Müxəmməs

Müxəmməs (ərəbcə – beşlik) – orta əsrlər klassik Şərq, o cümlədən Azərbaycan, habelə aşıq poeziyasında lirik şeir şəkillərindən biri.

Əsasən birinci bəndin bütün misraları həmqafiyə olur, sonrakı bəndlərin yalnız sonuncu misrası birinci ilə qafiyələnir. Müxəmməs 5 misralı bir neçə (əsasən, 5-6) bənddən ibarət olur. Bəndlərin sayı 10-15-ə də çata bilər. Son bəndin misralarından birində müəllifin təxəllüsü verilir. Klassik poeziyada qafiyə quruluşu belədir: aaaaa, bbbba, cccca, çççça və s. Aşıq şeirində orta müxəmməs, qoşayarpaq müxəmməs, cığalı müxəmməs və s. şəkilləri var. Məşhur türkmən şairi Molla Henesin "Tahir və Zöhrə" dastanında da müxəmməs şəklinə müraciət olunmuşdur.

Müxəmməs ictimai mövzulu olmaqla, çox zaman məhəbbət və gözəlliyi tərənnüm edən şeir formasıdır.

Bir bəxşi-xudadır bu məlahət sənə, dilbər,

Göftarü bəlağət bu fəsahət sənə, dilbər,

Bu nazü nəzakət, bu təravət sənə, dilbər,

Məxtum olub ol hüsnü lətafət sənə, dilbər,

Naz etmə, gəl üşşaqə, əmanət sənə, dilbər!

( "sənə dilbər" rədif olduğu üçün qafiyə ondan əvvəlki sözün son hecası götürülür.)

Ey məh, nə əcəbsən, nə qəşəngsən, nə gözəlsən?

Xubluqda bu gün Yusifi-Kən'anə bədəlsən.

Demək nə rəva, Yusifi-sani, sən əzəlsən.

Dur, mən dolanım başına, bir yanıma gəlsən.

Haşa edəməm, bil ki, xəyanət sənə, dilbər!

Öldürdü məni dərdü qəmü möhnəti-hicran,

Qurtarsa bu qəmdən məni gər Xaliqi-sübhan,

Nəzr eyləmişəm, canım edəm vəslinə qurban,

Yoxdur dəxi bir özgə qəmim, ey şəhi-xuban,

Gər yetsə canım sağü səlamət sənə, dilbər!

Avarə gəzərkən mən o divanələr içrə,

Düşdü güzərim bir neçə məstanələr içrə,

Saqi tökərək badəni peymanələr içrə,

Söylədi ləbin vəsfini meyxanələr içrə,

Yetməzmi bu tə'rif, bu şöhrət sənə, dilbər?!

Olmaz bu gözəllikdə, deyim, bir bəni-Adəm,

Heyrandı sənin hüsnünə bu məhvəşi-aləm,

Əhdinə vəfa eylə, qıl iqrarını möhkəm,

Ol səcdəgahım, səcdə qılım hüsnünə hər dəm,

Şayəstədi, əlbəttə, dəyanət sənə, dilbər!

Salma nəzərindən məni, ey vəhşi-qəzalım,

Gündən-günə artır, nə edim, dərdü məlalım,

Rəhm et bana, zülfün kimi aşüftədi halım,

İnsafdımı mən Xan belə bu hal ilə qalım,

Etməzmi görən kimsə məlamət sənə, dilbər?!

Ənənəvi aşıq müxəmməsinin (beşliyin) dördüncü misrası ilə beşinci misrası arasına zəncirləmə tərzində beş hecalı doqquz misra yerləşdirməklə düzəldilir. Həmin beş hecalı doqquz misra (bəzən az da ola bilir) cığa-bəzək hesab edildiyindən bu səpkidə qurulan müxəmməsə “cığalı müxəmməs”lər, bəzi hallarda “cığalı zəncirləmə müxəmməs” adı verilir.^[1]

Müxəmməsin çoxçeşidli formaları içərisində diqqətçəkici qəliblərdən biri də cığalı qoşayarpaq müxəmməsdir. Bu formanın əsas xüsusiyyəti misra daxilində qafiyələnmənin getməsidir. Ona görə də ustadlar onu “qoşayarpaq müxəmməs” kimi səciyyələndirir.

Toy mərasiminin qapanış hissəsində, eləcə də aşıq və sevgilisinin vüsalı ilə bitən məhəbbət dastanlarının sonunda aşıqların oxuduğu şux ovqatlı müxəmməs. “Duvaqqapma” öz funksional səciyyəsinə görə ozan oğuznaməçiliyindəki “Yum vermə” ilə eyni mahiyyətdədir.

• Ədəbiyyatşünaslıq terminləri lüğəti. Bakı, 1978, səh.119-120.
• Ədəbiyyat (qəbul imtahanlarına hazırlaşanlar, yuxarı sinif şagirdləri və müəllimlər üçün vəsait), Bakı, TQDK, 2010. səh. 622

• Bədii ədəbiyyat, ədəbiyyatşünaslıq və onun sahələri Arxivləşdirilib 2008-01-23 at the Wayback Machine
• Şifahi xalq ədəbiyyatı Arxivləşdirilib 2011-08-07 at the Wayback Machine
• Azərbaycan türklərinin xalq yaradıcılığı