Daniel Defo

Daniel Defo (ing. Daniel Defoe; ən tezi 1659 və ən geci 1662^[1], London – 24 aprel 1731^[2][3][…], Murfilds^[d], London, İngiltərə^[2]) — ingilis yazıçı.

Daniel Defo
ing. Daniel Defoe
Doğum adı	Daniel Foe
Doğum tarixi	ən tezi 1659 və ən geci 1662[1]
Doğum yeri	London, İngiltərə krallığı
Vəfat tarixi	24 aprel 1731(1731-04-24)[2][3][…]
Vəfat yeri	Murfilds[d], London, İngiltərə[2]
Dəfn yeri	Banhill-filds[d][4]
Fəaliyyəti	jurnalist, romançı, nasir, uşaq ədəbiyyatı yazıçısı, imicmeyker, yazıçı, iş adamı, publisist, şair, naşir
Fəaliyyət illəri	1700-cü ildən
Əsərlərinin dili	ingilis dili
Tanınmış əsərləri	Robinzon Kruzo
Daniel Defo Vikimənbədə
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Daniel Defo öz qəhrəmanları kimi çox qalmaqallı həyat yolu keçmişdir. Defonun həyatı cəmiyyətdə özünə yer tutmaq istəyən bir adamın həyatıdır. Daniel Defo ət satıcısı və şam fabrikantı Ceyms Fonun ailəsində 1660-cı ildə anadan olub. Atasının soyadı sadəcə "Fo" idi.

Daniel Defo bəzi səbəblərdən soyadının əvvəlinə "De" artırır və ədəbiyyat tarixində Daniel Defo kimi tanınır. Onun ailəsi puritan idi və dissenterlərin dini-fəlsəfi görüşlərinin daşıyıcısı idilər. Defo puritan ruhani akademiysına oxumağa verilsə də, heç vaxt dini həyata güclü meyil etməyib. Onu daha çox kommersiya əməliyyatları cəlb etmiş, amma dəfələrlə iflasa uğradığı üçün kreditorlardan və polislərdən gizlənməli olmuşdur.

Defo 24 yaşında ailə həyatı qurur. Bu zaman o, corab alveri ilə məşğul olan tacir kimi fəaliyyət göstərirdi.1685-ci ildə hersoq Monmutskinin başçılığı ilə üsyan baş verdi. Defo üsyana qoşuldu, üsyan məğlub olduqdan sonra Defo bir müddət gizləndi. 1688-ci ildə Orlanlı III Uilyam Hollandiyadan qoşun çəkərək İngiltərəyə gəldi və taxt-tacı ələ keçirməyə çalışdı. Defo III Uilyamın ordusuna qoşuldu. Bundan sonra Defo vətəninə qayıtdı.

Ədəbi fəaliyyətə 1697-ci ildə başlayan Defo ilk çalışmalarını jurnalistika istiqamətində aparmış, "Layihələrə dair təcrübə" (ing. An Essay upon projects) əsərində bir sıra iqtisadi və ictimai islahatlar keçirilməsi ideyasını irəli sürmüş, vətəndaş azadlıqlarına dair broşürlar yazmışdır. İngiltərənin yeni kralı III Uilyam əcnəbi idi. İrtica qüvvələr və müxalifətçi zadəganlar bu məsələdən istifadə edərək kralın əleyhinə çıxışa hazırlaşırdılar.

Belə bir vəziyyətdə Defo özünün məşhur "Xalis İngilis" adlı ictimai satirası ilə çıxış etdi. Defo bu satirasında göstərdi ki, "xalis ingilis" məfhumu yalandır. Çünki əslində təmizqanlı ingilis yoxdur, ingilislər müxtəlif tayfaların, xalqların çarpazlaşmasından əmələ gəlib. Poema böyük səs-küyə səbəb oldu. Poemadan xüsusən kral razı qaldı, Defoya mükafat verərək, onu saraya yaxınlaşdırdı. Beləliklə Defo ictimai rütbə qazandı, ancaq bu çox çəkmədi. III Uilyam öldükdən sonra onun yerinə kraliça Anna gəldi. Şübhəsiz yeni hökmdar dövlət və siyasət məsələlərində bir sıra dəyişikliklər etdi. Kilsə yeni hökmdarın köməyilə mübarizəyə başladı. Onlar mürtədlərlə, yəni ayrı-ayrı təriqət nümayəndələri ilə haqq-hesabı çürütməyə çalışdılar. Bu vaxt Defo "Mürtədlərə divan tutmağın ən asan üsulu" adlı pamfletini yazdı. Pamflet kilsə xadimlərinin dilindən yazılmışdır. Kilsə xadimləri əvvəlcə bu pamfleti müdafiə etdilər. Ancaq sonra pamfletdəki istehzanı anladılar. İş belə olduqda hökumət Defonun həbs edilməsi haqqında iş verdi. Məhkəmə onu cərimələdi və rüsvayçılıq dirəyinə sarımaq qərarını çıxardı. Əmr yerinə yetirildi.

1703-cü ilin 29,30,31 iyulunda Defonu London meydanlarının birində rüsvayçılıq dirəyinə sarıdılar. Lakin Defo bu döyüşdə də qalib gəldi. Belə ki, o hələ qalada olarkən "Rüsvayçılıq dirəyinin himni" adlı əsərini yazdı. Bu əsər gizlincə şan olunub əhali arasında yayılmışdı. Defonu rüsvayçılıq dirəyinə sarıyanda bu əsəri oxuyan camaat meydana toplaşmışdı. Defonun əllərinə və başına güldən çələng keçirdilər. Defo həmin əsərində yazırdı ki, azadlıq düşmənləri həmişə xalqın mənafeyini müdafiə edənləri əzir, onlara bu cür cəza verirlər.

Defo hələ həbsxanada olan zaman siyasi bir jurnal nəşr etmək haqqında fikirləşmişdi. Hökumət daxili işlərin mətbuata işıqlandırılmasına yol vermədiyi üçün Defo başqa yola əl atdı. O, jurnalın yalnız xarici ölkələrdəki işləri əks etdirəcəyini söylədi. Jurnal həftəlik idi. Defo jurnalı belə adlandırmışdı: " Fransa və başqa Avropa ölkələrindəki işlərin xülasəsi". Defo Fransadakı işlər adı altında öz ölkəsindəki işlərdən danışırdı. Bütün bunlardan sonra hökumət Defonu özünə yaxın adam hesab etdi, hətta ona bir sıra gizli tapşırıqlar verdi.

Ömrünün son iki-üç ilini Defo yoxsulluq içində keçirib. Ömrünün sonlarında Defo əsəb xəstəliyinə tutulub. Defo dilənçi vəziyyətində, hamının unutduğu bir adam kimi ölmüş və London qəbiristanlıqlarından birində dəfn edilmişdir.

Defo Surrey ştatının Dorkinq şəhərindəki Pixham Lane-də keşiş Ceyms Fişerin internat məktəbində təhsil alıb.^[5] Valideynləri Presviterian müxalifləri idi və təxminən 14 yaşında o, Çarlz Mortonun o vaxt Londonun şimalında yerləşən Nyuinqton Qrindəki müxalif akademiyasına göndərildi və burada onun Müxaliflər kilsəsində iştirak etdiyi güman edilir.^[6][7] ] O, Stok-Nyuinqtondakı Church Street-də, indiki nos olan yerdə yaşayırdı. 95–103. Bu dövrdə İngiltərə hökuməti İngiltərə kilsəsindən kənarda ibadət etməyi seçənləri təqib etdi.

Defo müxtəlif vaxtlarda corab məmulatları, ümumi yun məmulatları və şərabla məşğul olan ümumi tacir kimi iş dünyasına daxil olub. Onun ambisiyaları böyük idi və o, nadir hallarda borcdan çıxsa da, kənd mülkü və gəmi (həmçinin ətir hazırlamaq üçün civets) ala bildi. 1 yanvar 1684-cü ildə Defo Müqəddəs Botolf Aldqeytində Meri Tuffli ilə evləndi.^[8] O, Londonlu bir tacirin qızı idi və 3700 funt sterlinqlik cehiz alırdı — bu günün standartlarına görə çox böyük məbləğ idi. Onun borcları və siyasi çətinlikləri ilə evlilik problemli ola bilərdi, lakin 47 il davam etdi və səkkiz uşaq dünyaya gətirdi.^[8]

1685-ci ildə Defo bədbəxt Monmouth üsyanına qoşuldu, lakin əfv fərmanı qazandı və bununla da Hakim Corc Ceffrisin qanlı cəzalarından xilas oldu. Kraliça Meri və onun əri III Vilyam 1689-cu ildə birgə tac qoydular və Defo Uilyamın yaxın müttəfiqlərindən biri və məxfi agenti oldu. Yeni siyasətlərin bəziləri Fransa ilə münaqişəyə səbəb oldu və beləliklə, Defo üçün çiçəklənən ticarət əlaqələrinə xələl gətirdi. 1692-ci ildə o, 700 funt sterlinq borcuna görə həbs edildi və 17.000 funt sterlinqə çata biləcək ümumi borclar qarşısında müflis olduğunu elan etmək məcburiyyətində qaldı. O, az sərvətlə öldü və göründüyü kimi, kral xəzinəsi ilə məhkəmə çəkişmələrinə qarışdı. Borclular həbsxanasından azad edildikdən sonra o, ehtimal ki, Avropa və Şotlandiyaya səyahət etdi[24] və bu zaman o, Kadis, Porto və Lissabonda şərab ticarəti etmiş ola bilər. 1695-ci ilə qədər o, İngiltərəyə qayıtdı, indi rəsmi olaraq "Defoe" adından istifadə edir və şüşələrə vergilərin toplanmasına cavabdeh olan "şüşə vəzifəsinin komissarı" kimi xidmət edir. 1696-cı ildə o, Esseksdəki indiki Tilberidə kafel və kərpic zavodunu idarə etdi və Chadwell St Mary kilsəsində yaşadı.

Defoya satirik şeirlər, siyasi və dini kitabçalar və cildlərdən tutmuş 545 başlıq aid edilmişdir.

Defonun ilk diqqətəlayiq nəşri 1697-ci ildə nəşr olunan sosial və iqtisadi təkmilləşdirməyə dair təkliflər silsiləsi olan An essay on Projects idi. 1697–1698-ci illərdə o, Risvik müqaviləsindən sonra, tərksilah zamanı Kral III Uilyamın daimi ordu hüququnu müdafiə etdi. 1697) Doqquz illik müharibəni (1688–1697) başa vurdu. Onun ən uğurlu şeiri olan "Əsl doğulmuş ingilis" (1701) Uilyamı İngiltərədəki siyasi düşmənlərinin ksenofobik hücumlarından və daha ümumən ingilislərin immiqrasiya əleyhinə hisslərindən müdafiə edirdi. 1701-ci ildə Defo Legionun Memorialını o vaxt İcmalar Palatasının sədri olan Robert Harliyə və onun sonrakı işəgötürəninə təqdim etdi, eyni zamanda, on altı keyfiyyətli cənabdan ibarət mühafizəçi idi. Parlamentdən Fransaya qarşı qaçılmaz müharibədə kralı dəstəkləməyi xahiş edən Kentiyalı ərizəçilərin azad edilməsini tələb etdi.

1702-ci ildə III Vilyamın ölümü bir daha siyasi təlatüm yaratdı, çünki kral dərhal qeyri-konformistlərə qarşı hücuma başlayan Kraliça Anna ilə əvəz olundu. Defo təbii hədəf idi və onun pamfletçilik və siyasi fəaliyyəti onun həbsi və 1703-cü il iyulun 31-də, əsasən, 1702-ci ilin dekabrında "Müxalifətçilərlə ən qısa yol" adlı broşürsına görə həbs edilərək zindana salınması ilə nəticələndi; Yaxud, onların məhv edilməsi üçün mübahisə edən Kilsənin yaradılmasına dair təkliflər.^[9]Bu əsərdə o, həm yüksək kilsə Toriləri, həm də Stoke Nyuinqtondakı qonşusu Ser Tomas Abney kimi ikiüzlülüklə "təsadüfi uyğunluq" adlanan şeyi tətbiq edən Dissentçiləri amansızcasına satirik etdi. Anonim nəşr olundu, lakin əsl müəlliflik tez aşkar edildi və Defo həbs olundu. O, üsyançı böhtanda ittiham edildi və Old Bailey-də bədnam sadist hakim Salathiel Lovell qarşısında keçirilən məhkəmə prosesində günahkar bilindi. Lovell onu 200 mark (o zaman 336 funt sterlinq, 2022-ci ildə 60,544 funt sterlinq[26]) cərimə cəzasına, ictimai rüsvayçılığa və yalnız cəza cəriməsi çıxarıldıqdan sonra başa çatacaq qeyri-müəyyən müddətə həbs cəzasına məhkum etdi. Rəvayətə görə, onun "Pilloriya himni" adlı şeirinin nəşri onun zaldakı tamaşaçılarının adət-ənənəvi zərərli və zərərli əşyalar əvəzinə gül atmasına və onun sağlamlığı üçün içməsinə səbəb olub. Bu hekayənin həqiqəti əksər alimlər tərəfindən şübhə altına alınır, baxmayaraq ki, Con Robert Mur sonralar "İngiltərədə Defodan başqa heç kim heç vaxt kürsüdə dayanmayıb və sonradan öz həmkarları arasında nüfuz qazanıb". Üç gün zindanda qaldıqdan sonra Defo Nyuqeyt həbsxanasına düşdü. Robert Harley, Oksfordun 1-ci Qrafi və Erl Mortimer, Defoun Torilər üçün kəşfiyyat agenti kimi əməkdaşlığı müqabilində onun azad edilməsinə vasitəçilik etdi. Həbsxanadan çıxdıqdan bir həftə sonra Defo 1703-cü il noyabrın 26-dan 27-nə keçən gecə davam edən Böyük Fırtınanın şahidi oldu. London və Bristola ciddi ziyan vurdu, milyonlarla ağacı kökündən çıxardı və əsasən dənizdə 8000-dən çox insanı öldürdü. Bu hadisə Defonun "Fırtına" (1704) əsərinin mövzusuna çevrildi, bu əsər fırtına haqqında şahidlərin ifadələri toplusunu ehtiva edir.^[10] Bir çoxları onu müasir jurnalistikanın dünyada ilk nümunələrindən biri hesab edirlər.^[11]

Əllinci yaşlarının sonlarında nəşr olunan^[12] Robinzon Kruzo bir adamın iyirmi səkkiz il ərzində səhra adasında qəzaya uğraması və sonrakı sərgüzəştlərindən bəhs edir. Epizodik povesti boyu Kruzonun imanla mübarizəsi, həyatı üçün təhlükə yaradan böhran anlarında Allahla sövdələşmələri zamanı aydın görünür, lakin o, qurtuluşdan sonra dəfələrlə arxa çevirir. O, nəhayət, daha həqiqi dönüşüm təcrübəsindən sonra, cəmiyyətdən ayrılaraq, həyatındakı taleyi ilə kifayətlənir. "Robinzon Kruzonun daha uzaq macəraları" kitabının ilk səhifələrində müəllif Krusonun Bedfordşirdə necə məskunlaşdığını, evləndiyini və ailə qurduğunu və arvadı vəfat etdikdən sonra bu sərgüzəştlərə yollandığını təsvir edir. Bedford həm də "H. F"nin qardaşının olduğu yerdir. Taun ilinin jurnalında vəba təhlükəsindən qaçmaq üçün təqaüdə çıxdı, beləliklə, bu əsərlər bədii deyilsə, Defo ailəsi Kruzo ilə Bedfordda tanış oldu, bu kitablardakı məlumat buradan toplandı. Defo Nyuinqton Qrin məktəbinə Karuzo adlı dostu ilə getmişdi. Romanın qismən Xuan Fernández adalarında qapalı vəziyyətdə qalan Şotlandiyalı Alexander Selkirkin hekayəsinə əsaslandığı güman edilir, lakin onun təcrübəsi povestin təfərrüatları ilə uyğun gəlmir. Selkirk adasının yaşadığı, Más a Tierra (Quruya daha yaxın) 1966-cı ildə Robinzon Kruzo adası adlandırıldı. Güman edilirdi ki, Defo həm də Əndəlus-ərəb müsəlman polimatı İbn Tufeylin kitabının tərcüməsindən ilhamlanmış ola bilər. Avropada "Abubacer" kimi tanınırdı. Latın nəşri Philosophus Autodidactus adlanırdı. Simon Ockley 1708-ci ildə Hai ibn Yokdhanın həyatında nümayiş etdirilən İnsan ağılının təkmilləşdirilməsi adlı ingiliscə tərcüməsini nəşr etdi. Defo özünün məşhur əsəri "Robinzon Kruzo" nu 59 yaşında olarkən yazmışdır. Əsərin mərkəzinə qoyulan hadisə matros Aleksandr Selkirkin başına gəlmiş hadisələrdir. Lakin Defo sujeti dəyişdirmişdir. Defo bu kitabı yazarkən dünya ədəbiyyatında yeni bir səhifə açacağını ağlına belə gətirməzdi. Əsər 3 hissədən ibarətdir. Kitab çap olunarkən müəllif öz adını yazmadı. O, oxuculara belə məlumat verdi ki, bu kitab Robinzonun öz memuarlarıdır. Əsərin qəhrəmanı evdən qaçaraq dənizdə və quruda macəra axtaran bir gəncdir. Romanın əsas sujetini Robinzonun gəmi fəlakətindən sonra kimsəsiz adaya düşməsi və orada təkbaşına 28 il yaşaması təşkil edir. Əgər matros Aleksandr Selkirk 4 il adada tək qaldıqdan sonra vəhşiləşir və hətta insan kimi danışmağı belə unudursa, Robinzon əksinə hərəkət edir. O, 28 il adada qalsa da cəmiyyətdə gördüklərini, əldə etdiyi vərdişləri unutmur. Robinzon zəhmətkeşdir, bununla bərabər o tipik bir burjuadır. O, Cüməni azad edib yanına gətirdikdən sonra dərhal onunla arasındakı münasibəti aydınlaşdırır. Bu münasibət ağa ilə nökər arasındakı münasibətdir. Robinzon ədəbiyyatda yaranmış ilk müsbət burjua surətidir. Robinzon adaya düşdükdən sonra ilk mərhələdə ona lazım olan ərzağı hazır vəziyyətdə götürür. Yəni əvvəlcə ovçuluq və balıqçılıqla dolanır. Sonra adadakı vəhşi heyvanları əhlilləşdirir yəni maldarlıqla məşğul olur. Yer şumlayıb toxum səpir. Demək Robinzon insan cəmiyyətinin keçdiyi ilk mərhələni təkrar edir. Cümə gəldikdən sonra adada cəmiyyət yaranır. Cümədən sonra adaya yeni avropalılar gəlir. Gəmi fəlakətindən sonra vəhşilərin əlinə düşmüş bu adamları Robinzon xilas edir. Və həmin adamlar adaya gəlirlər. Adada adamlar çoxalandan sonra Robinzon torpağı onların arasında bölür. Beləliklə xüsusi mülkiyyət əmələ gəlir. Bütün bunlar cəmiyyətin keçdiyi yol kimi verilir.

Defonun növbəti romanı Kapitan Sinqlton (1720) idi, onun birinci yarısı Devid Livinqstonun sonrakı kəşflərini gözlədiyi və ikinci yarısında müasir dəniz quldurluğu ilə məşğul olan Afrika səyahətini əhatə edən macəra hekayəsidir. Roman qəhrəman və onun dini mentoru Quaker William Walters arasındakı yaxın münasibətin həssas təsvirinə görə təqdir edilmişdir. Onun Afrika coğrafiyasının və onun bəzi faunasının təsviri fantastika yazıçısının dilindən və ya biliyindən istifadə etmir və şahidlərin təcrübəsini təklif edir.

Süvarinin xatirələri (1720) Otuz illik müharibə və İngiltərə vətəndaş müharibəsi zamanı çəkilir.

1722-ci ildə nəşr olunan vəba ilinin jurnalı həm roman, həm də qeyri-bədii ədəbiyyat kimi oxuna bilər. Bu, 1665-ci ildə Londonun Böyük Vəbası haqqında hesabatdır və altında "H. F." baş hərfləri ilə imzalanır və müəllifin əmisi Henri Foe əsas mənbə kimi göstərilir. Bu, hadisələrin geniş araşdırmaya əsaslanan tarixi hesabatıdır və Defo baş verəndə cəmi beş yaşında olmasına baxmayaraq, sanki bir şahid tərəfindən yazılmışdır

Polkovnik Cek (1722) yetim bir oğlanın yoxsulluq və cinayət həyatından koloniyalarda firavanlığa, hərbi və ər-arvad imbrogliosuna və problemli "centlmen" olmaq anlayışı ilə idarə olunan dini çevrilişinə qədər izləyir.

Həmçinin 1722-ci ildə Defo, 17-ci əsr İngiltərəsində tənha bir qadının həm maddi, həm də mənəvi olaraq yıxılmasının və nəticədə satın alınmasının başqa bir birinci şəxs pikaresk romanı olan Moll Flanders yazdı. Titullu qəhrəman fahişə, biqamist və oğru kimi görünür, The Mint-də yaşayır, zina və qohumluq əlaqəsinə girir və bununla belə oxucunun rəğbətini qorumağı bacarır. Onun həm kişilərlə, həm də var-dövlətlə fərasətlə manipulyasiya etməsi ona sınaq həyatı qazandırır, lakin nəticədə mükafatla başa çatır. Moll bəzi hərəkətlərinin və qərarlarının əxlaqı ilə mübarizə aparsa da, hekayəsinin əksəriyyətində din onun narahatlığından uzaq görünür. Ancaq Robinzon Kruzo kimi o da nəhayət tövbə edir. Moll Flanders 18-ci əsr Britaniya cəmiyyətində qadınlıq və gender rollarının ümumi qavrayışına meydan oxuduğu üçün romanın inkişafında mühüm əsərdir. Bu yaxınlarda erotika nümunəsi kimi səhv başa düşülməyə başladı

Defoun son romanı, yüksək cəmiyyət nəzakətlisinin əxlaqi və mənəvi tənəzzülündən bəhs edən Roksana: Bəxtəvər xanım (1724) digər Defo əsərlərindən fərqlənir, çünki baş qəhrəman tövbəkar olduğunu iddia etsə də, bir dönüş təcrübəsi nümayiş etdirmir.

Defonun yazılarında, xüsusən də bədii ədəbiyyatında bütün əsərlərində görünən xüsusiyyətlərdir. Defo didaktikliyi ilə məşhur idi, əsərlərinin əksəriyyəti oxuculara hansısa mesajı çatdırmaq məqsədi daşıyırdı (adətən dini mənşəyindən irəli gələn əxlaqi mesaj).[47] Defonun didaktikliyi ilə əlaqəli onun mənəvi tərcümeyi-hal janrından, xüsusən də Robinzon Kruzoda istifadə etməsidir.[48] Defonun fantastik əsərlərinin başqa bir ümumi xüsusiyyəti, onların mövzularının əsl hekayələri olduğunu iddia etməsidir

Defo 24 aprel 1731-ci ildə, ehtimal ki, kreditorlarından gizlənərkən öldü. O, tez-tez borclular həbsxanasında olurdu. Ölümünün səbəbi letarji olaraq qeyd edildi, lakin o, çox güman ki, insult keçirib. O, 1870-ci ildə xatirəsinə abidənin ucaldıldığı indiki İslinqton səmtində, London şəhərinin orta əsrlər hüdudlarından bir qədər kənarda yerləşən Bunhill Fieldsdə (indiki Bunhill Fields dəfni və bağları) dəfn edildi.

• Robinzon Kruzo
• Robinzon Kruzo adası
• Moll Flanders
• Vəba İli Gündəliyi
• Roxana
• Robinzon Kruzonun həyatı
• Kaptan Sinqleton

Robinzon Kruzo