Linux əməliyyat sistemləri

Ubuntu, ən məşhur Linux paylanmalarından biri

Linux əməliyyat sistemləri (və ya distro) — Linux nüvəsini və çox vaxt paket idarəetmə sistemini özündə birləşdirən proqram kolleksiyasından hazırlanmış əməliyyat sistemi. Linux istifadəçiləri əməliyyat sistemini adətən gömülü sistemlərdən (məsələn, OpenWrt) və fərdi kompüterlərdən (məsələn. Linux Mint) tutmuş güclü superkompüterlərə (məsələn, Rocks Cluster Distribution) qədər müxtəlif sistemlər üçün mövcud olan Linux paylanmalarından birini yükləməklə əldə edirlər.

Tipik bir Linux paylanması (adətən, dəyişdirilmiş) Linux nüvəsi, başlanğıc sistemi (məsələn, systemd, OpenRC və ya runit), GNU alətləri və kitabxanaları, sənədlər və bir çox başqa proqram təminatından ibarətdir. İstəyə bağlı olaraq, iş masası təcrübəsini təmin etmək üçün (ən çox Mesa 3D qrafika drayverləri) displey serveri, iş masası mühiti, səs serveri və digər əlaqəli proqramlar paylanmaya daxil edilə bilər və ya istifadəçi tərəfindən quraşdırıla bilər.

Daxil olan proqram təminatının əksəriyyəti həm kompilyasiya olunmuş binarlar, həm də mənbə kodu formasında təqdim edilən pulsuz və açıq mənbəli proqram təminatıdır və orijinal proqram təminatına dəyişikliklər etməyə imkan verir. Adətən, Linux paylanmalarına istəyə bağlı olaraq bəzi cihaz drayverləri üçün tələb olunan ikili bloklar kimi mənbə kodu şəklində mövcud olmayan bəzi xüsusi proqramlar daxildir.[1]

Linux paylanması, həmçinin imkanları bir çox istifadəçinin ehtiyaclarına cavab verəcək şəkildə Linux nüvəsi ilə paketlənmiş tətbiq və yardım proqramlarının (məsələn, müxtəlif GNU alətləri və kitabxanaları) xüsusi çeşidi kimi təsvir edilə bilər.[2] Proqram təminatı əsasən paylanmaya uyğunlaşdırılır və sonra paylanmanın müşayiətçisi tərəfindən proqram paketlərinə birləşdirilir. Proqram paketləri, adətən, verilənlər anbarlarında onlayn olaraq mövcuddur.[3][4] Paylanma quraşdırıcıları (məsələn, Debian-Installer və Anaconda) və paket idarəetmə sistemləri kimi "yapışqan" komponentlərdən başqa, çox az paket əslində paylamanın müşayiətçiləri tərəfindən yazılır.

Təxminən minə yaxın Linux paylanması mövcuddur.[5][6] Proqram təminatının genişliyi səbəbindən paylanmalar masa üstü kompüterlərdə, serverlərdə, noutbuklarda, netbuklarda, mobil telefonlarda və planşetlərdə,[7][8] eləcə də adətən gömülü sistemlərdə istifadə üçün minimal mühitlərdə istifadə üçün uyğun olanlar da daxil olmaqla, geniş çeşiddə formalar almışdır.[9][10] Fedora Linux (Red Hat), openSUSE (SUSE) və Ubuntu (Canonical Ltd.) kimi kommersiya cəhətdən dəstəklənən, həmçinin Debian, Slackware, Gentoo və Arch Linux kimi tamamilə cəmiyyət tərəfindən idarə olunan paylanmalar da mövcuddur. Əksər paylanmalar istifadəyə hazırdır və xüsusi təlimat dəsti üçün əvvəlcədən kompilyasiya edilir, bəziləri isə (məsələn, Gentoo) əsasən mənbə kodu şəklində paylanır və quraşdırma üçün lokal olaraq kompilyasiya edilməlidir.[11]

Tarixi

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Linux-un çox erkən versiyasını saxlayan 5,25 düymlük disketlər

Linus Torvalds ilk Linux nüvəsini hazırlamış və onun ilk versiyası olan 0.01-i 1991-ci ildə buraxmışdır. Linux əvvəlcə yalnız mənbə kodu, daha sonra yüklənə bilən disket şəkilləri kimi paylanırdı: biri önyüklənə bilən və Linux nüvəsinin özündə yerləşən, digəri isə fayl sisteminin qurulması üçün GNU utilitləri və alətləri dəstiylə birlikdə. Quraşdırma proseduru mürəkkəb olduğundan, xüsusən də mövcud proqram təminatının artan miqdarı səbəbindən, onu sadələşdirmək üçün paylanmalar meydana çıxdı.[12]

İki ən köhnə, hələ də aktiv paylanma layihəsi 1993-cü ildə başlamışdır. SLS paylanması yaxşı müşayiət olunmurdu, ona görə də 1993-cü ilin iyulunda Patrik Folkerdinq tərəfindən yeni SLS əsaslı paylanma olan Slackware buraxıldı.[13] SLS-dən də narazı qalan İan Myurdok, 1993-cü ilin avqustunda Debian-ı yaradaraq, ilk ictimai betanı 1994-cü ilin yanvarında və ilk stabil versiyanı 1996-cı ilin iyununda buraxaraq pulsuz paylanma yaratmağa başladı.[14][15]

İstifadəçilər IBM PC-yə uyğun gələn kompüterlərdə DOS və Microsoft Windows əməliyyat sistemlərinə, Apple Macintosh-da Mac OS-yə və Unix-in özəl versiyalarına alternativ olaraq Linux paylanmalarına diqqət yetirdilər.

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ "Explaining Why We Don't Endorse Other Systems". gnu.org. June 30, 2014. April 24, 2011 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: January 5, 2015.
  2. ↑ "Linux Operating Systems: Distributions". swift.siphos.be. November 27, 2014. October 3, 2018 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: January 8, 2015.
  3. ↑ Chris Hoffman. "HTG Explains: How Software Installation & Package Managers Work On Linux". howtogeek.com. June 27, 2012. February 10, 2015 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: January 15, 2015.
  4. ↑ "The status of CentOS mirrors". centos.org. January 15, 2015. December 31, 2014 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: January 15, 2015.
  5. ↑ "The LWN.net Linux Distribution List". LWN.net. March 15, 2015 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: September 11, 2015.
  6. ↑ "DistroWatch.com: Put the fun back into computing. Use Linux, BSD". distrowatch.com. November 11, 2020 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: November 26, 2020.
  7. ↑ Jim Martin. "How to install Ubuntu Touch on your Android phone or tablet". PC Advisor. October 27, 2015 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: October 29, 2015.
  8. ↑ David Hayward. "Install Linux on your x86 tablet: five distros to choose from". TechRadar. April 13, 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: October 29, 2015.
  9. ↑ Brian Proffitt. "The Top 7 Best Linux Distributions for You". linux.com. fevral 3, 2010. yanvar 5, 2015 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: yanvar 11, 2015.
  10. ↑ Eric Brown. "Mobile Linux Distros Keep on Morphing". linux.com. November 4, 2014. February 13, 2015 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: January 11, 2015.
  11. ↑ "Debian and Other Distros". debian.org. December 7, 2013. January 14, 2015 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: January 5, 2015.
  12. ↑ Berlich, Ruediger. "All you need to know about... The early history of Linux, Part 2, Re: distribution" (PDF). LinuxUser. April 2001. July 28, 2012 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: May 4, 2013.
  13. ↑ "The Slackware Linux Project: Slackware Release Announcement". Slackware.com. July 16, 1993. August 9, 2011 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: July 29, 2011.
  14. ↑ "debian-0.91-ChangeLog". 2023-07-02 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-12-14.
  15. ↑ "A Brief History of Debian - Debian Releases". debian.org. May 4, 2013. April 18, 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: July 19, 2014.

Xarici keçidlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]