Farmakoqnoziya

Diskorides’ Materia Medika, təq. 1334 nüsxəsi ərəbcə, müxtəlif bitkilərin müalicəvi xüsusiyyətlərini təsvir edir.

Farmakoqnoziya — bitki və digər mənşəli dərman xammallarını və belə xammalın emalı məhsullarını öyrənən əsas əczaçılıq elmlərindən biri.

Təsviri[redaktə | mənbəni redaktə et]

Farmakoqnoziya ayrıca bir elm kimi XIX-cu əsrdə yaranmışdır (dərman elmi Materia medikadan (lat.) ayrılaraq).

"Farmakoqnoziya" sözü iki yunan sözündən ibarətdir: φάρμακον, pharmakon (dərman) və γνῶσις gnosis (bilik) və ya latın feli cognosco (con, "ilə" və , "bilmək"; özü yunan γι( γι) feli ilə bağlıdır. γ)νώσκω, gi(g)nósko, yəni "Mən bilirəm, dərk edirəm"),[1] "konseptuallaşdırmaq" və ya "tanımaq" deməkdir.[2]

"Farmakoqnoziya" termini ilk dəfə 1811-ci ildə Avstriyalı həkimi Şmidt və 1815-ci ildə Anotheus Seidler tərəfindən "Analekta Pharmacognostica" adlı əsərdə istifadə edilmişdir.

XXI-ci əsrin gəlişi farmakoqnoziya elminə canlanma gətirdi və onun ənənəvi botanika elmi kimi yanaşması molekulyar və metabolik səviyyələrə qədər genişləndi.[3]

Amerika Farmakoqnoziya Cəmiyyəti farmakoqnoziyanı "dərman, ekoloji, dad və ya digər funksional xüsusiyyətləri ilə faydalı olan təbii məhsul molekullarının (adətən ikincili metabolitlərin) öyrənilməsi" kimi də təyin edir.[4] Digər təriflər botanika, etnobotanika, dəniz biologiyası, mikrobiologiya, bitki mənşəli təbabət, kimya, biotexnologiya, fitokimya, farmakologiya, əczaçılıq, klinik əczaçılıq və əczaçılıq təcrübəsi daxil olmaqla, bioloji fənlərin geniş spektrinə əsaslanaraq daha əhatəlidir.

  • tibbi etnobotanika: dərman məqsədləri üçün bitkilərin ənənəvi istifadəsinin öyrənilməsi;
  • etnofarmakologiya: ənənəvi dərman maddələrinin farmakoloji keyfiyyətlərinin öyrənilməsi;
  • fitoterapiya: bitki ekstraktlarının dərman istifadəsinin öyrənilməsi;
  • fitokimya: bitkilərdən əldə edilən kimyəvi maddələrin öyrənilməsi (bitki mənbələrindən əldə edilən yeni dərman namizədlərinin müəyyən edilməsi daxil olmaqla)
  • zoofarmakoqnoziya: heyvanların xəstəlikləri müalicə etmək və qarşısını almaq üçün bitkiləri, torpaqları və həşəratları seçmək və istifadə etməklə özünü müalicə etməsi prosesi;
  • dəniz farmakoqnoziyası: dəniz orqanizmlərindən alınan kimyəvi maddələrin tədqiqi.

Bioloji fonu[redaktə | mənbəni redaktə et]

Novruzçiçəyinin tərkibindəki karotenoidlər parlaq qırmızı, sarı və narıncı rənglər yaradır.

Bütün bitkilər normal metabolik fəaliyyətlərinin bir hissəsi kimi kimyəvi birləşmələr istehsal edirlər. Bu fitokimyəvi maddələr 1. bütün bitkilərdə olan şəkər və yağlar kimi əsas metabolitlərə bölünür; 2. ikincil metabolitlər, daha az bitkilərdə əmələ gələn və daha spesifik funksiyaları yerinə yetirən birləşmələr.[5] Məsələn, bəzi ikincil metabolitlər bitkilərin yırtıcıları qorxuzmaq üçün istifadə etdiyi toksinlər, digərləri isə tozlandırma üçün həşəratları cəlb etmək üçün istifadə olunan feromonlardır.[5]

Bitkilər müxtəlif fitokimyəvi maddələr sintez edir, lakin onların əksəriyyəti törəmələrdir:[6]

Təbii məhsulların kimyası[redaktə | mənbəni redaktə et]

Digoksin Digitalis lanata bitkisindən çıxarılan təmizlənmiş ürək qlikozididir. Digoksin müxtəlif ürək xəstəliklərinin müalicəsində geniş istifadə olunur.

Təmiz kimyəvi agenti təbii mənşədən təcrid etmək üçün tipik protokol bioanaliz əsasında fraksiyalaşdırmadır, yəni ekstraksiya edilmiş komponentlərin fiziki-kimyəvi xassələrindəki fərqlərə əsaslanaraq mərhələli ayrılması və bioloji aktivliyin qiymətləndirilməsi, ardınca növbəti ayırma və analiz mərhələsidir.

Əgər işin son məqsədi on və ya yüzlərlə birləşmədən hansının in vitro müşahidə olunan fəaliyyət üçün cavabdeh olduğunu müəyyən etməkdirsə, bu məqsədə gedən yol olduqca sadədir:

  1. xam ekstraktın fraksiyalaşdırılması, məs. həlledicinin bölünməsi və ya xromatoqrafiya yolu ilə.
  2. İn vitro analizlərdən istifadə etməklə əldə edilən fraksiyaları yoxlamaq.
  3. Təmiz, aktiv birləşmələr əldə olunana qədər 1) və 2) addımlarını təkrarlamaq.
  4. Adətən spektroskopik metodlardan istifadə etməklə aktiv birləşmənin(lərin) struktur(lar)ını müəyyən etmək.

Bitki mənşəli[redaktə | mənbəni redaktə et]

Keçmişdə Asiya və Afrikanın bəzi ölkələrində, həmçinin yerli Amerika əhalinin 80%-ə qədəri ilkin tibbi yardım üçün ənənəvi təbabətə (bitki mənşəli dərmanlar da daxil olmaqla) arxalanırdı.[7][8]

Farmakologiya, eləcə də tibb sahəsində aparılan dünya miqyasında aparılan tədqiqatlar sayəsində ənənəvi dərmanlar və ya qədim bitki mənşəli dərmanlar tez-tez müasir müalicə vasitələrinə çevrilir, məsələn, Çin təbabətində məşhur olan Artemisia annua bitkisindən təcrid olunmuş Artemisinin adlı qızdırma salan antimalyarial qrup dərmanlar. Bununla belə, onun bitki ekstraktlarının malyariyaya qarşı fəaliyyət göstərdiyi aşkar edildi və bu, "Nobel mükafatı" qazanan artemisinin kəşfinə səbəb oldu.[9][10]

Həmçinin bax[redaktə | mənbəni redaktə et]

İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]

  1. ↑ Harrison, E. "Liddell and Scott, Part IV - A Greek-English Lexicon. Compiled by H. G. Liddell and R. Scott. A new edition … by H. Stuart Jones and R. Mckenzie. Part IV.: ⋯ξευτον⋯ω—θησαυριστικ⋯ς. Oxford: Clarendon Press, 1929. Paper, 10s. 6d". The Classical Review. 43 (5). November 1929: 189. doi:10.1017/s0009840x00053762. ISSN 0009-840X.
  2. ↑ Franchi, Stefano; Bianchini, Francesco, redaktorlarThe Search for a Theory of Cognition. 2011-01-01. doi:10.1163/9789401207157. ISBN 9789401207157.
  3. ↑ Dhami, N. "Trends in Pharmacognosy: A modern science of natural medicines". 3 (4). 2013: 123–131. doi:10.1016/j.hermed.2013.06.001.
  4. ↑ "About the ASP". 2010-08-18 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-01-23.
  5. ↑ 1 2 Meskin, Mark S. Phytochemicals in Nutrition and Health. CRC Press. 2002. səh. 123. ISBN 9781587160837. 2023-07-13 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-01-24.
  6. ↑ Springbob, Karen; Kutchan, Toni M. Introduction to the different classes of natural products // Lanzotti, Virginia (redaktor). Plant-Derived Natural Products: Synthesis, Function, and Application. Springer. 2009. səh. 3. ISBN 9780387854977. 2023-07-13 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-01-24.
  7. ↑ "Traditional Medicine". World Health Organization website. April 28, 2004 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2009-03-12.
  8. ↑ "Native American/Alaska Native Traditional Healing | aidsinfonet.org | The AIDS InfoNet". www.aidsinfonet.org. 2008-10-11 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-02-24.
  9. ↑ "This Ancient Chinese Remedy Helped Win the Nobel Prize". Time (ingilis). 2022-11-03 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-10-11.
  10. ↑ Su, Xin-zhuan; Miller, Louis H. "The discovery of artemisinin and Nobel Prize in Physiology or Medicine". Science China Life Sciences. 58 (11). November 2015: 1175–1179. doi:10.1007/s11427-015-4948-7. ISSN 1674-7305. PMC 4966551. PMID 26481135.

Xarici keçidlər[redaktə | mənbəni redaktə et]