Fatimənin evinə hücum

Fatimənin evinə edilən hücum İslam peyğəmbəri Məhəmmədin qızı Fatimənin evinə edilən mübahisəli zorakı hücumuna aiddir.[1] Bu hücum Məhəmmədin hicri ilin 11-də (632-ci il) ölümündən qısa müddət sonra xələfi Əbu Bəkr tərəfindən təhrik edilmiş və başqa səhabə olan Ömərin rəhbərliyi ilə baş vermişdir.[2][3][1] Hücumun məqsədi Fatimənin Əbu Bəkrə beyət etməmiş əri Əlini həbs etmək idi.[2][3][1] İddia edilir ki, onun basqın zamanı aldığı xəsarətlər bilavasitə gənc Fatimənin bətnində olan körpəsinin düşməsinə və atası Məhəmməddən altı ay sonra vəfatına səbəb olmuşdur.[2][3]

Fatimənin evinə hücum
Tarix 632
Yeri

Yuxarıdakı iddialar şiələr tərəfindən irəli sürülür və İslamın iki ən böyük qolu olan sünnilər tərəfindən qəti şəkildə rədd edilir.[4][1] Bir tərəfdən, şiə tarixçiləri bu iddiaları təsdiq edən bəzi erkən sünni mənbələrini sadalayır[5] və hadisə ilə bağlı həssas məlumatların səhabələrin ədalətli təqdimatı ilə maraqlanan sünni alimləri tərəfindən senzuraya məruz qaldığını qeyd edirlər.[6] Digər tərəfdən, səhabələrin Məhəmmədin ailəsinə qarşı zorakılığa əl atması sünnilər üçün ağlasığmazdır.[4] Öz növbəsində, Sünni İslam Fatimənin Məhəmmədin ölümündən sonra kədərdən öldüyünü və uşağının təbii səbəblərdən körpə ikən öldüyünü düşünür.[7][1][4]

Onun vəsiyyətinə əsasən, Əbu Bəkr Fatimənin şəxsi dəfnindən kənarlaşdırıldı[8][8] və o, gecə gizlicə dəfn edildi.[9][1] Fatimə xüsusilə Şiə İslamında İsanın anası Məryəmə bənzədilib.[10][11] Fatimənin İslamdakı yerini nəzərə alsaq, bu iddialar olduqca mübahisəlidir, inanclar əsasən sünni və şiə məzhəbləri arasında məzhəb xəttinə bölünür.

Tarixi arxa plan

[redaktə | mənbəni redaktə et]
border=none Əsas məqalə: Məhəmmədin canişinliyi
border=none Əsas məqalə: Səqifə

Səqifə

[redaktə | mənbəni redaktə et]

11/632-ci ildə Məhəmmədin ölümündən dərhal sonra, ənsarlar (Mədinə müsəlmanları) Bani Səidə qəbiləsinin Səqifəsində (həyət) toplandı.[12] Ənənəvi məlumat budur ki, onlar öz aralarında müsəlman icması üçün yeni lider təyin etmək üçün görüşdülər. Madelunqa görə mühacirlərin (Məkkəli müsəlmanların) bu görüşdə olmaması onu deməyə əsas verir ki, ənsar Məhəmmədin ölümündən sonra mühacirlərin əsasən Məkkəyə qayıdacaqları inancı ilə öz şəhərləri Mədinəyə öz nəzarətlərini bərpa etmək üçün toplaşmışdılar.[13][14] Məhəmmədin səhabələri olan Əbu Bəkr və Ömər görüşdən xəbərdar oldular və mühacirlərin yeganə nümayəndəsi olan Əbu Übeydə[14] ilə birlikdə oraya gəldilər.[15] Ənsarın bir başçısı Ömər tərəfindən döyülərək tabe olunduğu qızğın iclasdan sonra Səqifəyə toplaşanlar Əbu Bəkri icmanın yeni başçısı kimi qəbul etdilər.[16]

Əbu Bəkrə müxalifət

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Səqifə hadisəsi Məhəmmədin onu dəfn etməyə hazırlaşan ailəsini və mühacirlərin əksəriyyətini istisna edirdi.[15][17][18] Onlardan bəziləri Əbu Bəkrə qarşı çıxdılar və sünni əl-Bəlazuri (ö. 892) xəbər verir ki, Bəni Haşim (Məhəmmədin qəbiləsi) və onun bəzi səhabələri etiraz olaraq Fatimənin evinə toplaşdılar.[19][15] Madelunqa görə onların arasında Məhəmmədin əmisi Abbas və onun səhabəsi Zübeyr də var idi.[15] Etirazçılar, o cümlədən Fatimə, əri Əlinin Məhəmmədin qanuni varisi olduğunu düşünürdü,[3][1] ehtimal ki, Məhəmmədin Qədir-Xumda verdiyi elana istinad edirdi.[20] Əlinin bu mövqeyi Əbu Bəkrə[21][22] və ya onun nümayəndələrinə izah etdiyi deyilir.[23] Əli və Fatimənin də ənsarları evlərində ziyarət etdikləri və onlardan dəstək üçün müraciət etdikləri deyilir.[24]

Əliyə qarşı təhdidlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Səqifə görüşündən az sonra Əbu Bəkrin müttəfiqi Ömərə Əlinin beyətini təmin etməyi tapşırdığı bildirilir.[25][22] Sünni ət-Təbərinin (ö. 923) nəql etdiyi kimi,[26] sonuncu silahlı dəstəni Əlinin evinə tərəf apardı və Əli və tərəfdarları Əbu Bəkrə beyət etməsələr, evi yandırmaqla hədələdi.[22][3][27][28] Burada ət-Təbəri Ömərin “Allaha and olsun ki, ya [Əbu Bəkrə] beyət etməyə çıxırsınız, ya da evi yandıracağam.”deyə qışqırdığını yazmışdır.[29][30] Həmin bu səhnə tezliklə böyüyərək zorakılığa çevrildi və Zübeyr silahsızlaşdırıldı və aparıldı.[26][31] Əl-Təbərinin dediyinə görə, Zübeyr evdən qılıncını çəkmiş halda çıxmışdı, lakin bir şeyə büdrədi və sonra hücuma məruz qaldı.[32]

Əhali sünni əl-İmamə vəs-siyasə[33] və proto-şiə əl-Yəqubi tərəfindən izah edildiyi kimi Fatimənin onlara yalvarmasından sonra[22] Əlinin sözü,beyəti olmadan geri çəkildi,[34][35] baxmayaraq sünni ət-Təbərinin yazısında Fatimə yoxdur.[35] Alternativ olaraq, əl-Bəlazuri Əlinin Ömərin hədəsindən dərhal sonra təslim olduğunu və Əbu Bəkrə beyət etdiyini bildirir.[36] Bunun əksinə olaraq, kanonik “Səhihi-Buxari” və “Səhihi-Müslim”də nəql edirlər ki, Fatimənin vəfatından bir müddət sonra Əli Əbu Bəkrə beyət etdi.[37] Sufi şərh edir ki, ət-Təbəri və əl-Bəlazurinin istinad etdiyi rəvayətlərdən başqa heç birində münaqişə zamanına qədər uzanan bir ötürmə zənciri yoxdur.[38]

Əlinin boykot edilməsi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Madelunq hesab edir ki, Əbu Bəkr sonradan Əliyə və həmçinin Bəni-Haşimin Əliyə verdiyi dəstəyi boykot etmişdir.[39] Nəticədə, Aişəyə aid edilən bir sünni hədisinə görə, bir sıra görkəmli adamlar Əli ilə danışmağı dayandırdılar.[39] Hazleton eyni şəkildə yazır ki, Əli hətta məsciddə də təkbaşına namaz qılırdı.[40] Cəfri əlavə edir ki, əvvəlcə Əlini dəstəkləyənlər tədricən üz çevirərək Əbu Bəkrə beyət etdilər.[41] Hazleton[42] Nəhcül-bəlağədə[43] Əliyə aid bir ifadəyə uyğun olaraq yalnız həyat yoldaşı Fatimə və onların dörd gənc uşağı öz tərəfində qaldığını qeyd edir.[44] Eyni zamanda, Əli xilafətin zorla davam etdirilməsi təkliflərini[44]  o cümlədən Əbu Süfyanın[45]  təklifini artıq rədd etmişdi, bununla da Veççia Valyeriyə (ö. 1989) görə Əlinin xilafətdə heç bir marağı yox idi.[45] Bunun əksinə olaraq, Momen,Cəfri (ö. 2019) və Əyyubun (ö. 2021) yazdığına görə Əli yeni yaranmış İslamın məhv olacağından qorxaraq bu bölücü təklifləri rədd etmişdir.[46][47][48] Momen əlavə edir ki, Əlinin xilafətinə qalan hər hansı dəstək onun iddialarını irəli sürməkdən imtina etdiyi üçün əriyib getmişdir.[49]

Ömərin nüfuzu

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Ömər,[50][51][25] xüsusilə şiə mənbələrində şiddəti və qadın düşkünlüyü ilə diqqət çəkmişdir.[52] “Ömərin sərtliyi” (şiddə) sünni rəvayətində Aişə tərəfindən qeyd edilir ki, Ömərin Əli ilə Əbu Bəkr arasında güman edilən barışıq cəhdindən kənarda qalmasının səbəbi kimi göstərilir.[53] Kelen Ömərin bacısı Ömərdən əvvəl İslamı qəbul edərkən ona qarşı zorakılıq hadisəsini təsvir etmişdir.[54] Madelunqa görə, Ömərin "qadınlara qarşı kobud rəftar"nın şöhrəti Ümmü Gülsümün onun evlilik təklifinə müqavimət göstərməsi olmuşdur.[55]

Şiəliyə görə hadisə

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Fatimənin evində əvvəl qeyd olunan mübahisənin nə ilə nəticələndiyi qeyri-müəyyəndir.[26][41][25][3] Bəzi kanonik şiə mənbələri iddia edir ki, Fatimənin daha sonra Ömərin başçılıq etdiyi evə basqın zamanı qabırğaları sınmışdır.[56][57] Bu cür mənbələr əlavə edir ki, hamilə Fatimə, Həsən Abbasın dediyinə görə,[4] ölümündən əvvəl Məhəmmədin adını seçdiyi oğlu doğulmamış Möhsünü[56][3][1] bətnindən düşürmüşdür.

Kitab Suleym ibn Qeys

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Kitabın etibarlılığı

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Ola bilsin ki, Ömərin basqını haqqında şiələrin ən erkən və ən təfərrüatlı məlumatı Kitab Süleym ibn Qeysdə ("Süleym ibn Qeysin kitabı") rast gəlinir.[58] Bu şiə hədis toplusunun Əlinin yaxın səhabəsi ola biləcək Süleymə[59] aid edilməsi sünnilər tərəfindən çox vaxt rədd edilir.[60] Digər tərəfdən, bu barədə soruşanda Beşinci imam, Məhəmməd əl-Baqir (d. 114/732), kitabın həqiqiliyini təsdiqlədiyi deyilir.[59] Buna baxmayaraq, şiə ilahiyyatçıları arasında bu kitabın etibarlılığı haqqında yekdil fikir yoxdur.[61][60] Hüseyn Müdərrisi mətni təhlil etdikdən sonra bu fikirdədir ki, mətnin özəyi qorunub saxlanılıb və hicri 138-ci ildən əvvələ gedib çıxır, halbuki kitabın bəzi hissələri daha yeni ola bilər, məsələn, Əməvilərin süqutundan əvvəl şərqdən gələn qara bayraqların çıxması proqnozu yeni ola bilər.[62] Eyni zamanda, Xetiya qeyd etdiyi kimi anaxronizmin bu cür halları şiələr tərəfindən peyğəmbər və şiə imamlarının məsumluqları kimi qiymətləndirilmişdir.[62]

Hücum

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Kitab Süleym ibn Qeysdəki Səqifədən sonrakı izahın çoxu (sünni) tarixi mənbələrə bənzəyir,[63] lakin kitabda həm də səbrsiz Ömərin Əlini ram etmək üçün Fatimənin evinə bir neçə uğursuz cəhddən sonra başçılıq etdiyi iddia edilən basqının açıq təfərrüatları var.[52] Bu hədis həm peyğəmbərin, həm də Əlinin yaxın səhabəsi olan Salmandan (m. 32/653) rəvayət edilmişdir. Son qarşıdurmada, bu hesaba görə, Fatimə izdihamın evə daxil olmasına imkan vermədi, bundan sonra qəzəblənmiş Ömər Fatimənin ricasına məhəl qoymadı və qapını yandıraraq evə doğru irəlilədi. Fatimənin müqavimətinin ardından Ömərin qılıncla ona fiziki hücum etdiyi bildirilir. İzdiham tezliklə Əlini ram etdi və onu sürüyərək uzaqlaşdırdı və Fatimənin qarşısını almaq istəyəndə onu yenidən vurdu. Hesabatda deyilir ki, Fatimə çox keçmədən vəfat edənədək bu basqının qançırlarını hələ də bədənində daşıyırdı.[64][65]

Sufi qeyd edir ki, kitabın bir qədər fərqli variantında da Fatimənin körpəsinin düşməsini, başqa bir yığcam versiyada isə yalnız Ömərin hadisədəki rolundan bəhs edilir. Bütün versiyalarda Əhli-Beytin haqqı haqqında Əbu Bəkr və Ömərlə mübahisə edən Əli və ya Fatimədir.[66]

Kitab əl-Kafi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Kitab əl-Kafi əl-Kuleyni (ö. 329/941) tərəfindən tərtib edilmiş On iki imamçı hədisin kanonik toplusudur. Kitabda Fatiməni şəhidə kimi təsvir edən yeddinci İmam Musa əl-Kazıma (vəfatı 183/799) aid edilən bir hədis var. Bu hədis, məhsuldar və etibarlı ravi və əsas olaraq şiə sayılan Əli ibn Cəfər əs-Sadiq adlı qardaşından rəvayət edilmişdir. Nəticədə, bu ənənə On iki imamçı elmi dairələrində mötəbər və etibarlı hesab olunur.[67]

Kamil əl-ziyarət

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Kamil əl-ziyarət görkəmli On iki imamçı rəvayətçisi əl-Qummi (ö. 368/977) tərəfindən tərtib edilmişdir. Kitabda altıncı imam Cəfər əs-Sadiqə (vəfatı 148/765) aid edilən hədisdə peyğəmbərə Meracda ailəsinin müsəlmanların əli ilə zorakılıqla öldürülməsi barədə məlumat verilmişdir. Xəbərdə qızı Fatimə üçün onun evinə basqın zamanı aldığı xəsarətlər səbəbilə uşağını salması və ölümü qeyd olunur.[68] Bu rəvayət əs-Sadiqin məşhur səhabəsi və əsas şiələrdən olan Həmmad ibn Osmanın rəvayətində nəql edilmişdir. Nəticədə on iki imamçı hədis dairələrində bu hədis yenidən mötəbər hesab olunur.[69]

Xetiyanın dediyinə görə, bu kitabda Fatimənin Ömərin basqını zamanı uşağını salmasına dair ən erkən qeyd var.[70] Alternativ olaraq, Sufi qeyd edir ki, Kitab Suleym ibn Qeysin bir qədər fərqli versiyası artıq Fatimənin hücum zamanı uşağını salmasına istinad edir.[66] Bu əsərlərdən başqa bir çox mənbələr Fatimənin Möhsün adlı beşinci övladının[71] olduğunu qeyd edir, baxmayaraq ki, sünni mənbələri onun körpəlikdə öldüyünü iddia edirlər.[3][72]

Tarix əl-Yəqubi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Əl-Yəqubi (vəfatı 284/897[73]) Əbu Bəkr və Ömərin başçılıq etdiyi Fatimənin evinə basqını təsvir edərək Əlinin qılıncla çıxdığını, lakin onun məğlub olduğunu yazır. Kütlə daha sonra evə daxil olub, lakin Fatimə Allaha yalvarmaqla hədələdikdən sonra çıxıb getdilər. O, həmçinin Əbu Bəkrin ölüm yatağında Fatimənin evinə girdiyinə görə peşman olduğunu qeyd edir.[74] Əl-Yəqubi uşağın düşməsinə işarə etmədən Möhsünü Fatimənin övladları arasında qeyd edir.[71]

Kitab əl-İrşad

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Bu əsəri digər görkəmli on iki imamçı teoloq əl-Müfid (ö. 413/1022) tərtib etmişdir. Burada əl-Müfid Ömərə istinad etmədən və ya bu inancı dəstəkləmək üçün heç bir rəvayət sadalamadan yalnız Möhsünün ana bətnindən düşməsinə dair şiə inancını qeyd edir. Əl-Müfidin başqa yerdə Fatiməyə qarşı zorakılıq haqqında yazdığını nəzərə alındığında Xetiya onun "Kitab əl-İrşad"ında mübahisəli mövzulardan çəkinərək sünnilərin qəzəbinə səbəb olmadan kitabı on iki imamçıların əksəriyyəti üçün əlçatan hala gətirdiyinə şübhə edir.[75]

Dəlail əl-imamə

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İbn Rüstəm (4/11 əsr) “Dəlail əl-imamə”sində çoxlu hədis nəql edən və altıncı imamın yaxın səhabəsi olan Əbu Bəsirin rəvayətində Cəfər əs-Sadiqdən bir hədis gətirir. Qalan rəvayət zəncirinə ən görkəmli şiə səlahiyyətlilərindən bəziləri daxildir və buna görə də bu hədis etibarlı hesab olunur. Hədisin məzmunu Kitab Süleym ibn Qeysdə olan izahatına çox bənzəyir, lakin əlavə edir ki, Fatimənin Ömərin özü deyil, Qunfuz adlı nökəri tərəfindən vurulduğu zaman Möhsünü itirib.[2]

Əl-Əmali əv əl-məcalis

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Nüfuzlu İbn Babaveyh (ö. 991) kitabında Məhəmmədə aid edilən uzun bir hədisi nəql edir,[76] bu hədisdə Fatimənin ölümündən sonra vəziyyətini proqnozlaşdırır: "Onun müqəddəsliyi təhqir ediləcək, hüquqları qəsb ediləcək, mirası rədd ediləcək. O, övladını itirəcək (düşürəcək), “Ya Məhəmməd!” deyə qışqıracaq, amma heç kim ona kömək etməyəcək”. Hədis əlavə edir ki, son xəstəliyində Məryəm tərəfindən təsəlli tapılacaq, ölümündən sonra atası ilə görüşəcək, “ağır kədər içində, zülmə məruz qalmış və şəhid olmuş” və Məhəmməd ona zülm edənlərin cəzalandırılması üçün Allaha dua edəcəyini əlavə edər.[77]

Sünniliyə görə hadisə

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Fatimənin evinin Mədinədə, indiki Səudiyyə Ərəbistanında Peyğəmbər məscidində yerləşdiyi yer

Zorakılıq iddiaları sünnilər tərəfindən qəti şəkildə rədd edilir,[4] onlar da Möhsünün təbii səbəblərdən körpə ikən öldüyünü iddia edirlər.[71][72][3] Buna baxmayaraq, bu iddialar sünni tarixi mənbələrində müəyyən dəstək tapmışdır: Əl-Cövhəri (ö. 935) özünün “Əl-Səqifə və Fədək” əsərində[78] Ömər və adamlarının Fatimənin evini yandırmaqla hədələdiyinə dair bir rəvayət daxil edir. Sonra onun yalvarışına baxmayaraq evə daxil oldular və Əlini və tərəfdarlarını evdən çıxarmağa məcbur etdilər.[79] Əl-imamə və əl-siyasə kitabında əvvəlki təsvirin qalan hissəsində Əlinin zorla evindən çıxarılaraq Əbu Bəkrin hüzuruna gətirildiyi və orada təzyiq altında beyət edildiyi bildirilir.[80][81] Müaviyənin (661-680) Siffeyn döyüşündən (657) əvvəl Əliyə yazdığı məktubda onun zorakılıqla həbs edilməsinə işarə etdiyi məlumdur.[82]

Müasir mənzərə

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Madelunqun güc tətbiqi ilə bağlı dəqiq fikri yoxdur. Yenə də qeyd edir ki, (sünni mənbələrində) Fatimənin evində axtarış aparıldığına dair dəlillər var. Madelunqun yazdığına görə, Əli sonradan dəfələrlə dedi ki, yanında qırx kişi olsaydı (Əbu Bəkrə) müqavimət göstərərdi.[26][83] Alternativ olaraq, Buehler təklif edir ki, zorakılıq iddiaları dövrün siyasi gündəmini əks etdirdiyi üçün onlara ehtiyatla yanaşmaq lazımdır.[3] Əksinə, Veççiya Valyeri şiə iddialarının şişirdilmiş olsa belə, faktlara əsaslandığı qənaətindədir.[7] Abbas yazır ki, bəzi nüfuzlu sünni mənbələri Ömərin basqını və Fatimənin yaralanmasından bəhs edir.[4]

Senzura

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Xetiya inanır ki, hadisə ilə bağlı həssas məlumatların Məhəmmədin səhabələrinin ədalətli təmsil olunması ilə məşğul olan görkəmli hüquqşünas Əbu Ubeyd əl-Salam (ö. 837) kimi sünni müəlliflər tərəfindən senzuraya məruz qaldığı məlum hallar var.[6] Oxşar iddialar ət-Təbəri və əl-Məsudiyə (ö. 956)[84] qarşı da ortaya çıxdı, baxmayaraq ki, ikinci şəxs şiə meyllərində ittiham olunur.[85] Bu xətlə yanaşı, Lukas və Sufi sünnilərin Məhəmməddən sonra səhabələr arasında,[86][87] xüsusilə də Səqifə məsələsi[6][88][89] ilə bağlı münaqişələri minimuma endirmək və neytrallaşdırmaq meylini qeyd etdiyini,halbuki bu münaqişələrin şiə qeydlərində gücləndirilmiş olduğunu qeyd edirlər.[88]

Əbu Bəkrin peşmançılığı

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Həm ət-Təbəri, həm də əl-Məsudi qeyd edir ki, Əbu Bəkrin ölüm yatağında Səqifədən sonra baş verənlərə görə təəssüf hissi keçirmişdir.[84] Xüsusilə, ət-Təbəri yazır ki, Əbu Bəkr “onlar hətta evini bir itaətsizlik jesti olaraq bağlasaydı belə Fatimənin evini heç vaxt nəysə görə açmamış olmasını"[36] arzuladığını yazır. Bu sünni müəllif Əbu Ubeyd əs-Salam Kitab əl-əmvalında senzuraya məruz qalmış həssas bir etiraf kimi görünür.[6] Çox güman ki, ət-Təbəri də etirafın bəzi hissələrini gizlədib, çünki əl-Məsudi öz hesabatında yazır ki, “O (Əbu Bəkr) bunu (hadisəni) bir çox sözlə uzun müddət xatırlatdı”, baxmayaraq ki, bu müəllif həmçinin, Əbu Bəkrin xatirələrininin qarşısını almışdır.[84] Xəlifənin peşmanlığını Əli nəslinin məsələsinə rəğbət bəsləyən əl-Yəqubi (ö. 897-8) də qeyd edir.[74] Əbu Bəkr öz izahatında “Allah Rəsulunun qızı Fatimənin evində axtarış aparmasaydı və ya kişilərin içəri girməsinə icazə verməsəydim, hətta bu davanı qızışdırmaq məqsədilə bağlansa da” deyə arzu edirdi.[90]

Fatimənin vəfatı

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Fatimə 11/632-ci ildə, Məhəmmədin vəfatından altı ay sonra vəfat etdi.[3][91] Şiə və sünni mənbələrinə görə o zaman o, təxminən on səkkiz və ya iyirmi yeddi yaşında idi.[92] Sünnilərə görə Fatimə Məhəmmədin ölümündən sonra qəm-qüssədən vəfat etmişdir.[7][10] Şiə İslamı isə hesab edir ki, Fatimənin Ömərin basqını zamanı aldığı xəsarətlər körpəsinin düşməsinə və qısa müddət sonra ölümünə səbəb olub.[3][10][4]

Bəzi mənbələr qismən sünnilərin kanonik toplusu Səhih əl-Buxaridə[93][94] bu yöndə bir ənənəyə əsaslanaraq Fatimənin Əbu Bəkr və Ömərlə heç vaxt barışmadığını bildirirlər.[53][95][96][97][8] Əbu Bəkr və Ömərin üzr istəmək üçün ölüm yatağında Fatimənin yanına getdiklərinə dair bəzi rəvayətlər də var ki, Madelunq bununla özlərinin günahkar olduqlarını hesab edir.[53] Sünnilərin əl-İmamə vəs-siyasədə[98] xəbər verildiyi kimi, Fatimə iki ziyarətçiyə Məhəmmədin "Fatimə mənim bir parçamdır və onu qəzəbləndirən məni qəzəbləndirmişdir" sözlərini xatırlatdı.[99][98] Ölmək üzrə olan Fatimə sonra iki nəfərə dedi ki, həqiqətən də onu qəzəbləndiriblər və o, tezliklə şikayətini Allaha və onun peyğəmbəri Məhəmmədə çatdıracaq.[100][101] Fatimənin Əbu Bəkr və Ömərlə barışdığına dair sünni xəbərləri də var, baxmayaraq ki, Madelunq onların Fatimənin qəzəbinin mənfi nəticələrini aradan qaldırmaq üçün icad edildiyini iddia edir.[53]

Əli vəsiyyətinə əməl edərək Fatiməni gecə gizlicə dəfn etdi.[9][1] Əl-Təbərinin qeyd etdiyi kimi, onun son arzusu Əbu Bəkrin dəfn mərasimində iştirak etməməsi idi[99][8][102] və bu istəyi Əli yerinə yetirdi.[95] Onun Mədinədə dəfn olunduğu yer qeyri-müəyyən olaraq qalır.[103][104][3][9]

Əlinin reaksiyası

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Sünni mənbələri Əlinin Fatimənin ölümündən sonra[17][96] Əbu Bəkrə beyət etməsi barədə təxminən həmfikirdir.[105][8] Məvaniyə görə[8] Fatimənin ölümündən sonra və xalqın dəstəyindən məhrum olan Əlinin daxili və xarici təhdidlərlə üzləşən yeni yaranan İslamın birliyi naminə[106][44][107] xilafət iddialarından əl çəkdiyi deyilir. Xüsusilə, Cefri qeyd edir ki, Əli xilafəti zorla davam etdirmək təkliflərini,[44] o cümlədən Əbu Süfyanın təklifini rədd etdi.[45] Əbu Bəkrin xilafətinə istinadən Madelunq yazır ki, sonralar Bəni Haşimlər arasında “Şübhəsiz ki, bizi ən dəhşətli şəkildə aldatdılar” ilə bitən bir şeir yayılmağa başladı.[108] Əli şairə onu oxumağı qadağan etdi və əlavə etdi ki, İslamın rifahı onun üçün hər şeydən əziz idi.[109] Şah Kazımi və buna bənzər hesabatlardan mötəzili ibn Əbil Hədid (ö. 1258) tərəfindən Şərh nəhcül-bəlağə"də qeyd edir.[110]

Məhəmmədin ömründən fərqli olaraq,[96][8] Əlinin Əbu Bəkr, Ömər və Osmanın xilafətləri dövründə ictimai həyatdan təqaüdə çıxdığı güman edilir.[111] Entoni Əlinin rəftarındakı bu dəyişikliyi ilk üç xəlifəyə qarşı səssiz qınaq kimi təsvir edir.[96] O, Əbu Bəkr və Ömərə hökumət və dini məsələlərdə məsləhət versə də,[111][112] Əlinin bu ikisi ilə qarşılıqlı etimadsızlığı və düşmənçiliyi yaxşı xarakterizə olunaraq sənədləşdirilmişdir,[95][113][114] lakin əsas etibarilə sünni mənbələrində kiçik hesab edilmiş və ya nəzərə alınmamışdır.[115][116] Onların fikir ayrılıqları 644-cü ildə seçki şurasının prosesləri zamanı Əlinin ilk iki xəlifənin üstünlüyü ilə bağlı olmaqdan imtina etdiyi zaman ifadə edilmişdir.[8][96] Bunun əksinə olaraq, şiələr Əlinin Əbu Bəkrə beyət etməsini (məcburi) siyasi məqsədəuyğunluq və ya təqiyyə[117] kimi nəzərdən keçirməyə meyllidirlər, beləliklə, Əlinin nə vaxtsa verdiyi beyəti rədd edirlər.[105] Əlinin məscidə sürüklənməsi və orada təzyiq və edam hədəsi altında Əbu Bəkrə əhd verməsi ittihamı sünni əl-İmamə vəs-siyasədə[118] də rast gəlinir ki, bu da bəzən İbn Quteybəyə (ö.889) aid edilir. Lakin, ehtimal ki, Abbasilər dövründə başqa bir sünni müəllifi tərəfindən yazılmışdır.[119]

Sünnilərin ümumi arqumenti budur ki, Ömər Əlinin evinə basqın təşkil etsəydi, Əli heç vaxt onunla münasibətlərini davam etdirməzdi.[120] Şiələrin tipik cavabı budur ki, Əli yeni yaranan İslam naminə öz hüquqlarından imtina etdi və təmkinli davrandı.[121]

Həmçinin bax

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Fedele, 2018
  2. ↑ 1 2 3 4 Khetia, 2013. səh. 77
  3. ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 Buehler, 2014. səh. 186
  4. ↑ 1 2 3 4 5 6 7 Abbas, 2021. səh. 98
  5. ↑ Abbas, 2021. səh. 97-8
  6. ↑ 1 2 3 4 Khetia, 2013. səh. 39
  7. ↑ 1 2 3 Veccia Vaglieri, 2022a
  8. ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 Mavani, 2013. səh. 117
  9. ↑ 1 2 3 Khetia, 2013. səh. 82
  10. ↑ 1 2 3 Fedele, 2018. səh. 56
  11. ↑ Ernst, 2003. səh. 171
  12. ↑ Walker, 2014. səh. 3
  13. ↑ Madelung, 1997. səh. 31
  14. ↑ 1 2 Abbas, 2021. səh. 92
  15. ↑ 1 2 3 4 Madelung, 1997. səh. 32
  16. ↑ Madelung, 1997. səh. 31-2
  17. ↑ 1 2 Walker, 2014. səh. 3-4
  18. ↑ Momen, 1985. səh. 18
  19. ↑ Khetia, 2013. səh. 31-2
  20. ↑ Amir-Moezzi, 2022
  21. ↑ Mavani, 2013. səh. 116
  22. ↑ 1 2 3 4 Jafri, 1979. səh. 40
  23. ↑ Osman, 2014. səh. 120
  24. ↑ Ayoub, 2014. səh. 19
  25. ↑ 1 2 3 Abbas, 2021. səh. 97
  26. ↑ 1 2 3 4 Madelung, 1997. səh. 43
  27. ↑ Qutbuddin, 2006. səh. 249
  28. ↑ Cortese, Calderini, 2006. səh. 8
  29. ↑ Al-Tabari, 1990. səh. 186-7
  30. ↑ El-Hibri, 2010. səh. 44
  31. ↑ Jafri, 1979. səh. 41
  32. ↑ Al-Tabari, 1990. səh. 187
  33. ↑ Khetia, 2013. səh. 34
  34. ↑ Ayoub, 2014. səh. 20-1
  35. ↑ 1 2 Osman, 2014. səh. 120, 146n140
  36. ↑ 1 2 Soufi, 1997. səh. 84
  37. ↑ Soufi, 1997. səh. 86
  38. ↑ Soufi, 1997. səh. 85
  39. ↑ 1 2 Madelung, 1997. səh. 43-4
  40. ↑ Hazleton, 2009. səh. 73
  41. ↑ 1 2 Jafri, 1979. səh. 40-1
  42. ↑ Hazleton, 2009. səh. 71
  43. ↑ Mavani, 2013. səh. 115
  44. ↑ 1 2 3 4 Jafri, 1979. səh. 44
  45. ↑ 1 2 3 Veccia Vaglieri, 2022b
  46. ↑ Momen, 1985. səh. 19-20
  47. ↑ Jafri, 1979. səh. 44-5
  48. ↑ Ayoub, 2014. səh. 24
  49. ↑ Momen, 1985. səh. 20
  50. ↑ Aslan, 2011. səh. 124
  51. ↑ Hazleton, 2009. səh. 71, 124
  52. ↑ 1 2 Khetia, 2013. səh. 67
  53. ↑ 1 2 3 4 Madelung, 1997. səh. 52
  54. ↑ Kelen, 1975. səh. 75
  55. ↑ Madelung, 1997. səh. 67
  56. ↑ 1 2 Khetia, 2013. səh. 78
  57. ↑ Pinault, 2000. səh. 70
  58. ↑ Khetia, 2013. səh. 60
  59. ↑ 1 2 Khetia, 2013. səh. 61
  60. ↑ 1 2 Kohlberg, 2009. səh. 532-3
  61. ↑ Khetia, 2013. səh. 62
  62. ↑ 1 2 Khetia, 2013. səh. 62-3
  63. ↑ Khetia, 2013. səh. 66-7
  64. ↑ Khetia, 2013. səh. 67-8
  65. ↑ Soufi, 1997. səh. 88-9
  66. ↑ 1 2 Soufi, 1997. səh. 89
  67. ↑ Khetia, 2013. səh. 70
  68. ↑ Khetia, 2013. səh. 71
  69. ↑ Khetia, 2013. səh. 72
  70. ↑ Khetia, 2013. səh. 72-3
  71. ↑ 1 2 3 Khetia, 2013. səh. 73
  72. ↑ 1 2 Glassé, 2001a
  73. ↑ Jafri, 1979. səh. 31
  74. ↑ 1 2 Soufi, 1997. səh. 88
  75. ↑ Khetia, 2013. səh. 75-6
  76. ↑ Ayoub, 2011. səh. 287
  77. ↑ Ayoub, 2011. səh. 238-9
  78. ↑ Soufi, 1997. səh. 214
  79. ↑ Soufi, 1997. səh. 84-5
  80. ↑ Ayoub, 2014. səh. 17-20
  81. ↑ Khetia, 2013. səh. 35
  82. ↑ Hazleton, 2009. səh. 217
  83. ↑ Abbas, 2021. səh. 100
  84. ↑ 1 2 3 Khetia, 2013. səh. 38
  85. ↑ Jafri, 1979. səh. 24
  86. ↑ Lucas, 2004. səh. 255-84
  87. ↑ Soufi, 1997. səh. 120
  88. ↑ 1 2 Jafri, 1979. səh. 43
  89. ↑ Soufi, 1997. səh. 83
  90. ↑ Ayoub, 2014. səh. 29
  91. ↑ Abbas, 2021. səh. 104
  92. ↑ Abbas, 2021. səh. 33
  93. ↑ Khetia, 2013. səh. 30-1
  94. ↑ Sajjadi, 2022
  95. ↑ 1 2 3 Aslan, 2011. səh. 122
  96. ↑ 1 2 3 4 5 Anthony, 2013
  97. ↑ Jafri, 1979. səh. 47
  98. ↑ 1 2 Khetia, 2013. səh. 35-6
  99. ↑ 1 2 Abbas, 2021. səh. 103
  100. ↑ Abbas, 2021. səh. 102
  101. ↑ Khetia, 2013. səh. 25-6
  102. ↑ Kassam, Blomfield, 2015. səh. 212
  103. ↑ Abbas, 2021. səh. 103-4
  104. ↑ Klemm, 2005. səh. 184-5
  105. ↑ 1 2 Lalani, 2000. səh. 22
  106. ↑ Madelung, 1997. səh. 141
  107. ↑ Momen, 1985. səh. 19, 20
  108. ↑ Madelung, 1997. səh. 37, 38
  109. ↑ Madelung, 1997. səh. 37-8
  110. ↑ Shah-Kazemi, 2022. səh. 80-1
  111. ↑ 1 2 Nasr, Afsaruddin, 2021
  112. ↑ Poonawala, 2011
  113. ↑ Madelung, 1997. səh. 42, 52–54, 213-4
  114. ↑ Abbas, 2021. səh. 94
  115. ↑ Jafri, 1979. səh. 45
  116. ↑ Shah-Kazemi, 2022. səh. 78
  117. ↑ Shah-Kazemi, 2022. səh. 81
  118. ↑ Ayoub, 2014. səh. 20
  119. ↑ Ayoub, 2014. səh. 17
  120. ↑ Abbas, 2021. səh. 99
  121. ↑ Abbas, 2021. səh. 99, 100

Ədəbiyyat

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Xarici keçidlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]