Midiya toponimləri

Midiya toponimləri – Midiya dövləti ərazisində yayılmış tarixi toponimlər.

Midiya toponimlərinin çoxu er. əv. IX əsrin 80-ci illərindən er. əv. VII əsrdə Midiya dövlətinin yaranmasına qədər qonşu Assuriya çarlarının Manna və Midiya tayfalarının ərazilərinə vaxtaşırı qarətçi hərbi səfərləri haqqında yazdırdıqları salnamələrdə çəkilir. Semit mənşəli assur dilinin qrammatika qaydalarına uyğun surətdə yazıldıqlarına görə (məsələn, k, n, r, ş səslərinin qoşalaşdırılması, adların sonunda adlıq hal şəkilçisi kimi u səsinin əlavə edilməsi, v səsinin olmadığına görə onun m səsi ilə, ç və c səslərinin olmadığına görə onların s və z səsləri ilə verilməsi, adların sonlarındakı y səsinin düşümü və s.) toponimlərin yerli tələffüz formalarını dəqiq bərpa etmək çətin olmuşdur.

Midiya toponimlərinin çoxu Qərbi Avropanın bir sıra iranşünaslarının, Azərbaycanda İ. H. Əliyevin, Gürcüstanda Q. A. Melikişvilinin, Rusiyada İ. M. Dyakonovun və E. A. Qrantovskinin əsərlərində İran dilləri əsasında şərh olunmuşdur, lakin sonrakı dövrlərdə aparılan hərtərəfli elmi tədqiqatlardan sonra mannalar və onların birbaşa etnik və mədəni varisi olan madayların türk mənşəli olması fikri irəli sürülmüşdür. İlk dəfə Y. B. Yusifov tərəfindən^[1] söylənilmiş bu fikir daha sonra prof. Q. Qeybullayev tərəfindən^[2] müdafiə olunmuşdur.

Midiya ərazisində toponimlərin bir qrupu kin, kinq sözü başlayır. İ. M. Dyakonov yazmışdır ki, lulube və kassit dillərində bu söz qala, möhkəmləndirilmiş yer deməkdir^[3] Belə çıxır ki, qin, qinq – qala sözündən yaranmış toponimlər Midiya ərazisində er. əv. III–II minilliklərdən yaşaması məlum olan lulubelərin və kasların yaşayış məskənlərinin adları kimi təşəkkül tapmışdır. Ola bilsin ki, bu söz mannalara və madaylara da keçmiş və toponim yaradıcılığında işlənmişdir. Ona görə də kin (qin), kinq (qinq) sözünün (diqqət cəlb edən budur ki, qinq sözündə qanq sözündə olduğu kimi qədim Altay dilləri üçün səciyyəvi nq qovuşuq səsi vardır) türkmənşəli olması düşünülməkdədir.

K u a k i n d a (er. əv. 834-cü il). Türkcə kiya (qırğızca, özbəkcə, və qazaqca kiya, altayca kayu)-dik, sıldırım, yalçın yamac, çətinliklə gedilə bilən qayalı yamac, eniş^[4], kin-"qala sözlərindən və -da (la) şəkilçisindəndir.

K i n d u t a u ş (er. əv. 820-ci il). E. A. Qrantovskinin ehtimalına görə, İranmənşəli addır^[5]. Türkcə kin-qala, -du (lu) şəkilçisi və tauş, taus – səsküylü (çay sözlərindəndir (toponimin sonundakı komponent Azərbaycanda Tavusçay hidronimləri ilə müqayisə olunur).

K i n q i ş t i l e n z a x (er. əv. 820-ci il). Türkcə kinq – "qala, naməlum iştilen komponenti və türkcə üzək, özək – "çay"^[6] sözlərindəndir. Ehtimal ki, iştile komponenti iş və tile hissələrindən ibarətdir.

U r ş a n i k a (er. əv. 744-cü il). Sanqi əyalətində (indiki Səhənd dağı olan bölgədə) bir şəhərin adı. E. A. Qrantovskiyə görə, hindcə varşan – "qüdrətli, qüvvətli, böyük sözündəndir^[7]. Q. Qeybullayev qeyd edir ki, bu, inandırıcı deyil, çünki şəhər adı belə sözdən ibarət ola bilməz. Həmdullah Qəzvini (XIV əsr) Təbriz yaxınlığında Urişak toponimini qeyd edi^[8]. Türkcə ur – möhkəmləndirilmiş yer, təpə, sanq (çanq) – dağ və ık, ik – küləkdən qorunan yer, daldalanacaq yer, sığınacaq, tərəf^[9] sözlərindəndir. Qeyd edilməlidir ki, Manna və Midiya toponimlərinin bəzilərində ur sözü mənşəcə şumer dilinə aid uru – icma, şəhər (qədim türkcə ordu – şəhər, xan düşərgəsi) sözü də sayıla bilər.

Q i n z i n (er. əv. 728-ci il). Güman ki, er. əv. 728-ci ilə aid mənbədə göstərilən Qizinikissa toponimi ilə eynidir. Türkcə kin – qala və çinq – sıldırım, şaquli yarğanlı yayla, əlçatmaz dağ sözlərindəndir. Quruluşca Midiyada Karzin toponimi ilə müqayisə olunur.

K i n q a r i k u (er. əv. 714-cü il). Qədim türkcə kinq-qala və ərqu – dayanacaq, düşərgə sözlərindən, yaxud kinq və qədim türkcə erik, monqolca ereq – sıldırım sahil, yarğan^[10] sözlərindəndir.

K i n t a u (er. əv. 714-cü il). Y. B. Yusifov bu toponimi Qaradağ kimi mənalandırmışdır. Q. Qeybullayev isə yazır ki, oronim kin-qala və tay-dağ sözlərindən ibarətdir və Qaladağ deməkdir.

Midiya ərazisində bir qrup toponimdə işta, işte komponenti diqqəti cəlb edir. Y. B. Yusifov bu adların bəzilərinin türkcə issi, isti (ilıq) sözündən ibarət olduğunu yazmış, İştraura toponimini İsti çay kimi mənalandırmış və orta əsr Qermrud – İlıq çay çayı ilə eyniləşdirmişdir^[11] Ehtimal ki, digər toponimlərdə işta sözü türk dillərindəki ast – alt tərəf, aşağı tərəf^[12] sözüdür; bəlkə də Arazdan aşağıda yerləşdiklərinə görə bu toponimlərin bəzilərində ast sözü öz əksini tapmışdır. Bunu Atropatenada Ptolemeyin göstərdiyi Astabene, Strabonun göstərdiyi Azar, müasir Astara və Astrabad toponimlərində görmək olar. Ptolemeyin Midiyada qeyd etdiyi Astabene toponimi indiyədək Cənubi Azərbaycanın Qaradağ mahalında Üştibin azərbaycanlı kəndinin adında qalmaqdadır. Həmin mahalda, Arazın sağ sahilində, Seyid Cəbrayıl dağının qərb ətəyində Astamal kəndi vardır. Ona görə də İştaippa (er. əv. 714) toponiminin bu komponent vasitəsilə düzəldiyini güman etmək olar. İştaippa toponimi isə Üç təpə toponiminin təhrifidir. Cənubi Azərbaycanın Qaradağ vilayətində indi Üçqardaş adlı üç təpədən ibarət dağ vardır. Q. Qeybullayevə görə türkcə ast – alt, aşağı sözü Tutaşti (er. 744-cü il) toponimində də əksini tapmışdır. Türkcə tut – düşərgə^[13] və ast – aşağı, alt sözlərindən ibarətdir.

Z a k r u t i və T a d i r u t i (er. əv. 744-cü il). Midiyada dağ adları. Yerli Saqirutu və Tadirutu oronimlərinin assur dilində yazılışıdır. Cənubi Azərbaycanın Qaradağ mahalında lokalizə olunurlar. Babək üsyanı ilə əlaqədar hadisələrdə Zəhrqaş və Dav-ər-Rud dağ adları kimi qeyd olunur. Zakruti oronimi türkcə saqir – dağ burnu, möhkəmləndirilmiş yer^[14] sözü, u birləşdirici səsi və türkcə tu – dağ^[15] sözündən ibarətdir. Şumer dilində an-zaggar (yazılışı semit mənşəli akkadcadır) – qala, möhkəmləndirilmiş yer sözü ilə türk dillərindəki saqir və çakar – qala, möhkəmləndirilmiş yer^[16] sözlərinin mənşə birliyinə görə həm də güman etmək olar ki, Zakruti oronimində bu sözün məhz şumer forması öz əksini tapmışdır. Bütün hallarda oronim Qaladağ mənasındadır. Tadiruti oronimi isə ted, tey – "təpə^[17], ur "dağın gündüşən tərəfi"^[18] sözləri, u birləşdirici səsi və tu dağ sözündən ibarətdir.

S i l x a z i (er. əv. 737-ci il). Asur dilində ç və c səslərinin olmadığına görə həmin səslər s səsi ilə verilirdi. Ehtimal ki, türkcə çil –çox da böyük olmayan yarğan, çay yatağı, çaylaq^[19] və azi (yazı) – çay sahili düzən sözlərindən ibarətdir. Ola bilsin ki, azi komponenti türk dillərindəki aju – dağ aşırımı, dağ keçidi^[20] sözündən yaranmışdır. Er. əv. 713-cü ilə aid mənbədə Midiyada Aqazi toponimi qeyd olunur ki, bu da türk dillərindəki aq (torpağın süxurunun bozumtulluğunu bildirən söz) və yazı – çay sahili düzən sözlərindəndir.

Midiya ərazisində bir neçə toponim ur sözü ilə düzəlmişdir. Türk dillərində ur sözü tikmək, bina etmək, mənasını bildirir^[21]. Toponimlərdə ur – möhkəmləndirilmiş yer, qala səddi, səngər^[22] deməkdir. Altayın türk dillərində ur həm də təpə, yüksəklik mənasındadır və ona görə oradakı Ural və Uraş toponimlərinin də bu sözdən yarandığı göstərilir. Midiyada Uraş qala adı kimi qeyd olunur ki, bu da ur sözünün mənasına uyğundur. Bu ad Azərbaycanda XVI əsrdən məlum olan Araş (Ərəş) toponimi ilə bəlkə də eyni mənadadır. Urnakku toponimini asur dilində əlavə olunmuş k və u adlıq hal şəkilçisindən ibarət olduğuna görə əsl forması Urnak kimi bərpa olunur. XIV əsr müəllifi Həmdullah Qəzvini Təbrizin bir mahalının Arunak adlandığını yazır^[23]. Türkcə ur və nak (-lak) şəkilçisindəndir. Qazaxıstanda indiki Urnak şəhərinin adı ilə eynidir.

U r i k a t (er. əv. 719-cu il). Bu toponimi üç cür izah edilir. Türkcə ur-yarğan, sıldırım^[24] və kat – dağın meşəsiz gündüşən tərəfi, yaxud qat – tərəf, yan, sözlərindən ibarətdir. Altayda Uluq-Kat, Kadır-Kat və b.^[25] dağ adları ilə müqayisə olunur. Urqa – yüksəklik, sıldırımlı yer^[26] sözündəndir. Erkən orta əsrlərdə Albaniyanın Artsak əyalətində Urekat toponimi vardı (qədim ermənicə yazılışında bu da Urek kimidir, lakin həmin dildə adların sonluqlarının düşməsi səciyyəvi haldır, məsələn, Tusluk toponimi Tus kimi yazılırdı.) Musa Kalankatlının Alban tarixində sonluqları kat sözü ilə bitən Kalankat, Karnakat, Şaqat və b. toponimlər çəkilir.

D a n a k u (er. əv. 713-cü il). İranın Sasani şahlarından II Xosrovun (591–628) vaxtında Cənubi Azərbaycan ərazisində Danak çölünün adı qeyd olunur^[27]. Türkcə dan – düzən^[28] sözündəndir.

N i ş a a (er. əv. 744-cü il). Midiyada ölkə adı. Büsütun qaya yazısında (er. əv. 519-cu il) Nisa kimi qeyd olunmuşdur. Midiyada məşhur cins at ilxılarının saxladığı əyalətdir^[29]. Türkcə en, in – yer, aşağı yer^[30] və say səhra, düzənlik^[31] sözlərindəndir. Görünür, əvvəlcə İnsay, yaxud Ensay kimi olmuş toponim "i" və "n" səslərinin yerdəyişməsi nəticəsində Nisay formasına düşmüşdür. Nisay düzən, səhra yeri mənasındadır ki, bu da at ilxılarının saxlanması üçün geniş düzənin olması zərurətinə uyğundur.

S a n q i b u t i (er. əv.744-cü il). Er. əv. 821-ci ilə və er.əv. 719-cu ilə aid asur mənbələrində toponim Saqbat kimidir. E. A. Qrantovskiyə görə, hind dilindəki sanqa – əmir, hökmdar özündəndir^[32]. Bəlkə də bu toponimdə türkcə saqa – çayın ağzı^[33], ya da dağ ətəyi^[34] sözü əks olunmuşdur. Y. B. Yusifov Sanqibuti adının mənbədə göstərildiyi kimi, bara – qoyun saxlanılan yer (hər ikisi Mannadadır) sözü ilə əlaqələndirir və Altay ölkələrindəki sanqi – üçayaq sözü ilə eyniləşdirir. Onun fikrincə Sanqibuti üçayaq dağ qolu mənasındadır^[35]. Erkən orta əsrlərdə peçeneklərin Cənubi – Şərqi Avropada Saka-Kat (ay) qalasının adı ilə^[36] müqayisə olunur. Q. Qeybullayev isə qeyd edir ki, toponim saq və sanq komponentləri türkcə sanq və saqa sözləri ilə əlaqədar olaraq toponimlərdə müxtəlif mənalardadır. Qeyd edilməlidir ki, bu toponimdəki bat sözü Manna, Midiya və Albaniyada bir sıra qədim toponimlərdə vardır: Akbatan, Kilimbat, Kitbatay, Aratbat, Pişuauvat (Qaumatın üsyan qaldırdığı yer), Albaniyada Aqbat, Dizapat, Naxçıvanda Ordubad, Tambat və b. Bu toponimlərdə bat, vat sözləri məkan bildirir. İ. H. Əliyev onu Şumer və Elam dillərindəki mate, pate, bate, bitu – ölkə sözü ilə əlaqələndirir^[37]. Bisütun qaya yazısında Payşiyauvad (Payşibat toponiminin qədim farsca yazılışı) və Sakayauvat (Sakabat toponiminin qədim farsca yazılışı) toponimlərində əslində bat olan bu komponentin vad və vat kimi yazılışı da bunu göstərir. Bat, mat qədim türk mənşəlidir. Müasir Aşqabad toponimi ilə müqayisə olunur. İ. M. Dyakonova görə, Midiyadakı Sanqibitu indiki Zəncan (Həmdullah Qəzvini Zəncanı Sancan kimi qeyd edir) yaxınlığında idi^[38].

K i t b a t a y (er. əv. 744-cü il). Türkcə kit – qüvvətli, möhkəm, əsaslı^[39], bat sözlərindən və Altay dilləri üçün səciyyəvi qədim ay şəkilçisindən ibarətdir.

S a s i a ş (er. əv. 820 və 744-cü illər). Türkcə çay (sa komponentindən y səsinin düşdüyünü güman edildikdə) və subaş sözlərindəndir. Ərdəbil bölgəsindəki Bərzənd çayının digər adı olan Subaşı və Qara dəniz sahilindəki Sivaş toponimləri ilə müqayisə olunur. Bu toponimin siaş komponenti ziaş şəklində Aranziaş (Erenziaş – er. əv. 744-cü il, türkcə aran – düzən, qışlaq yeri sözündən) və Zualzaş (er. əv. 744-cü il) toponimində də əks olunmuşdur.

T a r v i (er. əv. 714-cü il) Təbriz yaxınlığında yer adı. E. A. Qrantovski bu toponimi qədim hind dilindəki turv, tuvra – izləmək, Avesta dilində turvi – ali sözləri ilə izah etmişdir^[40]. İ. M. Dyakonova görə, bu toponim İran dillərində ikiqat qala deməkdir^[38]. Y. B. Yusifov Tarui, Tavri adını türkcə tarau – dağ qolu, çayağzı ayrılma sözü ilə bağlamışdır. Tarmakisu adını isə o, çay qolundan keç kimi izah edir. Q. Qeybullayevə görə isə bu toponim türk dillərindəki tavur (əsli tabur) – arabalardan möhkəmləndirilmiş düşərgə sözündəndir. Şimali Azərbaycandakı Tavratəpə (Göygöl rayonu), Tavradağ (Qəbələ rayonu), Tavradağ (Sədərək rayonu), Davradağ (Qax və Gədəbəy rayonları), Tövrətəpə (Qazax rayonu), Təvrə (Qazax rayonu Çaylı kəndi ərazisində təpə), Davrali (Daşkəsən rayonu) və b. toponimlərlə müqayisə olunur. Təbrizin yaxınlığında indi Eynallı adlanan qırmızı süxurlu dağ tirəsi Kontarini (XV əsr) tərəfindən Törə kimi qeyd olunmuşdur. Qədim türk dillərində törə – dağ vadisinin hündür hissəsi, yüksək dağ örüşü^[41] sözü də vardır. Ehtimal ki, Təbriz toponimi də məhz qədim türkcə tabur, tavur sözündən düzəlmişdir. Bunu Təbrizin coğrafi mövqeyi də təsdiqləyir. Çünki şəhər hər tərəfdən dağlarla əhatə olunmuş böyük dağ düzənliyində, yaylada yerləşmişdir. Eradan əvvəl 744-cü ilə aid asur mənbəbində Tarmakis toponimi qeyd olunur və tədqiqatçılar onu indiki Təbrizlə lokalizə edirlər. Bu lokalizə Təbriz toponiminin mənası ilə təsdiqlənir.

Əvvəlcə qeyd edilməlidir ki, assur dilində v səsi olmadığına görə Tarmakis kimi verilmiş toponim əslində Tarvakisdir. Tarvakis isə r və v səslərinin yerdəyişməsi nəticəsində Tavrakis kimi bərpa oluna bilər. Bunu elə Təbriz toponimində b səsinin r səsindən əvvəldə durması da göstərir. Tavrakis qədim türkcə tavur (tabur) –maldarların möhkəmləndirilmiş düşərgəsi və naməlum kis sözlərindən ibarətdir. Türk dillərində r-z əvəzlənməsinə görə güman ki, kis (əslində kiz) qədim türkcə qir (kir) – yayla^[42] sözündəndir. Təbriz şəhəri həqiqətən də yaylada yerləşir. Görünür, sonralar qiz sözündəki q səsi y səsinə çevrilmiş və danışıqda düşmüş və beləliklə, Tavrakiz (Tavrayiz), (Tavraiz) Təbriz formasını almışdır. Assur mənbəində qeyd olunur ki, Tarmakis dalay tayfasının ölkəsindədir. Deməli, bu toponim həmin tayfanın dili əsasında yaranmışdır.

T a u r l a y (er. əv. 820-ci il). Urartuda Tuarasi toponimi ilə eyni olmaqla türk dillərindəki tabur, tavur – arabalardan möhkəmləndirilmiş düşərgə sözündəndir. Ümumiyyətlə, dağ adlarında tavur sözünün iştirak etməsi səciyyəvidir. Strabon^[43] yazır ki, Ekbatana getmək üçün Tavr dağını aşmaq lazımdır.

Midiyanın paytaxtı Ekbatan şəhəri idi^[44]. İ. M. Dyakonov yazır ki, bu şəhər qədim Midiyanın ürəyi idi^[45]. Herodotun yazdığına görə, şəhəri ilk Midiya çarı Deyok salmışdır^[46]. İ. M. Dyakonov bu toponimin Maday dilində (lakin o, Maday dilini İranmənşəli sayır) Hanqmatana adlandığını və yığıncaq yeri mənasını verdiyini yazır.^[47]. Başqa yerdə müəllif bu toponimin İran dillərindəki ham – bir yerdə, birlikdə (Azərbaycan dilindəki hamı sözü) və kam – getmək sözlərindən əmələ gəldiyini qeyd edir^[48]. İ. M. Dyakonov fars dilində ham sözünün qədim türkcə qamu (hamu) sözündən olduğuna diqqət yetirməmişdir. Başqa yerdə o yazır ki, Aqbatan elam dilindəki hanqmata, yəni midiyalıların ölkəsi sözlərindəndir^[45]. Akbatan indiki Həmədandır. (Həmədan formasında bu toponim ilk dəfə IX əsrə aid ərəb mənbələrində çəkilir). Əslində Həmədan toponimi Akbatan adının təhrifidir: ak sözünün əvvəlinə h səsi əlavə olunmuş, batan sözü isə türk dillərində b-m fonetik qanununa görə matan şəklinə keçmiş və qədim Akbatan Haqmatan, sonra Həmədan formasına düşmüşdür. Deməli, Həmədanın – Aqbatanın qədim fars dili vasitəsilə yığıncaq yeri mənasında olması fikri yanlışdır. Akbatan toponimi, madayların dilində olmaqla türkcə ak və Azərbaycan ərazisində bir sıra qədim toponimlərdə iştirak edən bat, bad sözlərindən ibarətdir. Aq sözü bu toponimdə, məsələn, Aqdam, Aqdaş, Aqkənd və b. adlarda olduğu kimi, rəng bildirir və şəhərin qala divarlarının ağ rəngli daşdan tikilməsini ifadə edir. Herodot yazır ki, Akbatan qalasının birinci dövrələmə divarı ağ rəngdə idi^[49]. Müqayisə üçün, Ağdam toponimi də Şahbulaqdakı ağ daşdan tikildiyinə görə ağ və qədim türk dillərindəki tam – qala, qala divarı sözlərindən əmələ gəlmişdir.

Cənubi Azərbaycan ərazisində arasıkəsilməz etnik vərəsəliyi göstərən mühüm bir faktı da qeyd etmək lazımdır: Manna və Midiyada er. əv. I minillikdə çəkilən toponimlərin bəziləri indiyədək az fonetik dəyişikliklərlə qalmaqdadır: Uşkaya – Üskiyə; Kullar – Kullar; Urimzan – Urmu; Kizilbunda – Qızılözən; Sanqi – Səhəng; Kundur – Qotur; Astabene – Üştibin, Uauş – Yaş və b.