Farmakoqnoziya

Farmakoqnoziya — bitki və digər mənşəli dərman xammallarını və belə xammalın emalı məhsullarını öyrənən əsas əczaçılıq elmlərindən biri.

Farmakoqnoziya ayrıca bir elm kimi XIX-cu əsrdə yaranmışdır (dərman elmi Materia medikadan (lat.) ayrılaraq).

"Farmakoqnoziya" sözü iki yunan sözündən ibarətdir: φάρμακον, pharmakon (dərman) və γνῶσις gnosis (bilik) və ya latın feli cognosco (con, "ilə" və , "bilmək"; özü yunan γι( γι) feli ilə bağlıdır. γ)νώσκω, gi(g)nósko, yəni "Mən bilirəm, dərk edirəm"),^[1] "konseptuallaşdırmaq" və ya "tanımaq" deməkdir.^[2]

"Farmakoqnoziya" termini ilk dəfə 1811-ci ildə Avstriyalı həkimi Şmidt və 1815-ci ildə Anotheus Seidler tərəfindən "Analekta Pharmacognostica" adlı əsərdə istifadə edilmişdir.

XXI-ci əsrin gəlişi farmakoqnoziya elminə canlanma gətirdi və onun ənənəvi botanika elmi kimi yanaşması molekulyar və metabolik səviyyələrə qədər genişləndi.^[3]

Amerika Farmakoqnoziya Cəmiyyəti farmakoqnoziyanı "dərman, ekoloji, dad və ya digər funksional xüsusiyyətləri ilə faydalı olan təbii məhsul molekullarının (adətən ikincili metabolitlərin) öyrənilməsi" kimi də təyin edir.^[4] Digər təriflər botanika, etnobotanika, dəniz biologiyası, mikrobiologiya, bitki mənşəli təbabət, kimya, biotexnologiya, fitokimya, farmakologiya, əczaçılıq, klinik əczaçılıq və əczaçılıq təcrübəsi daxil olmaqla, bioloji fənlərin geniş spektrinə əsaslanaraq daha əhatəlidir.

• tibbi etnobotanika: dərman məqsədləri üçün bitkilərin ənənəvi istifadəsinin öyrənilməsi;
• etnofarmakologiya: ənənəvi dərman maddələrinin farmakoloji keyfiyyətlərinin öyrənilməsi;
• fitoterapiya: bitki ekstraktlarının dərman istifadəsinin öyrənilməsi;
• fitokimya: bitkilərdən əldə edilən kimyəvi maddələrin öyrənilməsi (bitki mənbələrindən əldə edilən yeni dərman namizədlərinin müəyyən edilməsi daxil olmaqla)
• zoofarmakoqnoziya: heyvanların xəstəlikləri müalicə etmək və qarşısını almaq üçün bitkiləri, torpaqları və həşəratları seçmək və istifadə etməklə özünü müalicə etməsi prosesi;
• dəniz farmakoqnoziyası: dəniz orqanizmlərindən alınan kimyəvi maddələrin tədqiqi.

Bütün bitkilər normal metabolik fəaliyyətlərinin bir hissəsi kimi kimyəvi birləşmələr istehsal edirlər. Bu fitokimyəvi maddələr 1. bütün bitkilərdə olan şəkər və yağlar kimi əsas metabolitlərə bölünür; 2. ikincil metabolitlər, daha az bitkilərdə əmələ gələn və daha spesifik funksiyaları yerinə yetirən birləşmələr.^[5] Məsələn, bəzi ikincil metabolitlər bitkilərin yırtıcıları qorxuzmaq üçün istifadə etdiyi toksinlər, digərləri isə tozlandırma üçün həşəratları cəlb etmək üçün istifadə olunan feromonlardır.^[5]

Bitkilər müxtəlif fitokimyəvi maddələr sintez edir, lakin onların əksəriyyəti törəmələrdir:^[6]

• Alkaloidlər — tərkibində azot halqası olan kimyəvi birləşmələr sinfidir. Alkaloidlər bakteriyalar, göbələklər, bitkilər və heyvanlar da daxil olmaqla bir çox müxtəlif orqanizmlər tərəfindən istehsal olunur və təbii məhsullar qrupunun bir hissəsidir (ikinci metabolitlər də deyilir). Bir çox alkaloidlər turşu əsaslı ekstraksiya ilə xam ekstraktlardan təmizlənə bilər. Bəzi alkaloidlər digər orqanizmlər üçün zəhərlidir.
• Polifenollar (a.k.a. fenoliks) tərkibində fenol halqaları olan birləşmələrdir. Üzümə bənövşəyi rəng verən antosiyaninlər, izoflavonlar, soyadan olan fitoestrogenlər və çaya büzücülük verən taninlər fenollardır.
• Qlikozidlər şəkərin karbohidrat olmayan bir hissəyə, adətən kiçik bir üzvi molekula bağlandığı molekullardır. Qlikozidlər canlı orqanizmlər üçün çox mühüm rol oynayır. Bir çox bitkilər kimyəvi maddələri qeyri-aktiv qlikozidlər şəklində saxlayır. Bunlar ferment hidrolizi ilə aktivləşdirilə bilər ki, bu da şəkər hissəsinin parçalanmasına səbəb olur və kimyəvi maddəni istifadəyə hazır edir.
• Terpenlər müxtəlif bitkilər, xüsusən də iynəyarpaqlılar tərəfindən istehsal olunan, çox vaxt güclü qoxuya malik olan və buna görə də qoruyucu funksiyaya malik olan üzvi birləşmələrin böyük və müxtəlif sinfidir. Onlar qatranların və qatranlardan istehsal edilən skipidarların əsas komponentləridir. Terpenlər oksidləşmə və ya karbon skeletinin yenidən təşkili kimi kimyəvi cəhətdən dəyişdirildikdə, yaranan birləşmələr ümumiyyətlə terpenoidlər adlanır. Terpenlər və terpenoidlər bir çox bitki və çiçək növlərinin efir yağlarının əsas tərkib hissəsidir. Efir yağları qida üçün təbii dad əlavələri kimi, ətriyyatda ətirlər kimi, aromaterapiya kimi ənənəvi və alternativ dərmanlarda geniş istifadə olunur. Karotenoidlər balqabaq, qarğıdalı və pomidorda qırmızı, sarı və narıncı rəngləri yaradır.

Təmiz kimyəvi agenti təbii mənşədən təcrid etmək üçün tipik protokol bioanaliz əsasında fraksiyalaşdırmadır, yəni ekstraksiya edilmiş komponentlərin fiziki-kimyəvi xassələrindəki fərqlərə əsaslanaraq mərhələli ayrılması və bioloji aktivliyin qiymətləndirilməsi, ardınca növbəti ayırma və analiz mərhələsidir.

Əgər işin son məqsədi on və ya yüzlərlə birləşmədən hansının in vitro müşahidə olunan fəaliyyət üçün cavabdeh olduğunu müəyyən etməkdirsə, bu məqsədə gedən yol olduqca sadədir:

1. xam ekstraktın fraksiyalaşdırılması, məs. həlledicinin bölünməsi və ya xromatoqrafiya yolu ilə.
2. İn vitro analizlərdən istifadə etməklə əldə edilən fraksiyaları yoxlamaq.
3. Təmiz, aktiv birləşmələr əldə olunana qədər 1) və 2) addımlarını təkrarlamaq.
4. Adətən spektroskopik metodlardan istifadə etməklə aktiv birləşmənin(lərin) struktur(lar)ını müəyyən etmək.

Keçmişdə Asiya və Afrikanın bəzi ölkələrində, həmçinin yerli Amerika əhalinin 80%-ə qədəri ilkin tibbi yardım üçün ənənəvi təbabətə (bitki mənşəli dərmanlar da daxil olmaqla) arxalanırdı.^[7][8]

Farmakologiya, eləcə də tibb sahəsində aparılan dünya miqyasında aparılan tədqiqatlar sayəsində ənənəvi dərmanlar və ya qədim bitki mənşəli dərmanlar tez-tez müasir müalicə vasitələrinə çevrilir, məsələn, Çin təbabətində məşhur olan Artemisia annua bitkisindən təcrid olunmuş Artemisinin adlı qızdırma salan antimalyarial qrup dərmanlar. Bununla belə, onun bitki ekstraktlarının malyariyaya qarşı fəaliyyət göstərdiyi aşkar edildi və bu, "Nobel mükafatı" qazanan artemisinin kəşfinə səbəb oldu.^[9][10]

• Fitoterapiya
• Botanika