Baxtı Xan

Ağ oğlanlar (və ya Ağ ərlər) — türk və altay mifologiyasında xeyir tanrıları. Ülgən Xanın oğullarıdırlar. Kıyatlar adı da verilir. Yeddi qardaşdırlar. Yeddi Altay boyunun qoruyucularıdır. Yeddi mərtəbə yeraltını simvollaşdırırlar. Kıyat sözü eyni adlı bir Monqol boyunu ağla gətirər. Monqollarda Kıyat və Kıyan adlı iki qohum boy vardır. Ağ Oğlanların adları bu şəkildədir:

1. Qaraquş Xan: Quşlar tanrısı
2. Qarşıt Xan: Təmizlik tanrısı
3. Pura Xan: At tanrısı.
4. Burça Xan: Rifah tanrısı
5. Yaşıl Xan: Təbiət tanrısı
6. Qanım Xan: İnam tanrısı
7. Baxdı Xan: Lütf tanrısı.

Qaraquş xan — türk və altay mifologiyasında quşlar tanrısı. Karaguş və ya Harahus olaraq da xatırlanır. Karağuş şəklində də deyilər. Quşlara hökm edər. Tanrı Ülgənin oğludur. Karakuş (Qaraquş) Anadoluda türklərdə böyük və yırtıcı quşları təyin etməkdə istifadə edilən ortaq bir təbirdir. Bundan başqa, kamın ayin əsnasında etdiyi hərəkətlərin, bəzi bölgələrdə rast gəlinən qartal oyunu ilə təmsil edildiyi görülməkdədir. Qartal oyunu Siirtdə "Harahusta", Urfa və Adıyamanda "Karakustana" şəklində deyilir. Hınısda isə "Yarkusta" oyunu deyilir. Bu oyunun Qaraquş Xana bir hörmət ehtiva etməsi də olabiləcəkdir. Söz, Qara (Hara) və Quş (Kuş) sözlərinin mürəkkəb halıdır. Qartal mənasını verər.

Qarşıt xan — türk və altay mifologiyasında təmizlik tanrısı. Karzıt olaraq da tanınır. İnsanlara təmizliyi öyrətmişdir. Ülgən Xanın oğludur. Ülgən oğulları içində ən duyğulu olanıdır. Təmizlik türk mədəniyyətində çox əhəmiyyətli bir yerə malikdir. Su, atəş, torpaq təmizləyici ünsürlər olaraq görülmüşdür. Su ən əhəmiyyətli təmizləyicidir. Atəşin də gözlə görülməyən mikroskopik canlıları öldürdüyü günümüzdə elmi bir gerçəkdir. Torpaq isə ölən canlıların basdırılması xəstəliklərə səbəb olmalarını mane olar. Kəndlərdə qadınlar, kimyəvi təmizləyiciləri olmadığı dövrlərdə qab, çanaq kimi mətbəx vəsaitlərini çay və dərə sahillərində mil ilə (palçıqlı qum) və ya küllə ovalayaraq təmizləyirdilər. Söz, (Kar/Qar) kökündən törəmişdir. Ağlıq mənası vardır. Qar sü ilə əlaqəlidir.

Pura xan — türk və altay mifologiyasında at tanrısı. Bura Xan olaraq da tanınmışdır. Şamanların göyə çıxmaq üçün istifadə etdikləri atlara Pura (Bura) adı verilər. Sonralar İslamdakı Büraq adlı at ilə eyniləşdirilmişdir. Bu heyvanlar qurd başlı olaraq təsvir edilirlər. Bu atları onlara Pura Xan gətirər. Pura Xan və Puralar samanı pis ruhlardan qoruyarlar. Ülgən Xanın oğludur. Şamanların səmaya çıxmaq üçün istifadə etdikləri, qurd başlı atların adı. Bu atlar şamanları pis ruhlardan qoruyardu. Söz, (Bur/Pur) kökündən törəmişdir. Bu kök, at, maral, dəvə kimi mənalar ehtiva edər. Bura / Burçın (maral), Bürcü (ətir) sözləri ilə ayni kökdəndir. Buğra sözü ilə eyni kökdən gəlir. Buğra, kişi dəvə deməkdir. Porhan (şaman) sözü ilə də əlaqəlidir.

Burça xan — türk və altay mifologiyasında rifah tanrısı. Yer üzündəki dinclik və rifah meydana gətirir. Tanrı Ülgənin oğludur. Söz, (Bur) kökündən törəmişdir. Hüzur, rifah mənaları vardır. Burça/ Burçin (maral) və bürcü (ətir) sözləri ilə eyni kökdən gəlir. Burçukmak, izzət ikram etmək deməkdir.

Yaşıl xan — türk və altay mifologiyasında təbiət tanrısı. Yaşıl Xan və ya Cecil (Cecil, Cecil) Xan olaraq da deyilər. Təbiəti qoruyar, bitkilərə can verər. Yeddi Altay boyundan birinin qoruyucusudur. Təbiətin yaşıllaşmasını və doğuşunu (baharı) idarə edər. Tanrı Ülgənin oğludur. Türk mədəniyyəti təbiətlə bütöv və onu öz hissəsi kimi görən bir yanaşmaya malikdir. Təbiəti istehlak etməyi və onu cansız bir obyekt görməyi heç bir zaman qəbul etməmişdir. Bunun ən konkret nümunəsi Yaşıl Xandır. Söz, (Yaş/Yeş/Çaş/Caş) kökündən törəmişdir. Yaşıl rəng deməkdir. Həyat, yaşamaq sözləri ilə eyni köktendir. Canlılıq bildirir. Eyni kök işıq mənasını verən Yaşuk / Yaşık sözləriylə də əlaqəlidir.

Qanım xan — türk və altay mifologiyasında inam tanrısı. Yer üzündəki dürüst və etibarlı insanları qoruyur. Ülgən Xanın oğludur. Ər Qanım olaraq xatırlanar. Güvən, türk inanc sistemindəki əhəmiyyətli anlayışlardan biridir. Söz, (Qan/Kan) kökündən törəmişdir. Əsilzadəlik, inanc, güvən kimi mənaları vardır.

Baxdı xan — türk və altay mifologiyasında lütf tanrısı. Paqtı Xan olaraq da deyilər. Adına Paqta mərasimi təşkil edilir. Yer üzündəki yaxşılıqlara səbəb olar. Insanlara lütf verər. Tanrı Ülgənin oğludur. Şorlarda payız mövsümündə onun şərəfinə "Paktıgan" adı verilən bir mərasim keçirilir. Adı Koça Xan ilə birlikdə xatırlanar. Kök (bahar) mövsümündə isə "Koçagan" mərasimi həyata keçirilir. Söz,(Bax/Pak/Bak) kökündən törəmişdir. Güdən, gözləyən deməkdir. Baxmaq hərəkəti ilə eyni mənşəyə malikdir. Baksı (şaman) sözü ilə də əlaqəli görünməkdədir.

• Türk Əfsanə Sözlüyü, Dəniz Qaraqurd, Türkiyə, 2011, (OTRS: CC BY-SA 3.0)  (türk.)

• Ağ qızlar
• Qara oğlanlar
• Qara qızlar

• Türk Mifologiya Sözlüyü, Pınar Karaca (Pura — Pura Han)  (türk.)