünya irsi siyahısında olub-olmaması
Milli: irsin Azərbaycan qeyri-maddi mədəni irs nümunələrinin dövlət reyestri qeydiyyat nömrəsi

Bəşəriyyətin Qeyri-Maddi Mədəni İrsinin Reprezentativ Siyahısı

[redaktə | mənbəni redaktə et]

2000-ci illər

[redaktə | mənbəni redaktə et]
№ Ad (il) Növ Ölkə Haqqında İllüstrasiya Qeydiyyat
UNESCO ICESCO Milli
1 Azərbaycan muğamı (2008) ifaçılıq sənətləri Azərbaycan Azərbaycan Muğam azərbaycanlıların klassik musiqi və poetika incəsənətidir.[6] XIX əsrə qədər muğam sənəti feodalların saraylarında, daha sonra isə ədəbi və musiqi məclislərində inkişaf etmişdir.[7][8] Hal-hazırda Azərbaycan muğamına 7 əsas muğam (Rast, Şur, Segah, Çahargah, Bayatı-Şiraz, Şüştər, Hümayun, Kürd-Ovşarı), zərbi muğamlar (Heyratı, Arazbarı, Səmayi–Şəms, Mənsuriyyə, Mani, Ovşarı, Heydəri, Qarabağ şikəstəsi, Kəsmə şikəstə) və rast muğamları (Mahur–Hindi, Orta Mahur, Bayatı-Qacar, Dügah) daxildir. Azərbaycanda muğam əsasən tar, kamança və qaval ifaçılarından ibarət muğam üçlüyü müşayiətində ifa edilir.

Təsnif muğamdan əvvəl və ya sonra ifa edilir. Təsniflərin mətnlərini, əsasən qəzəllər təşkil edir, bəzi hallarda heca vəznli şeirlərdən — bayatı, gəraylı, qoşma və s. istifadə olunur. Təsniflərin məzmununda sevgi lirikası, ictimai motivlər, Azərbaycan təbiətinə rast gəlinir.[9][10]

Əlaqəli mövzular: sufizm, dini təcrübə və s.

Biomlar: dağlar, şəhər əraziləri

Təhlükə təşkil edən faktorlar: sürətli sosial-mədəni dəyişiklik

00039 ✅Y[11] FM0300000001
2 Azərbaycan aşıq sənəti (2009) 1) ənənəvi sənətkarlıq
2) ifaçılıq sənətləri
3) şifahi ənənələr və ifadə formaları

Azərbaycan mədəniyyətində aşıq ənənəsi Aşıq Qurbaninin dövründə, XV–XVI əsrlərdə inkişaf etməyə başladı.[12] Bu sənətin tarixi ümumilikdə daha qədimdir.[13] XVII–XVIII əsrlərdə İran Azərbaycanında aşıq sənəti böyük irəliləyişlər elədi və klassik ədəbi dil ilə yerli dialektlər arasında körpü oldu.[14]

Aşıq sənəti poetika, hekayə danışma, rəqs və vokal instrumental musiqinin vəhdətidir, ozan ənənəsinin davamıdır.[15] Keçmişdə çayxana, karvansara və bazar meydanlarında çıxış edən aşıqlar dastan, nağıl, sevgi mövzusunda lirik və satirik mahnılar, gözəlləmələr, ustadnamələr bilir, müxəmməs, dübeyt və dodaqdəyməz kimi şeir formalarında əsərlərini yaradırdılar.[16] Aşıq musiqisi Azərbaycan Respublikasının Gəncə (şimal-qərb, Tovuz, Qazax), Qarabağ və Naxçıvan regionlarında, həmçinin Salyanda, Cənubi Azərbaycanın Təbriz, Qaradağ, Marağa, Xoy və Urmiya ərazilərində yayılıb.[17] Tariyel Məmmədov isə 11 aşıq məktəbinin adını çəkirː Göyçə, Tovuz, Borçalı, Gəncə-Şəmkir, Şirvan, Qarabağ, Qaradağ, Təbriz, Urmiya, Çıldır və Dərbənd.[18]

Əlaqəli mövzular: köçərilik, hekayə danışma və s.

Təhlükə təşkil edən faktorlar: kənddən şəhərə miqrasiya

00253 ✅Y[11] FM0100000001
3 Novruz (2009)

(Həmçinin bax: Azərbaycanda Novruz bayramı) 		1) ənənəvi sənətkarlıq
2) ifaçılıq sənətləri
3) sosial təcrübələr, ayin və bayramlar
4) şifahi ənənələr və ifadə formaları
5) təbiət və kainata dair bilik və təcrübələr 		Azərbaycan Azərbaycan (11 ölkə ilə bir yerdə) Novruz bayramında yeni ilin gəlməsi və təbiətin təzələnməsi qeyd edilir. Bayramın ən məşhur qəhrəmanları Kosa və keçəldir. Bayram günlərində keçirilən şənliklərdə kəndirbazlar öz hünərlərini göstərir, müxtəlif tamaşalar göstərilir. Axşamlar isə insanlar küçələrdə od qalayır və üzərindən tullanıb deyirlər: "Ağırlığım, uğurluğum tökülsün oda, odda yansın."[19] Bayram günləri evlərdə plov, şəkərbura, paxlava, qoğal hazırlayırlar. Bayramda həmçinin yumurta döyüşdürür və səməni cücərdirlər. Süfrəyə isə şamlarla bəzədilmiş bayram xonçası qoyulur. Hər kəs bayramı mütləq öz evində, ailəsi ilə birlikdə keçirməlidir.[20] Bayramdan əvvəl isə 4 ünsür ilə adlandırılan çərşənbələr keçirilir.[19]

Əlaqəli mövzular: Yeni ilin qeyd edilməsi, məhsuldarlıq ritualı və s.

01161 DB0102000001

2010-cu illər

[redaktə | mənbəni redaktə et]
№ Ad (il) Növ Ölkə Haqqında İllüstrasiya Qeydiyyat
UNESCO ICESCO Milli
4 Azərbaycan xalça toxuculuğu ənənəvi sənəti (2010) 1) ənənəvi sənətkarlıq
2) sosial təcrübələr, ayin və bayramlar
3) şifahi ənənələr və ifadə formaları
 Azərbaycan Azərbaycan Azərbaycan xalçaları Abşeron, Gəncə, Qazax, Şirvan, Qarabağ, Quba, Təbriz qruplarına bölünür.[21] XVI əsrdə Səfəvilərin hakimiyyətə gəlməsindən başlayaraq Azərbaycan xalçaçılıq sənəti misli görünməmiş mükəmməlliyə çatıb və sənaye əhəmiyyəti qazanıb.[22][23] Azərbaycan Qafqaz xalçalarının əsas yaradılma mərkəzi idi və Azərbaycan toxucularının bacarıq və ideyaları bütün Qafqazda hiss edilirdi.[24]

Quba, Şirvan, Qazax xalçaları mürəkkəb həndəsi naxışlarla xarakterizə olunur, buna çoxbucaqlı və ya ulduzşəkilli medalyonların mərkəzi sahəsindəki eyni ox üzərində yerləşən heyvan və insan sxematik fiqurları daxildir. Çiçək motivlərinin bol olduğu müxtəlif bitki ornamentləri isə Qarabağ xalçalarına xasdır.[25] Azərbaycan xalçalarında görünən həndəsi formalara tarixi politeizm inanclarına gedib çıxan svastikanı və romb və kvadratlarla əhatə edilən səkkizbucaqlı ulduzu göstərmək olar. Daha sonra Təbriz mədəniyyətinin təsiri ilə digər məktəblərdə bitki aləmi elementləri ortaya çıxır.[26]

Coğrafi göstəricilər: Qarabağ xalçası, Zəngəzur xalçası, Bəhmənli xalçası və s.[27]

Əlaqəli mövzular: ifologiya, təbii boyalar və s.

Biomlar: aqroekosistem

00389 ✅Y[11] SD0100000001
5 Tar ifaçılıq sənəti və onun hazırlanma ustalığı (2012)

(Həmçinin bax: Azərbaycan tar ifaçılıq sənəti) 		1) ənənəvi sənətkarlıq
2) ifaçılıq sənətləri 		Tar muğam üçlüyü, Azərbaycan folklor orkestr və ansambllarında əsas musiqi alətidir, azərbaycanlıların mədəni kimliyinin formalaşmasında önəmli yer oynamışdır. Tar Azərbaycanda XVIII əsrdən məşhur olub.[28] XIX əsrdə Mirzə Sadıq tərəfindən təkmilləşdirilən Azərbaycan tarı çox sürətli şəkildə İran Azərbaycanında, Ermənistanda, Gürcüstanda, bir müddət sonra isə Dağıstanda, Türkmənistanda, Özbəkistanda, Tacikistanda və Türkiyədə populyar olmuşdur.[29]

Tarın çanaq hissəsi tut ağacı, qolu qoz ağacı, kəllə hissəsi isə armud ağacından hazırlanır. Tar hazırlayan ustalar bu sənəti çox vaxt ailə üzvlərindən olan şagirdlərinə keçirirlər. Hal-hazırda Bakıda və ölkənin ətraf regionlarında onlarla belə usta var.[30]

Əlaqəli mövzular: ailə, qonaqlıqlar və s.

Biomlar: otlaqlar, dağlar

00671 ✅Y[11] ST0803000001
6 Kəlağayının
düzəldilməsi və geyinməsi
ənənəvi incəsənəti
və onun simvolizmi (2014) 		1) ənənəvi sənətkarlıq
2) sosial təcrübələr, ayin və bayramlar

3) təbiət və kainata dair bilik və təcrübələr

Kəlağayı Azərbaycanda qadınlara məxsus, ipək sapdan toxunmuş dördkünc formalı baş örtüyüdür.[31] Kökü Böyük İpək Yolu boyunca mövcud olan ənənələrə gedib çıxan kəlağayı hazırlama sənəti Şəki şəhərində və Basqalda inkişaf etdirilir. Bu prosesə parça toxuculuğu, boyama və taxta qəliblər vasitəsilə dekorasiya daxildir. Kəlağayı hazırlama sənəti ailə daxili ötürüldüyündən hər ailənin özünəməxsus xüsusiyyətləri və ornamentləri formalaşır. Kəlağayıların rənginin simvolik mənası var və toylar, yas mərasimləri, günlük fəaliyyətlər və tədbirlərdə iştiraka uyğun olmalıdır.[32]

Coğrafi göstəricilər: Basqal xalçası,[27] yalxı ispirək kəlağayısı, duvağ kəlağayısı, Heyratı kəlağayısı, 7 rəng kəlağayısı, Abbasəli kəlağayısı[33][34]

Əlaqəli mövzular: illüstrasiya çapı, təbii boyalar və s.

Biomlar: aqroekosistem, dağlar, şəhər əraziləri

00669 ✅Y[11] SD0302000001
7 Lahıc misgərlik sənəti (2015) Lahıc qəsəbəsi çox uzun bir zaman ərzində misgərliyi, qab-qacaq və silahların bəzədilməsi ilə məşhur olub.[35] Lahıc qab-qacaqları Qafqaz, Persiya və Kiçik Asiyada yayılıb.[36] Lahıcda misgərliyin inkişafı qəsəbənin quruluşuna və sakinlərin günlük həyatına təsir edib, XIX əsrdə 40-a yaxın sənətkarlıq növləri və köməkçi sahələrin irəliləməsinə səbəb olub. XIX əsrin sonlarında ucuz rus məhsullarının idxalı misgərlik emalatxanalarının sayının azalmasına gətirib çıxardı. Ancaq buna baxmayaraq bu sənətkarlıq növünün ənənələri günümüzə qədər gəlib çatıb.[37]

Əlaqəli mövzular: qravür, mebel və s.

Biomlar: Dağlar, şəhər əraziləri

00675 ✅Y[11] ST0702000001
8 Lavaş[qeyd 1] hazırlanması və paylaşılması mədəniyyəti (2016) 1) sosial təcrübələr, ayin və bayramlar
2) şifahi ənənələr və ifadə formaları
3) təbiət və kainata dair bilik və təcrübələr 		Azərbaycan Azərbaycan (4 ölkə ilə bir yerdə) Lavaş Azərbaycanda ən çox yayılmış çörək növlərindən biridir.[38] Lavaş sözü "incə çörək" mənasında işlədilir.[39] Bu çörək növü sacın üstündə pişirilir.[40] Sabirabad rayonunda toydan sonra gəlin evə gələndə qayınana gəlinin çiyninə lavaş atır: "Səninlə bu evə ruzu gəlin, ayağın düşərli olsun."[41] Novxanıda yasdan sonra bəzən "külçə", içinə halva qoyulmuş lavaş verilir.[42] Ərzurumda lavaşın Azərbaycanda da hazırlanması nəzərə alınaraq "əcəm çörəyi" (türk. acem ekmeği) ifadəsi işlənir.[39]

Əlaqəli mövzular: köçərilik, məhsuldarlıq ritualı, ölünün yad edilməsi və s.

Biomlar: aqroekosistem, şəhər əraziləri

01181 ST0901000002
9 Dolma hazırlanması
və paylaşılması ənənəsi, mədəni kimliyin göstəricisi (2017) 		1) sosial təcrübələr, ayin və bayramlar
2) təbiət və kainata dair bilik və təcrübələr 		Azərbaycan Azərbaycan

Azərbaycan dolmasının döyülmüş ətin büküldüyü materiala (yarpaq dolması, əvəlik dolması, kələm dolması, badımcan dolması, bağayarpağı dolması), eləcə də hazırlanan içliyin xüsusiyyətinə görə (yalançı dolma, müqəşşərli dolma və s.) fərqli növləri vardır. Azərbaycanda dolma yarpaq və doldurma olmaqla iki qrupa ayrılır. Yarpaq dolması içliyin müxtəlif bitki yarpaqlarına bükülməsi ilə hazırlanır. Bunun üçün, əsasən, üzüm yarpağından, habelə tut yarpağı, bağayarpağı, pip (fıstıq), zıx (turşəng, quzuqulağı), heyva, kələm yarpağından istifadə olunur. Doldurma dolmalar tərəvəz və ya meyvələrin içərisini içliklə doldurmaqla hazırlanır. Bu yeməyə pomidor, şirin bibər, badımcan, alma, heyva, boranı, xiyar, baş soğan və s. kimi dolma növləri aiddir. Bundan əlavə, doldurma dolmanın boranı dolması (içliklə doldurulmuş boranıdan hazırlanır), göbələk dolması (içliyi pendir və xırdalanmış çörəkdən hazırlanır), heyva dolması (içliyi ət, heyva, şabalıd, duz və göyərtidən hazırlanır), xiyar dolması, kartof dolması, soğan dolması kimi növləri olsa da, onlar müəyyən bölgələr üçün xarakterikdir.[43][44]

Coğrafi göstəricilər: limon dolması, quru dolma, ağ şanı dolması, zeytun dolması, qıra dolması, qoz dolması, alma dolması, balıq dolması, pip dolması, guba dolması[33][45]

Əlaqəli mövzular: qonaqpərvərlik, işin gender bölgüsü və s.

Biomlar: aqroekosistem, dağlar, şəhər əraziləri

01188 ✅Y[11] ST0902040001
10 Kamança ifaçılıq sənəti
və onun hazırlanma ustalığı (2017) 		1) ənənəvi sənətkarlıq
2) ifaçılıq sənətləri 		Azərbaycan Azərbaycan

İran İran

Azərbaycanda kamança klassik və folklor musiqisinin başlıca elementidir. Sosial və mədəni yığıncaqlarda kamança ifa sənəti vacib yer tutur.[46]

İranika ensiklopediyasına görə Azərbaycan musiqi sənəti Qafqazın digər regionlarında, xüsusilə muğam sistemini və tar və kamança kimi simli musiqi alətlərini mənimsəyən ermənilər arasında ifa edilirdi.[47]

Əlaqəli mövzular: epik poeziya, qonaqpərvərlik və s.

Biomlar: aqroekosistem, şəhər əraziləri

01286 ST0803000002
11 Dədə Qorqud[qeyd 2] irsi,
dastan mədəniyyəti,
nağılları və musiqisi (2018) 		1) ifaçılıq sənətləri
2) sosial təcrübələr, ayin və bayramlar

3) şifahi ənənələr və ifadə formaları

Azərbaycan Azərbaycan

Qazaxıstan Qazaxıstan Türkiyə Türkiyə

Dədə Qorqud dastanı oğuz bahadırlarının ələ keçirdikləri Qafqaz torpaqlarında "kafirlərə qarşı" verdikləri müharibələr haqqındadır. Onun mənşəyi Mərkəzi Asiya olsa da, oğuzların sıx məskunlaşdığı Azərbaycan ərazisində formalaşıb.[48] Dastanın son forması XV əsrdə müasir Azərbaycan ərazisində yazıya alınmışdır.[49] Dastanın Drezden əlyazması azərbaycan dilində, Vatikan əlyazması isə Anadolu türkcəsindədir.[50] Dastanın boylarında Azərbaycan nağıllarının fantastik motivləri mövcuddur.[51] Dədə Qorqud dastanı mövzusu Azərbaycan ədəbiyyatında, teatr və kinematoqrafiyasında istifadə edilmişdir.[50]

2018-ci ildə Dədə Qorqud dastanının ortaya çıxan üçüncü nüsxəsi Cənubi Azərbaycan, xüsusilə Təbriz ləhcəsində yazılmışdır.[52] Dövr olaraq XVII–XVIII əsrlərə aiddir.[53]

Əlaqəli mövzular: köçərilik, mifologiya və s.

Biomlar: aqroekosistem, otlaqlar, dağlar

01399 FL0104010003

2020-ci illər

[redaktə | mənbəni redaktə et]
№ Ad (il) Növ Ölkə Haqqında İllüstrasiya Qeydiyyat
UNESCO ICESCO Milli
12 Nar bayramı,
ənənəvi nar festivalı və mədəniyyəti (2020) 		1) ənənəvi sənətkarlıq
2) ifaçılıq sənətləri
3) sosial təcrübələr, ayin və bayramlar
4) şifahi ənənələr və ifadə formaları
5) təbiət və kainata dair bilik və təcrübələr 		Azərbaycan Azərbaycan Nar bayramı hər il oktyabr-noyabr aylarında Göyçay rayonunda nar məhsulunun ənənəvi istifadəsi və simvolik mənasını qeyd edən bayramdır. Narın becərilməsi sadəcə kulinariya üçün deyil, əl ustalığı, dekorativ incəsənət, əfsanələr, hekayə danışma və digər yaradıcı sahələr üçün ilham mənbəyidir. Həm nar, həm də bayramın özü ənənəvi yeməklərdən tutmuş poeziyaya qədər müxtəlif mədəni və sosial funksiyaları yerinə yetirir. Simvolik olaraq, nar uzun müddət dava edən məhsuldarlıq və bolluqla əlaqələndirilir, enerji mənbəyi hesab edilir. Azərbaycan əfsanələrində nar sevgi və istəyin rəmzidir.[54]

Moskva azərbaycanlıları mədəni muxtariyyətinin təşəbbüsü ilə Nar bayramı Moskvada qeyd edilmişdir.[55]

Əlaqəli mövzular: əfsanələr, hekayə danışma və s.

Biomlar: aqroekosistem, dağlar

01511 FT010100009
13 Miniatür sənəti (2020)

(Həmçinin bax: Azərbaycanda miniatür sənəti) 		1) ənənəvi sənətkarlıq
2) təbiət və kainata dair bilik və təcrübələr 		Azərbaycan Azərbaycan (3 ölkə ilə bir yerdə) XV əsrin ortalarında Qaraqoyunlu və daha sonra Ağqoyunlu dövlətləri ərazisində geniş yayılmış Təbriz miniatür məktəbinin "türkmən" üslubu meydana gəlmişdir. Bu üslubun bir çox miniatür nümunələri nəinki Təbrizdə, həm də müasir Azərbaycan ərazisində yerləşən bəzi orta əsr şəhərlərində, Şirvanşahlar dövlətinin paytaxtı Şamaxıda ortaya çıxmışdır (Şamaxı antologiya əlyazması, 1468, Britaniya muzeyi, London).[56][57][58]

Orta əsrlərdə Azərbaycanda kitablara illüstrasiya çəkilməsi ənənəvi sənət idi.[59] XIX əsrin məşhur miniatüristləri Əvəzəli Muğani ("Kəlilə və Dimnə", 1809), Mirzə Əliqulu ("Şahnamə", 1850), Nəcəfqulu Şamaxılı ("Yusif və Züleyxa", 1887) bu sənəti davam etdirmişdir. Rəssam Mir Möhsün Nəvvabın da kitab miniatürləri dövrümüzə qədər gəlib çatmışdır. Onlardan ən məşhuru 1864-cü ildə "Bəhr ül-həzən" ("Qəm dəryası") əsərinə çəkdiyi 5 miniatürdür.[60] Sovet və müstəqillik dövründə də miniatür sənəti davam etmişdir.[58][61]

Əlaqəli mövzular: boya texnologiyası, əlyazmalar və s.

01598 SV0400000001
14 Çay mədəniyyəti, kimliyin, qonaqpərvərliyin və sosial əlaqənin simvolu (2022)

(Həmçinin bax: Azərbaycanda çay mədəniyyəti) 		1) ənənəvi sənətkarlıq
2) sosial təcrübələr, ayin və bayramlar
3) şifahi ənənələr və ifadə formaları
4) təbiət və kainata dair bilik və təcrübələr 		Azərbaycan Azərbaycan

Türkiyə Türkiyə

Azərbaycan Qafqazda ənənəvi olaraq çay içilən ölkə sayılır.[62] Əsas yeməkdən qabaq süfrəyə çayın gətirilməsi ənənədir. Çayın yanında mürəbbə, qənd və ya şirniyyat verilir.[63] Çay qonaqpərvərliyin və qonağa göstərilən hörmətin rəmzi hesab edilir.[64]

Azərbaycanda istənilən yaşayış yerində çayxana var. Burada insanlar baş verən hadisələri müzakirə edir, qəzet oxuyur, nərd oynayırlar.[65][66]

Əlaqəli mövzular: yemək adətləri, sosial toplaşma və s.

Biomlar: aqroekosistem, dağlar, şəhər əraziləri

01685 DB0201000001
15 Pəhləvanlıq sənəti: ənənəvi zorxana oyunları, idman növləri və güləş (2022) 1) ənənəvi sənətkarlıq
2) ifaçılıq sənətləri
3) sosial təcrübələr, ayin və bayramlar 		Azərbaycan Azərbaycan XVIII əsrin II yarısında bütün Azərbaycan xanlarının adi insanların bahadır adlandırdığı pəhləvanları var idi.[67] Pəhləvanların icra etdiyi oyunlara əlüstü tamaşalar, pudluq daşları ilə oynanılan yekba, sim üstündə rəqs elementləri daxildir.[68]

İrandan sonra zorxananın yayıldığı ikinci ərazi Azərbaycandır.[69] Azərbaycanda zorxana kompleks oyun silsiləsindən ("sino oyunu", "mil oyunu", "ayaq düymə", "kəbbadə", "səngi-daşqaldırma", "çərxi", "güləş") ibarətdir. Azərbaycandakı ən qədim zorxanalardan biri Bakıdakı XV əsr İçərişəhər zorxanasıdır.[70] XIX əsrdən etibarən Gəncə, Şuşa, Şəki, Naxçıvan, Şirvan şəhərlərində zorxanalar tikilmişdir. Zamanla zorxana hərbi üsulların öyrədildiyi məktəb statusunu itirmişdir, mərasim xarakteri almışdır.[71]

Azərbaycan milli güləşində ayaqdan və şalvardan yapışmaq geniş yayılıb, badalaq, qarmaq, dəyirman, atma fəndlərinə icazə verilir. Döyüşə isinmək üçün "meydan gəzəndə" pəhləvanlar bir-birini salamlayır və rəqs addımları ilə birlikdə xalçanın əks tərəflərinə gedirlər. Döyüş zurna və nağara sədaları müşayiəti ilə həyata keçirilir.[72]

Əlaqəli mövzular: hərbi təhsil, mənəvi dəyərlər və s.

Biomlar: aqroekosistem, şəhər əraziləri

Təhlükə təşkil edən faktorlar: represiv siyasət



01703 ✅Y[11] DA0104000004
FO0105000003
FO0105000002
FO0105000005
FO0105000006
FO0105000004
16 Molla Nəsrəddin[qeyd 3] lətifələri şifahi ənənəsi (2022) 1) ifaçılıq sənətləri
2) sosial təcrübələr, ayin və bayramlar
3) şifahi ənənələr və ifadə formaları 		Azərbaycan Azərbaycan (6 ölkə ilə bir yerdə) Molla Nəsrəddin lətifələri Azərbaycanda uzun illər bilinmiş, XIX əsrdən etibarən yazıya alınmağa başlamışdır.[73] 1906–1932-ci illərdə Azərbaycan ədibləri tərəfindən "Molla Nəsrəddin" satirik jurnalı dərc edilmişdir.[74] Azərbaycanda ənənəyə görə Molla Nəsrəddinin adını çəkən şəxs hökmən onun yeddi lətifəsini danışmalı, ona qulaq asanlar da sonra bunu davam etdirməlidir.[75]

Əlaqəli mövzular: sosial mövzuda tənqid, hekayə söyləyiciliyi, atalar sözləri və s.

Biomlar: aqroekosistem, daxili sulaq ərazilər, şəhər əraziləri

01705 FL0108020001
17 Baramaçılıq və toxuculuq üçün ənənəvi ipək istehsalı (2022)

(Həmçinin bax: Azərbaycanda ipəkçilik) 		1) ənənəvi sənətkarlıq
2) sosial təcrübələr, ayin və bayramlar
3) şifahi ənənələr və ifadə formaları
4) təbiət və kainata dair bilik və təcrübələr 		Azərbaycanda ipək sənayesi qədim zamanlardan mövcud olmuşdur. Şirvan Azərbaycanda ən vacib ipək istehsalı mərkəzi idi. Şamaxı, Basqal, Gəncə, Şəki və Şuşa əhalisi ipəkçiliklə məşğul olmuşdur.[76][77][78]

Əlaqəli mövzular: toxuculuq sənətləri, təbii boyalar və s.

Biomlar: aqroekosistem

01890 DA0104000012
SD0700000001
18 İllüminasiya sənəti: Təzhib[qeyd 4] (2023) 1) ənənəvi sənətkarlıq

2) təbiət və kainata dair bilik və təcrübələr

Azərbaycan Azərbaycan (4 ölkə ilə bir yerdə) Azərbaycan dilində yazılmış bu əlyazmalar təzhiblə bəzənmişdir: Məhəmməd Füzulinin "Leyli və Məcnun"u, Şah İsmayıl Xətainin 1628-ci ilə aid divan əlyazması və "Kitabi-Dədə Qorqud"un üçüncü nüsxəsi.[79][80][52]

Car-Balakən bölgəsinə aid Kəhf cüzü ənənəsinə görə, Qurani-Kərimin Kəhf surəsi cüzlər şəklində hüsn-ü xətlə yazılaraq, daha çox təzhib üsulu ilə hazırlanaraq cümə günləri oxunur. Cüzlər dövrün məşhur xəttatları, həmçinin yazı-pozu işini bacaran kəslər (mədrəsə tələbələri, adi camaat, hətta qadınlar) tərəfindən hazırlanmışdır. Zaqatala Tarix-Diyarşünaslıq Muzeyində bu ənənənin yüzdən çox nümunəsi qorunub saxlanılır.[81]

Əlaqəli mövzular: xəttatlıq, miniatür rəsmləri və s.

Biomlar: şəhər əraziləri

01981 SV0400000052
19 İftar və onun sosial-mədəni ənənələri (2023) 1) şifahi ənənələr və ifadə formaları
2) sosial təcrübələr, ayin və bayramlar
3) ifaçılıq sənəti
4) təbiət və kainata dair bilik və təcrübələr 		Azərbaycan Azərbaycan (3 ölkə ilə bir yerdə) Ramazan bayramı zamanı iki dəfə yemək yeməyə icazə verilir: gün çıxmamış (obaşdanlıq) və şər qarışan vaxt (iftar). İftara qonaq çağırmaq və gedərkən şirniyyat aparmaq bir ənənəyə və vicdani borca çevrilmişdir və savab sayılır. Bundan başqa Ordubad şəhəri və ətraf kəndlərində 15-ci iftar günündə zəngin süfrə açılar və evlilik yolunda olan şəxslərin ailələri bir-birini ziyarət edərdilər.[82]

Əlaqəli mövzular: təqvimlər, dini təcrübə və s.

Biomlar: aqroekosistem, şəhər əraziləri

01984 DB0103000001
20 Balaban[qeyd 5] ifaçılıq sənəti və onun hazırlanma ustalığı (2023) 1) ənənəvi sənətkarlıq
2) sosial təcrübələr, ayin və bayramlar
3) ifaçılıq sənəti
4) təbiət və kainata dair bilik və təcrübələr 		Azərbaycan Azərbaycan Türkiyə Türkiyə Balaban həm aşıq musiqisində, həm də muğam sənətində istifadə edilir.[83][84] Musiqişünas Qubad Qasımova görə Mingəçevir ərazisində eramızdan əvvəl I əsrə aid, müasir balabanın prototipi sayıla biləcək sümükdən hazırlanmış nəfəsli musiqi aləti aşkar edilmişdir.[83] 1977-ci ildə Voyacer 1 gəmisi ilə kosmosa göndərilən musiqilər arasına balaban ifasında Azərbaycan muğamı da daxil edilmişdir.[85][86]

Əlaqəli mövzular: festivallar, dairəvi nəfəs alma və s.

Biomlar: şəhər əraziləri

01704 ST0802000004
21 Sədəfvurma sənəti (2023) 1) ənənəvi sənətkarlıq
2) təbiət və kainata dair bilik və təcrübələr 		Sədəfvurmada "oyma" və "çaxma" üsulundan istifadə olunur. Sazbəndlik və tarbəndlik kimi peşələrdə musiqi alətlərinin bəzədilməsində sədəfvurma üsulu tətbiq edilir. Azərbaycan ustaları tərəfindən sədəf vurularaq hazırlanmış tar, saz, kamança, qaval, nağara kimi musiqi alətləri, xəncər qəbzələri, müxtəlif ev avadanlıqları yerli və xarici muzeylərdə sərgilənir.[87][88][89]

Əlaqəli mövzular: xəttatlıq, ağacoyma sənəti və s.

Biomlar: aqroekosistem, şəhər əraziləri

01874 DA0104000054

Təcili Qorunmağa Ehtiyacı Olan Qeyri-Maddi Mədəni İrs Siyahısı

[redaktə | mənbəni redaktə et]
№ Ad (il) Növ Ölkə Haqqında İllüstrasiya Qeydiyyat
UNESCO ICESCO Milli
22 Ənənəvi Qarabağ atçılıq oyunu
Çövkən (2013) 		sosial təcrübələr,
ayin və bayramlar 		Azərbaycan Azərbaycan Çövkən (və ya çovqan) Azərbaycanda milli idman növüdür.[90] Örənqalada tapılmış qab üzərində çövkən oyununun fraqmentlərinin təsvir edilməsi bu oyunun XI əsr Baylakanında (Beyləqan rayonu) mövcud olduğunu göstərir. Nizami Gəncəvinin "Xosrov və Şirin" əsərində və "Kitabi-Dədə Qorqud" dastanında çövkənə rast gəlinir. 1960-cı ildən başlayaraq Azərbaycanda əvvəl nümayiş şəklində, sonra isə rəsmi şəkildə çövkən yarışları keçirilmişdir.[91]

Əlaqəli mövzular: atçılıq oyunları, köçərilik və s.

Biomlar: aqroekosistem, otlaq, dağlar

Təhlükə təşkil edən faktorlar: münaqişələr, gənclərin marağının azalması, yetərsiz maliyyə resursları, əhəmiyyətinin itirilməsi, material çatışmazlığı, sürətli iqtisadi dəyişikliklər, repressiv siyasət, kənddən şəhərə miqrasiya

00905 ✅Y[11] FO0101000002
23 Naxçıvanın ənənəvi
qrup rəqsləri
– yallı (köçəri, tənzərə) (2018) 		1) ifaçılıq sənətləri
2) sosial təcrübələr, ayin və bayramlar
3) şifahi ənənələr və ifadə formaları 		Yallı qrup şəklində ifa edilən Azərbaycan rəqsidir.[92] Azərbaycan tədqiqatçısı M. K. Allahverdiyev yallı rəqslərini iki qrupa bölür. Birinci qrupa köçəri, qazı-qazı, çop-çoğu, ikinciyə urfanı, tənzərə, dönə daxildir.[93]

Köçəri rəqsi pastoral oyun elementlərini əks etdirir. Köçəri xoreoqrafiyasındakı totemizmlə bağlı, heyvanlara məxsus hərəkətlər və vərdişlər rəqsin arxaik təbiətini göstərir.[94]

Tənzərə rəqsi köçəridən xoreoqrafiya baxımından daha bəsit olduğu üçün əyləncə zamanı (toylarda, xalq mərasimlərində) daha çox oynanılır. Rəqsi zurna və nağara müşayiət edir.[95][94]

Əlaqəli mövzular: oyunlar, pantomim və s.

Biomlar: aqroekosistem, quraq ərazilər, dağlar

Təhlükə təşkil edən faktorlar: münaqişələr, ifaçıların azalması, əhəmiyyətinin itirilməsi, istifadə edilməməsi, repertuarın azalması, kənddən şəhərə miqrasiya, teatrlaşdırma

01190 ✅Y[11] FM0401000001
FM0401020006
FM0401020002

Ən Yaxşı Mühafizə Praktikalarının Reyestri

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Azərbaycandan UNESCO-nun bu siyahısına heç bir nümunə daxil deyil.

Nominasiyalar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Ad (il): UNESCO nominasiyasında rəsmi adı (nominasiyanın müzakirə edildiyi və ya ediləcəyi il)
Növ: İrsin aid edildiyi növlər
Ölkə: Nominasiyanı tədqim edən ölkələr
Haqqında: irsin Azərbaycan mədəniyyətində rolunun izahı
UNESCO nominasiyası: Nominasiya ilə bağlı UNESCO linki
Milli qeydiyyat: irsin Azərbaycan qeyri-maddi mədəni irs nümunələrinin dövlət reyestri qeydiyyat nömrəsi

Davam edən nominasiyalar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
№ Ad (il) Növ Ölkə Haqqında İllüstrasiya UNESCO nominasiyası Milli qeydiyyat
1 Azərbaycanda təndir ustalığı və çörək bişirmə (2024) 1) ənənəvi sənətkarlıq

2) sosial təcrübələr, ayin və bayramlar

Azərbaycan Azərbaycan Təndir Azərbaycanda müqəddəs ocaq sayılır. Əhdi-peyman bağlayan sevgililər burada qucaqlaşıb öpüşərdi. Qardaş olmağa qərar verənlər burada and içər, onların münasibəti "təndir qardaşlığı" adlandırılardı.[96]

Yer təndiri kimi tanınan döymə təndiri düzəltmək üçün münasib yerdə quyu qazılır və quyunun divarları duz qarışdırılmış küllü su səpilərək hamar daşla döyülür. Digər təndir növləri yerüstü və yeraltı təndirlərdən ibarət olan badlı təndir, sonralar ortaya çıxmış, davamlı olan və təkmilləşdirilmiş kərpic təndirdir.[97]

Təndir çörəyinin ətri və dadı un növü, unun ələnməsi, xəmirin yoğrulma şəkli ilə əlaqədardır. Təndirdə çörək bişirmək işi mürəkkəb və ağırdır. Təndirdə bişən çörəklər formasına görə Naxçıvanda "çırppa", "nazik", "qalın", "tapı", Lənkəranda "təndir çörəyi", "pəncəkeş", "zeyrən çörəyi", Azərbaycanın şimal-şərq bölgəsində isə "pəncəkeş", "yağlı çörək", "cır çörək", "bəyim çörəyi", "badam çörəyi" adlandırılır.[98] Döymənc isti təndir çörəyinin arasına kərə yağı qoymaqla hazırlanır.[99]

[100] ✅Y[101]

Ehtiyatdakı nominasiyalar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
№ Ad (il) Növ Ölkə Haqqında İllüstrasiya UNESCO nominasiyası Milli qeydiyyat
2 Nicin mədəni mühiti (2012) sosial təcrübələr, ayin və bayramlar Azərbaycan Azərbaycan Nicdə udinlər, azərbaycanlılar və ləzgilər yaşayır.[102] Burada üç kilsə (Müqəddəs Yelisey Kilsəsi, Müqəddəs Məryəm Ana kilsəsi, Tsilin kilsəsi) və bir məscid yerləşir. Nic udinlərinin ayrıca dialektləri var və ənənəvi olaraq Pasxa və Kala Axsibay bayramlarını qeyd edirlər.[103][104] [1][105] ✅Y[101]
3 Qırmızı Qəsəbənin
mədəni mühiti (2012) 		Qırmızı Qəsəbə dünyada mövcud olan son ştetldir.[qeyd 6] Burada cuhuri dili danışılır.[106][107] Qırmızı Qəsəbənin dağ yəhudiləri icması ənənəvi olaraq 300 il boyunca əkinçilik, bağçılıq və xalçaçılıqla məşğul olmuşdur. Dağ yəhudilərinin təsərrüfat fəaliyyətinin əsas göstəricilərindən biri olan xalçaçılıq nümunələri yun əsasında toxunmuşdur və Quba xalçaçılıq məktəbinə aiddir.[108][109]

Qeyri-maddi mədəni irs əməkdaşlığı

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Qeydiyyata alınmış qeyri-maddi mədəni irs
Ölkənin/irsin adı Novruz Lavaş Kamança Dədə Qorqud Miniatür Çay mədəniyyəti Molla Nəsrəddin İpəkçilik Balaban Sədəfvurma Təzhib İftar Ümumi say
Əfqanıstan Əfqanıstan ✅Y ✅Y 2
Hindistan Hindistan ✅Y 1
İran İran ✅Y ✅Y ✅Y ✅Y ✅Y ✅Y ✅Y 7
İraq İraq ✅Y 1
Qazaxıstan Qazaxıstan ✅Y ✅Y ✅Y ✅Y 4
Qırğızıstan Qırğızıstan ✅Y ✅Y ✅Y 3
Özbəkistan Özbəkistan ✅Y ✅Y ✅Y ✅Y ✅Y ✅Y 6
Pakistan Pakistan ✅Y 1
Tacikistan Tacikistan ✅Y ✅Y ✅Y ✅Y 4
Türkiyə Türkiyə ✅Y ✅Y ✅Y ✅Y ✅Y ✅Y ✅Y ✅Y ✅Y ✅Y ✅Y 11
Türkmənistan Türkmənistan ✅Y ✅Y ✅Y 3

Xəritə

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Azərbaycanda UNESCO-nun qeyri-maddi mədəni irs siyahısı (Azərbaycan)
Nic, mədəni mühit
Qırmızı Qəsəbə, mədəni mühit
Azərbaycanda qeyri-maddi mədəni irs nümunələri və nominasiyalarının yerləri

Qeydlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ UNESCO qeydiyyatında Azərbaycan üçün bu irsin adı lavaş gedir. Digər ölkələr üçün: katyrma, jupka, yufka.
  2. ↑ UNESCO qeydiyyatında Azərbaycan və Türkiyə üçün bu irsin adı Dədə Qorqud gedir. Qazaxıstan üçün bu irsin adı Qorqud Atadır.
  3. ↑ UNESCO nominasiyasında Azərbaycan üçün bu irsin adı Molla Nəsrəddin gedir. Digər ölkələr üçün: Nasreddin Hodja/Molla Ependi/ Apendi/Afendi Kozhanasyr.
  4. ↑ UNESCO nominasiyasında Azərbaycan, İran və Türkiyə üçün bu irsin adı təzhibdir. Tacikistan və Özbəkistan üçün müvaqif olaraq istifadə edilir: zarhalkori, naqqoshlik.
  5. ↑ UNESCO nominasiyasında Azərbaycan üçün bu irsin adı balaban gedir. Türkiyə üçün bu irsin adı meydir.
  6. ↑ Ştetl Yəhudi soyqırımından əvvəl Şərqi Avropada mövcud olan, böyük Aşkenazi yəhudi əhalisinə sahib kiçik qəsəbələrə verilən addır.

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ 1 2 "Azerbaijan - Information related to Intangible Cultural Heritage". ich.unesco.org (ingilis). 2021-12-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-05-13.
  2. ↑ "Text of the Convention for the Safeguarding of Intangible Cultural Heritage". UNESCO. 7 November 2015 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 24 October 2012.
  3. ↑ "The States Parties to the Convention for the Safeguarding of the Intangible Cultural Heritage (2003)". UNESCO. 2015-11-09 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-03-29.
  4. ↑ "Intergovernmental Committee for the Safeguarding of Intangible Cultural Heritage". UNESCO. 9 November 2015 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 25 October 2012.
  5. ↑ "What is Intangible Cultural Heritage?". UNESCO. 9 November 2015 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 24 October 2012.
  6. ↑ Гуревич П. С. Музыка народов нашей страны. — М.: Знание, 1975. — С. 27. — 143 с.
  7. ↑ Карагичева Л. В. Азербайджанская ССР. — М.: Государственное музыкальное издательство, 1956. — С. 37. — 100 с.
  8. ↑ Всемирное наследие Содружества Независимых Государств. — М.: Новая Элита, 2013. — С. 480.
  9. ↑ "Təsniflər". AZƏRBAYCAN QEYRİ-MADDİ MƏDƏNİ İRS NÜMUNƏLƏRİNİN DÖVLƏT REYESTRİ. 2022-07-20 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-12-14.
  10. ↑ Azərbaycan xalq mahnı və təsnifləri. Qafar Namazəliyev, 1985.
  11. ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 "Samples of Azerbaijan's intangible cultural heritage included in Islamic World's Heritage List" (ingilis). report.az. December 20, 2023. 2023-12-23 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-12-22.
  12. ↑ Anthology of Ashiq Arxivləşdirilib 2013-11-05 at the Wayback Machine
  13. ↑ "Ашуг в БСЭ". 2021-08-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-10-01.
  14. ↑ "ʿās̲h̲ik̲h̲", in: Encyclopaedia of Islam, Second Edition, Glossary and Index of Terms, Edited by: P. J. Bearman, Th. Banquis, C. E. Bowworth, E. van Donzel, W. P. Heinrichs Bowworth. Consulted online on 10 December 2023. First published online: 2012. First print edition: ISBN: 97890041444484, PAGES 137–592, 20090501
  15. ↑ C. F. Albright. ʿĀŠEQ (англ.) // Encyclopædia Iranica. — 2011. — Vol. II. — P. 741–742
  16. ↑ К. А. Касимов. Народы Азербайджанской Советской Социалистической Республики. Азербайджанцы. Народное творчество / Под редакцией Б. А. Гарданова, А. Н. Гулиева, С. Т. Еремяна, Л. И. Лаврова, Г. А. Нерсесова, Г. С. Читая. — Народы Кавказа: Этнографические очерки: Издательство Академии наук СССР, 1962. — Т. 2. — С. 160. — 684 с.
  17. ↑ Jean During. Azerbaijan 2. Musical categories. // New Grove Ditictionary of Music and Musicians / Stanley Sadie, John Tyrrell. — 2. — Oxford University Press, 2001. — 2500 с. — ISBN 0-19-517067-9, 9780195170672.
  18. ↑ "Tarıyel Məmmədov. Azərbaycan xalq-peşəkar musiqisi: Aşıq sənəti. Bakı, "Musiqi Dünyası" elektron nəşriyyatı, 2003". 2021-05-15 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-01-14.
  19. ↑ 1 2 "Новруз в Азербайджане". 2017-05-17 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-02-06.
  20. ↑ Рафаэль Гусейнов. Азербайджанский Новруз. — журнал "İRS", 2004. — № 3. — С. 16.
  21. ↑ Лятиф Керимов. Азербайджанский ковёр. Том III. VI. Тебризский тип. А) Тебризская группа. Б.: "Гянджлик", 1983.
  22. ↑ Siawosh AZADI; Latif KERIMOV; Werner ZOLLINGER. Azerbaijani-Caucasian Rugs. — Switzerland Ulmke Collection, 2001. — p. 135. — ISBN 3-925813-10-1 / 9783925813108 Arxivləşdirilib 2016-07-31 at the Wayback Machine
  23. ↑ Britannica Encyclopedia. Iran. Shah Abbas. Arxivləşdirilib 2022-09-01 at the Wayback Machine
  24. ↑ Carpets are still made today in Daghestan, Georgia and Armenia, but the real home of Russian Caucasian carpets remains Azerbaijan and the skills and ideas of Azerbaijanian weavers are felt throughout the Caucasus. P. R. J. Ford. The oriental carpet: a history and guide to traditional motifs, patterns, and symbols. Abrams, 1981. ISBN 0-8109-1405-0, 9780810914056, стр. 225.
  25. ↑ Joyce C. Ware. The Official Identification and Price Guide to Oriental Rugs. — House of Collectibles: 1992, p. 221. — ISBN 0-87637-882-3, 9780876378823.
  26. ↑ Мехди Зариф. Ковры. Перевод с итал. И. Замойской. — М:АСТ, 2006 — стр. 19 — ISBN 5-17-033764-7
  27. ↑ 1 2 GEOGRAPHICAL INDICATIONS OF AZERBAIJAN (PDF). Baku: Azərbaycan Respublikasının Əqli Mülkiyyət Agentliyi. 2022. səh. 20.
  28. ↑ Саадет Абдуллаева (доктор искусствоведения, профессор). Музыкальный инструмент мирового звучания Arxivləşdirilib 2016-03-12 at the Wayback Machine // İRS : журнал. — 2011. — № 1 (49).
  29. ↑ Ф. И. Челебиев Морфология дастгяха Arxivləşdirilib 2022-01-15 at the Wayback Machine. — С.-Петербург, 2009.
  30. ↑ Меджнун Керимов. Тар // Атлас традиционной азербайджанской музыки : сайт.
  31. ↑ CLOTHING xxi. Turkic and Kurdish clothing of Azerbaijan — статья из Encyclopædia Iranica. P. A. Andrews And M. Andrews
  32. ↑ Traditional art and symbolism of Kelaghayi, making and wearing women’s silk headscarves Arxivləşdirilib 2015-11-05 at the Wayback Machine // Официальный сайт ЮНЕСКО.
  33. ↑ 1 2 Azərbaycanda sənaye nümunələrinin, coğrafi göstəricilərin və əmtəə nişanlarının analitik icmalı. Azərbaycan Respublikasının Əqli Mülkiyyət Agentliyi. Bakı, 2020
  34. ↑ "Coğrafi göstərici statusu verilə biləcək əmtəə və məhsulların siyahısı hazırlanıb". marja.az. 24.07.2017. 2023-06-29 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-04-06.
  35. ↑ Миклашевская Н. М. Стенные росписи Азербайджана XVIII–XIX вв. // Архитектура Азербайджана. Очерки. — Баку: Изд-во АН Азербайджанской ССР, 1952. — С. 471.
  36. ↑ Фитуни А. История последней столицы Ширвана. (Историко-этнографический и археологический очерк.) // Известия Азербайджанского комитета охраны памятников старины, искусства и природы (Азкомстарис). Вып. 3. — Баку, 1927.
  37. ↑ Ализаде А. Лагич, историко-культурный заповедник Азербайджана // журнал : İRS. — 2005. — № 4.
  38. ↑ "Tastes of Memory: How to Bake an Authentic Armenian Lavash". Smithsonian. 2016-04-10 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-01-19.
  39. ↑ 1 2 SOMUT OLMAYAN KÜLTÜREL MİRAS UNSURU ERZURUM LAVAŞ (ACEM) EKMEĞİNİN TURİSTİK ÜRÜNE DÖNÜŞTÜRÜLMESİNE YÖNELİK BİR ÇALIŞMA. NESLIHAN ÇETİNKAYA, SALİH YILDIZ. Güncel Turizm Araştırmaları Dergisi.
  40. ↑ Гаджиева С. Ш. Дагестанские азербайджанцы, XIX — начало XX в: историко-этнографическое исследование. — М.: Восточная литература РАН, 1999. — С. 118. — 358 с.
  41. ↑ Кулиева Н. М. Современная сельская семья и семейный быт в Азербайджане / Под ред. доктора исторических наук Т. Г. Мусаевой. — Б.: "Элм", 2011. — С. 97. — ISBN 9-8066-1721-1.
  42. ↑ Кулиева Н. М. Современная сельская семья и семейный быт в Азербайджане / Под ред. доктора исторических наук Т. Г. Мусаевой. — Б.: "Элм", 2011. — С. 122. — ISBN 9-8066-1721-1.
  43. ↑ Serdar Oktay and Saide Sadıkoğlu, Gastronomic Cultural Impacts of Russian, Azerbaijani and Iranian Cuisines, International Journal of Gastronomy and Food Science, https://doi.org/10.1016/j.ijgfs.2018.03.003 Arxivləşdirilib 2023-06-29 at the Wayback Machine
  44. ↑ "Dolma" (az.). http://intangible.az/. 2020-08-10 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-09-13.
  45. ↑ Information Notice – Public Consultation — Names from Azerbaijan to be protected as Geographical Indications in the European Union. (2019). Official Journal, C 167, 26–28. CELEX: https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/?uri=CELEX:52019XC0516(03)[legislation[ölü keçid]]
  46. ↑ "Art of crafting and playing with Kamantcheh/Kamancha, a bowed string musical instrument". UNESCO official site. 2019-11-21 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-04-05.
  47. ↑ Encyclopedia Iranica. Azerbaijan. Music of Azerbaijan Arxivləşdirilib 2013-03-22 at the Wayback Machine
  48. ↑ Мелетинский Е. М. Огузский эпос "Китаб-и дэдэм Коркут" // История всемирной литературы: В 8 томах / АН СССР; Ин-т мировой лит. им. А. М. Горького. — М.: Наука, 1985. — Т. III. — С. 588–590.
  49. ↑ Якубовский А. Ю. ""Китаб-и Коркуд" и его значение для изучения туркменского общества в эпоху раннего средневековья" // Книга моего деда Коркута. — М-Л.: Издательство АН СССР, 1962.
  50. ↑ 1 2 Китаби Деде Горгуд = Китаби-Дəдə Горгуд / Составители, транскрипция, упрощённый вариант и предисловие Фархада Зейналова и Самета Ализаде. — Б.: Язычы, 1988. — 265 с. — ISBN 5560002518. (азерб.)
  51. ↑ Ариф М. Азербайджанская литература. — М.: Высшая школа, 1979. — 232 с.
  52. ↑ 1 2 Ercilasun, A. B. "Dede Korkut Kitabı’nın Yeni Nüshası ve Üzerindeki Yayınlar" . Milli Folklor 16 (2019): 5–22 <https://dergipark.org.tr/en/pub/millifolklor/issue/49086/626390 Arxivləşdirilib 2022-09-04 at the Wayback Machine>
  53. ↑ DEDE KORKUT’UN YENİ NÜSHASI ÜZERİNE KONU – BAĞLANTILAR – YER – ZAMAN – OKUYUŞ. Prof. Dr. Ahmet Bican ERCİLASUN
  54. ↑ "Nar Bayrami, traditional pomegranate festivity and culture". unesco.org (ingilis). UNESCO official site. 2020-12-16 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-12-16.
  55. ↑ Media.Az. "Москва отметила азербайджанский праздник граната" (rus). media.az. 2019-01-23 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-01-22.
  56. ↑ ""Популярная художественная энциклопедия." Под ред. Полевого В. М.; М.: Издательство "Советская энциклопедия", 1986". 2010-12-08 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-02-05.
  57. ↑ Topqapı Sarayı Müzesi İslam Minyatürleri. Filiz Çağman, Zeren Tanındı, 1979.s
  58. ↑ 1 2 Əfəndi R. Azərbaycan incəsənəti. — Б.: Şərq-Qərb, 2007. — 160 с. — ISBN 978-9952-34-116-4.
  59. ↑ The Grove Encyclopedia of Islamic Art and Architecture, 2009. səh. 241
  60. ↑ XIX əsrin ensiklopedist alimi Mir Möhsün Nəvvab Arxivləşdirilib 2022-03-25 at the Wayback Machine. science.gov.az
  61. ↑ Sənətşünas Ziyadxan Əliyev. "Arif Hüseynov. Cizgilərin hikməti". Bakı. Aspoliqraf. 2013
  62. ↑ В. П. Кобычев. Изменение материальной культуры народов Кавказа за годы Советской власти / под ред. В. К Гарданова. — Хозяйство и материальная культура народов Кавказа в XIX–XX вв: материалы к "Кавказскому историко-этнографическому атласу": Наука; Глав. ред. восточной литературы, 1971. — Т. 1. — С. 26.
  63. ↑ Азербайджанская кухня. Шербеты. Чай. Сладости. Печенья. — DirectMEDIA. — ISBN 9785998937460.
  64. ↑ Азербайджанская кухня. Шербеты. Чай. Сладости. Печенья. — DirectMEDIA. — ISBN 9785998937460.
  65. ↑ Рустам Гаджиев. Отчаянные азербайджанцы // Коммерсант-Власть : журнал. — 2000. — № 35.
  66. ↑ Altstadt, Audrey L., The Azerbaijani Turks: power and identity under Russian rule, Hoover Press, 1992, 331.
  67. ↑ Багирова М, Мамедов Э. Из истории спорта в древнем и средневековом Азербайджане // İRS. — Баку, 2015 № 1 (73). — С. 16−22.
  68. ↑ Əskər, Nailə, İSLAM COĞRAFİYASI VƏ AZƏRBAYCANDA OYUNLAR, Bakı: AMEA Folklor İnstitutu, 2017
  69. ↑ Houchang E. Chehabi. "ZUR-ḴĀNA". Encyclopædia Iranica. August 15, 2006. 2022-09-01 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-02-27.
  70. ↑ "Baku's Old City. Memories of How it Used to Be. By Farid Alakbarli". 2010-12-13 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-03-12.
  71. ↑ İSLAM COĞRAFİYASINDA VƏ AZƏRBAYCANDA XALQ OYUNLARI VƏ MEYDAN TAMAŞALARI, Bakı: AMEA Folklor İnstitutu, 2016 (#first_missing_last)
  72. ↑ Гюлеш - национальная азербайджанская борьба, ussrwrestling.narod.ru, 2016 (#first_missing_last)
  73. ↑ Oktan, Tarana (Eylül 2012). "Azerbaycan'da Nasrettin Hoca Algısı". Eski Yeni, 43. Eskişehir Valiliği Yayınları. ss. 40–44. ISSN 1309–1956.
  74. ↑ ^ Adıgüzel, Sedat (Bahar 2007). "Tiflis Edebî Muhitinde Molla Nasreddin Dergisi ve Dergide Tartışılan Konular". Bilig, 41. Ankara: Ahmet Yesevi Üniversitesi. ss. 1–21. ISSN 1301–0549.
  75. ↑ Cenikoğlu, Gökhan Tarıman (2014). "Türk Dünyasında Nasreddin Hoca Fıkraları". Türk Dünyası Bilgeler Zirvesi: Gönül Sultanları Buluşması Bildirileri. Eskişehir: Eskişehir 2013 Türk Dünyası Kültür Başkenti Ajansı. ss. 241–255.
  76. ↑ "Sheki: Azerbaijan's Silk Road city of caravans and khans". CNN Travel (ingilis). 2018-07-31. 2022-07-09 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-09-08.
  77. ↑ "Silk roads: Azerbaijan". unesco.org. 2019-03-27 tarixində arxivləşdirilib.
  78. ↑ "Azerbaijan in the Silk Road Economic Belt: A Chinese Perspective". www.ciis.org.cn. 2020-02-24 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-09-08.
  79. ↑ Macit, M. (2016). HATÂYÎ’NİN YAYIMLANMAMIŞ GAZELLERİ. Turkish Studies.
  80. ↑ Güneş, Ö. (2018). FUZÛLÎ'NİN LEYLÂ VE MECNÛN MESNEVİSİ'NDE METİN- MİNYATÜR İLİŞKİSİ. Turkish Studies. https://doi.org/10.7827/TurkishStudies.13893 Arxivləşdirilib 2023-06-29 at the Wayback Machine
  81. ↑ Niyazov, A. (2015). XIX. Asır Kafkasya Medreselerine Genel Bir Bakış -Car-Balaken Örneği . Karadeniz Teknik Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi (KTUİFD), 2 (2), 157–177 . Retrieved from https://dergipark.org.tr/tr/pub/katuifd/issue/31143/338329 Arxivləşdirilib 2023-05-13 at the Wayback Machine
  82. ↑ Azərbaycan etnoqrafiyası, Üç cilddə III cild. (2007), Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutu, Bakı: Şərq-Qərb
  83. ↑ 1 2 Касимов К. А. Народы Азербайджанской Советской Социалистической Республики. Азербайджанцы. Народное творчество // Народы мира. Этнографические очерки. Народы Кавказа. Том 2 / Под общ. ред. С. П. Толстова. — М.: Издательство Академии наук СССР, 1962. — С. 158–159. — 685 с.
  84. ↑ Абдуллаева С. А. Народный музыкальный инструментарий Азербайджана. — Б.: Элм, 2000. — С. 486.
  85. ↑ Anne Kressler. Azerbaijani Music Selected for Voyager Spacecraft (англ.) // Azerbaijan International. — Summer 1994 (2.2). — P. 24–25.
  86. ↑ Natalie Angier. The Canon: The Beautiful Basics of Science. — Faber & Faber, 2009. — С. 408.
  87. ↑ Azərbaycan qeyri-maddi mədəni irs nümunələrinin dövlət reyestri. "Sədəfvurma peşəsi" (az.). Azərbaycan Mədəniyyət Nazirliyi. 2022-03-25 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-03-08.
  88. ↑ İbrahimov F. Bakıda metalişləmə tarixi (IX–XVII əsrlər). Bakı: "Elm", 1995, 88 s
  89. ↑ Mustafayev А. N. Azərbaycanda sənətkarlıq (tarixi-etnoqrafik tədqiqat). Bakı: "Altay", 1999, 305 s.
  90. ↑ David C. King. Cultures of the World. Azerbaijan (неопр.). — Marshall Cavendish, 2006. — С. 108. — ISBN 0761420118.
  91. ↑ Чөвкән / Под ред. Дж. Кулиева. — Азербайджанская советская энциклопедия: Главная редакция Азербайджанской советской энциклопедии, 1987. — Т. X. — С. 377.
  92. ↑ Азербайджанская музыка / Абасова Э. А. // Музыкальная энциклопедия. — М. : Советская энциклопедия : Советский композитор, 1973–1982. — (Энциклопедии. Словари. Справочники : Музыкальная энциклопедия : [в 6 т.] / гл. ред. Ю. В. Келдыш ; 1973–1982).
  93. ↑ Аллахвердиев М. К. Обрядовые сцены "яллы" // Издательство Академии наук Азербайджанской ССР. — Б., 1972.
  94. ↑ 1 2 Алекперова А. М. Хороводные танцы "яллы" Нахичеванской зоны. — Б., 1994. — 24 с.
  95. ↑ Uğur. Müxtəlif xalqların rəqs mədəniyyəti // Xalq Cəbhəsi. — 2016. — 8 noyabr. — S. 13.
  96. ↑ Azərbaycan etnoqrafiyası, II cild, 2007. səh. 277-278
  97. ↑ Azərbaycan etnoqrafiyası, II cild, 2007. səh. 274-276
  98. ↑ Azərbaycan etnoqrafiyası, II cild, 2007. səh. 286-287
  99. ↑ Azərbaycan etnoqrafiyası, II cild, 2007. səh. 206
  100. ↑ UNESCO. "Files 2024 under process" (ingilis). 2023-08-28 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-08-28.
  101. ↑ 1 2 AZƏRBAYCAN QEYRİ-MADDİ MƏDƏNİ İRS NÜMUNƏLƏRİNİN DÖVLƏT REYESTRİ. Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyinin 218 saylı 28.04.2010 tarixli Əmri ilə təsdiq edilmişdir, 25.08.2011, 28.03.2012, 18.10.2012, 15.05.2013, 03.02.2014, 27.01.2015, 17.02.2016, 12.05.2016, 24.10.2018, 09.04.2019, 09.12.2020 tarixli əlavələrlə. Online access: ICH inventory — Azerbaijan: Azerbaijani/English in Craftsmanship of mother of pearl inlay Arxivləşdirilib 2023-12-08 at the Wayback Machine
  102. ↑ John M. Clifton, Deborah A. Clifton, Peter Kirk, and Roar Ljøkjell. The Sociolinguistic Situation of the Udi in Azerbaijan. — 2005.
  103. ↑ Панчевидзе В. Н., Джейранишвили Е. Ф. — Удинский язык//Языки народов СССР. Т.4, Иберийско-кавказские языки М., 1967.
  104. ↑ Sevinc MÜRVƏTQIZI. "Qəbələnin Nic kəndindəki udinlər "Pasxa" və "Kala Axsibay"ı bayram ediblər". 525-ci qəzet. 2013. 2020-01-28 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-03-18.
  105. ↑ "BMT-nin Qeyri-maddi mədəni irs və Dünya irsi siyahısındakı Azərbaycan inciləri..." (az.). baki-xeber.com. 8 İyl. 2019. 2023-09-03 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-08-28.
  106. ↑ "Eating with the Mountain Jews of Azerbaijan". Food52.com (ingilis). 10 January 2017. 12 April 2017 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 12 April 2017.
  107. ↑ "Jewish shtetl in Azerbaijan survives amid Muslim majority". The Times of Israel. 8 September 2013 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 12 April 2017.
  108. ↑ "Ковроплетение — древнейший вид декоративно-прикладного искусства". 2016-03-05 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-08-26.
  109. ↑ "Азербайджанских ковры: Ширван, Куба, Баку, Карабах, Гянджа, Казах, Ардебиль, Тебриз". www.heriz.ru (rus). 2018-05-30 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-03-31.

Ədəbiyyat

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  • Azərbaycan etnoqrafiyası, Üç cilddə II cild., Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutu, Bakı: Şərq-Qərb, 2007, ISBN ISBN 5-17-033764-7.
  • The Grove Encyclopedia of Islamic Art and Architecture, Jonathan M. Bloom and Sheila Blair, Azerbaijan, Oxford University Press, 2009