Alban ölkəsinin tarixi

"Alban ölkəsinin tarixi", həmçinin "Alban tarixi"^[1] – mənşəcə qafqaz albanlarından olan tarixçi-salnaməçi Moisey Kalankatlının Cavanşirin sifarişiylə yazdığı əsər.

Alban ölkəsinin tarixi əsəri albanların tarixini, I-X əsrlər Qafqaz Albaniyasının və digər xalqlarınm tarixini öyrənmək baxımından son dərəcə qiymətli bir əsərdir. Alban ölkəsinin tarixi bir çox cəhətdən-sosial, iqtisadi, siyasi,dini-ideoloji, mədəniyyət, tarixi coğrafiya, Azərbaycanın etnogenezi problemi baxımından maraq doğurur.

"Alban ölkəsinin tarixi" əsərinin adına ilk dəfə Ermənistan katolikosu Ananiya Mokatsinin (943-967) Xaçına gəlməsi ilə əlaqədar olaraq təsadüf edilir. Katolikos Xaçına 958-ci ildən az sonra Qagiq Albaniya katolikosu olarkən (948-962) gəlmişdi.^[2][3]. Qagiq xəbər verir ki, "elə əvvəldən olduğu "Ağvan tarixi"ndə yazıldığı kimi, ("orpes ev er i skzbane leal ev karqeal i patmutean Aquaniç") Müqəddəs Qriqori adından onu Albaniya katolikosu etmişdir.

Qagiq bu tarix kitabını yazmağa başlayanda eşitmişdi ki, Albaniya Ermənistandan qabaq xristianlığı qəbul etmişdir; ancaq Ermənistan katolikosu bunu yazmağa icazə verməmişdi. Ananiya demişdi ki, bu kitab səhih deyil, çünki "Albaniya – arxiyepiskopluq, Ermənistan isə – katolikosluqdur". "Tarix" təsadüfən erməni katolikosunun əlinə düşür və o tələb edir ki, "albanların xristianlığa qəbul olunması haqqında orada yazılıb bizə lazım olan (yəni bizə əlverişli olan), bizim görmək arzusunda olduğumuz məlumatı (zor sireak orum ev çanqordn eak tesutean) həmin "Tarix"dən tapsınlar". Sonra Ananiya bu tarixdən aşağıdakı parçanı oxudu: "Apostol Varfolomey və apostol Faddeydən 266 il sonra, Ermənistan padşahı Trdatın 17-ci ilində və Albaniya padşahı Urnayrın (hakimiyyəti günlərində) Surean Paxlav Arşakuni nəslindən olan erməni maarifçisi Müqəddəs Qriqori həmin apostollar tərəfındən taxta çıxarıldı; Ermənistan və Albaniya padşahları olan Trdat və Urnayr isə bu zaman hələ də bütpərəstlikdə qalmaqda davam edirdilər".^[2][4]

Lakin, bu hissə, "Ağvan tarixi"ndə yoxdur. Stepannos Orbelian eyni hadisələri təsvir edərək deyir ki, Ananiyanın məsləhəti ilə "Ağvan tarixi"nə son dərəcə diqqətlə əlavə edilmişdi ki, Albaniyada ilk yepiskop Albaniya padşahı Urnayrın xahişi ilə Ermənistan maarifçisi Müqəddəs Qriqori tərəfindən bu rütbəyə təyin olunmuşdu; onlar [albanlar] 440 il ərzində erməni taxt tacının müti benefısiyaları vəziyyətində qalmışdılar; Albaniya katolikosları ermənilərin əli ilə bu dini rütbəyə çatırdılar, çünki bu erməni [arxiyepiskopları]-patriarx, onlar [albanlar] isə – arxiyepiskop idi; bu vəziyyət Ermənistanın 25 katolikosunun hakimiyyəti ərzində, ta baş yepiskop Avraamadək [davam etmişdir].^[5][6]

Bu parça (əlavə izahatla birlikdə) "Ağvan tarixi"ndə ^[7] verilmişdir: lakin bütün bunlar "Ağvan tarixi"nə əlavə edilmiş uydurma və qondarmadan başqa bir şey deyildir^[8]. Ananiya "Tarix"in mətnində oxumamışdı ki, (Kalankatlı, II, 47) "Albaniya patriarx taxt-tacı ermənilərinkindən qabaq təsis edilmişdi və bizimlə [ermənilərlə] həmfikir idi". Sonralar "Ağvan tarixi"nin adı, Uxtanesin X əsrin sonlarında tərtib edilən "Gürcülərlə ermənilər arasında kilsə əlaqələrinin kəsilməsi tarixi" əsərində çəkilir. Bu əsərdə həqiqətən mətnlər uyğun gəlir.

Uxtanes 60-cı fəsildə yazır ki, öz mətnini o, "başqa bir tarixdən (iyaylme patmutene)" götürmüşdür, həm də Uxtanesin mətni "Ağvan tarixi"nin 47-ci fəslinin II hissəsi ilə kəlmə-kəlmə düz gəlir: burasını da qeyd etmək lazımdır ki, "Ağvan tarixi"ndə Avraamın məktubunun təkcə şərhi verildiyi halda, Uxtanes həmin məktubu daha tam şəkildə sitat gətirir ^[9]. Bu isə yalnız onu göstərir ki, Uxtanes eyni mənbədən daha tam şəkildə istifadə etmişdir.

Uxtanesin 65-ci fəsildə qeyd etdiyi bəzi təfərrüatlar "Alban tarixi"ndən "i patmutene ivreanç (daha düzgünü aquaniç)", yaxud "alban tarixçilərindən (patmaqraçn aquaniç)" götürülmüşdür. Çox ehtimal ki, bu təfərrüat "Ağvan tarixi"nin II hissəsinin 48-ci fəslindən deyil, I hissəsinin 6-cı fəslindən götürülmüşdür. Yenə də aydın olur ki, Uxtanes də, Moisey Kalankatlı da eyni bir mənbədən istifadəetmişlər. XIII əsr müəllifi Stepannos Orbelianın əsərinin 25 və 26-cıfəsillərində "Ağvan tarixi"ndən danışması həmin tarixin müvafiq yerlərinin birbaşa öz əsərinə köçürülməsindən başqa bir şey deyildir;onun 25-ci fəsli isə tamamilə "Ağvan tarixi"nin "orta (ikinci)hissəsini" xatırladır.^[10][11]

"Ağvan tarixi"nin tərtib edildiyi təxmini vaxtı göstərən ilk tarixçi Mxitar Anetsi ^[12] olmuşdur. O, "Ağvan tarixi"nin Sebeosla (VII əsr) Gevond (VIII əsr) arasında yazıldığını qeyd edir. Lakin Şapux Baqratunidən başlayaraq həmin tarixin Sebeosdan da qabaq olduğunu göstərirlər. Lakin "Ağvan tarixi" öz məzmununa görə orta əsr mənbələri sırasında başqa bir mövqe tutmalıdır.

Bir qayda olaraq, "Ağvan tarixi"nin müəllifliyi iki Moiseyə Kalankatuklu və Moisey Dasxuranlıya isnad edilir. Lakin indiyədək bu məsələ qəti həll edilməmişdir; çünki həmin "Tarix"in müəllifinin, yaxud müəlliflərinin adı barəsində bir söz deyən olmamış, bu haqdakı mülahizələr isə son dərəcə ziddiyyətli olmuşdur. Bu barədə deyilən fıkirlər əsas etibarilə salnamənin öz mətninə əsaslanır; orada deyilir: "Kalankatuk kəndi həmin Uti vilayətindədir ki, mən özüm də oradanam".^[13] A.Y.Manandyan belə hesab edir ki, müəllifin "Kalankatuklu" təxəllüsü salnamənin mətninin yanlış şərh edilməsi nəticəsində sonrakı müəlliflər tərəfindən uydurulmuşdur, odur ki, A.Y.Manandyan müəllifi 'Utili Moisey" deyə adlandırır.^[14]. Bu ənənəyə riayət edən M.Abeqyan belə güman edir ki, salnamənin müəllifı "özünün yazdığı kimi, Uti vilayətindəki Kalankatuk kəndindən olan"^[15] Moiseydir.

İlk dəfə Kalankatuklunu (Aqvanits) "Tarix"in müəllifi adlandıran Mxitar Ayrivanlı^[16][17]. olmuşdur. Həm Mxitar, həm də ondan sonra gələn müəlliflər Kalankatuklunu "Tarix"in hər üç hissəsinin müəllifi hesab edirlər. Bu cəhətə diqqət yetirən K. Patkanov yazır ki, "əgər erməni müəlliflərindən biri "Alban tarixi"nin iki kitabdan ibarət olduğunu demiş olsaydı, mən onun müəllifinin VII əsr tarixçisi olduğunu qəbul edərdim, çünki "Tarix"in üçüncü hissəsi, şübhəsiz, X əsrin əsəridir".^[18] Salnamədə şərh edilən VII əsrə aid hadisələr bunların şahidi olan bir şəxsin dilindən nəql edilir ki, bu da Mətndarın 667 (1855) nömrəli əlyazmasının sonundakı əlavədən aydın görünür: "Bu tarix erməni təqviminin 74-cü ilində (eramızın 625-ci ili), vardapet Moisey Kalankatuklu tərəfindən yazılmış "Ağvan tarixi" adlanan surətdən köçürülmüşdür" . Lakin buna baxmayaraq, Z.İ.Yampolski haqlı olaraq göstərir ki, həmin qeyd "Moisey Kalankatuklu adının səhih məlum olduğu" haqqında şübhəni də əsla aradan qaldırmır. И.Ямпольский. К изучению Летописи Кавказской Албании, стр. 150 "Tarix"in ən qədim əlyazması 1279-cu ilə aiddir.^[19] Buna görə də də onun müəllifinin – VII əsr hadisələrinin şahidi olan Moisey Kalankatuklu adının səhihliyi yalnız Mxitar Ayrivantsinin şəhadətinə əsaslanır. Həmin adamın əsil adı isə bizə məlum deyildir. "Tarix"in ikinci müəllifi və Moisey Kalankatuklu davamçısı olan adamın da adı yenə Moisey olaraq göstərilir. Mxitar Qoşun (Kirakos Gəncəlinin müəllimi) şagirdi vardapet Vanakan bu ikinci Moiseyin təxəllüsü məsələsini aydınlaşdırır. O, "Ağvan tarixçisi kimdir?" – sualına özü cavab verib deyir: "Moiseydir, özü də Dasxurranlı kəndindəndir.^[20][21]

Beləliklə, təsdiq olunur ki, iki Moisey olmuşdur. Mxitar Qoş yazır ki, "Tarix"in müəllifi Moisey Dasxuranlıdır və o, "alban sülaləsi haqqında mükəmməl hesabat yazmışdır" ^[22][23]. Kirakos Gəncəli Moisey Kalankatuklunu X əsr müəllifi hesab edir .^[24]. N. Akinyan son məlumata əsaslanaraq bu nəticəyə gəlmişdir ki, "Tarix"in müəllifi yalnız bir Moisey olmuşdur. O yazır ki, "XII və XIII əsrlərdə tarix oxucuları bu naməlum müəllifin kim olduğunu bilmək istədikdə, təbii olaraq, belə bir nəticəyə gəlirdilər ki, alban tarixçisi yalnız Albaniya katolikosudur. Əgər belədirsə, onda həmin tarixçi sonuncu katolikos Moisey ola bilər" ^[25] . Ç. Dovsett belə hesab edir ki, "Kalankatuklu təxəllüsü Kalankatukdakı Moisey monastırının adından götürülmüşdür. Dasxuran isə onun doğma kəndidir. Beləliklə, belə bir nəticəyə gəlinir ki, Moisey Kalankatuklu və Moisey Dasxuranlı eyni bir adamdır"^[26]. Lakin sonralar Ç. Dovsett Dasxuranlı təxəllüsünə üstünlük üstünlük verir.^[27] T.İ.Ter-Qriqoryan bu fikirdədir ki, "Tarix"in müəllifi ikidir: biri VII əsrə qədər baş vermiş hadisələri təsvir edən, daha doğrusu, Tarix"in ilk iki hissəsinin müəllifi olan Moisey Kalankatlı, biri də ona üçüncü hissəni əlavə edən Moisey Dasxuranlı".^[28]

Z.İ.Yampolski "Tarix"in N.Akinyan və Ç.Dovsettin hesab etdikləri kimi eyni bir Moisey (Kalankatuklu – Dasxurantlı) tərəfindən tərtib edildiyi, yaxud Moisey adlı iki başqa-başqa müəllif olduğu məsələsindən bəhs edərək yazır ki, gətirilən dəlillər həqiqətdən uzaqdır, çünki bu vaxta qədər "Tarix"in tədqiqatçılarından heç biri əsərin əvvəlinə yaxşı diqqət yetirməmişlər. Halbuki əsərin əvvəli onun müəlliflərinin adını dəqiq göstərir ^[29] . Z.İ.Yampolski "Tarix"in VII əsrədək məlumat olan hissəsinə istinad edir və deyir ki, həmin hissədə hadisələrin şahidi olan adamın belə bir qeydi vardır. "Bu sözləri yazan mən, Adrian siz oxuculardan xahiş edirəm ki, mən həqiri xatırlayasınız" .^[30]. Z.İ.Yampolskinin fikrincə, yazının üzünü köçürən adam "Tarix"in ilk fəsillərindən birinə Adrianın sözlərini heç cür artıra bilməzdi: deməli, Adrian "Tarix"in ən mötəbər müəlliflərindən biridir.^[31] Z.İ.Yampolski öz nəticəsini əsaslandırmaq üçün Adrianın özü haqq hissədən yuxarıda gətirdiyimiz ifadəni xatırladır: "Kalankatuk kəndi həmin Uti vilayətindədir ki, mən özüm də oradanam"(i nminy Uti qavari yorme ev es) və sonra da "bizim Albaniya ölkəsində".^[32].

Z. M. Bünyadov isə qeyd edir ki, "Z.İ.Yampolskinin gətirdiyi dəlillərin əlavə sübutlara ehtiyacı vardır, çünki "bu sözləri yazan Adrian" yalnız əsərin üzünü köçürmüş, daha doğrusu, surətçıxaran olmuşdur. Surətçıxaranın öz adını əlyazmasma əlavə etməsi adi bir haldır və əlbəttə, buradan belə bir nəticə çıxarmaq olmaz ki, o, mütləq müəllif olmalıdır. Bizə belə gəlir ki, "Tarix"in müəllifi məsələsində T.İ.Ter- Qriqoryanın çıxardığı nəticələrlə razılaşmaq, başqa sözlə, "Tarix" müəllifinin iki nəfər – Moisey Kalankatuklu və Moisey Dasxuranlı olduğıınu etiraf etmək daha doğrudur"^[33]. Bəzi tənqidçilər "Tarix" müəlliflərinin əməyini lazımınca qiymətləndirməyərək, belə hesab edirlər ki, həmin əsər erməni dilində olan müxtəlif mənbələrdən götürülmüş uydurma məlumat və materiallar məcmusundan ibarətdir. Lakin N.Y.Marr ^[34], K.Patkanov ^[35], K.Şahnazaryan ^[36] və digər tədqiqatçılar "Tarix"in materialını gürcü və erməni dillərində yazılmış müvafıq mənbələrlə müqayisə etmək yolu ilə belə bir nəticəyə gəlmişlər ki, "Tarix" Azərbaycan tarixinə dair mühüm bir mənbədir və bu əsərdə şərh edilən hadisələr tamamilə səhih və mötəbərdir.

Əsərin rus dilinə tərcüməsini həyata keçirən müxtəlif erməni alimləri cddi elmi təhrifə yol vermiş, alban tarixinin tədqiq edilməsində mühüm əhəmiyyəti olan xeyli hissəni ya mətndən çıxarmış (ixtisar etmiş), ya da təhrif etmişdir.

T.İ.Ter-Qriqoryan yazır ki, əsərin rusca nəşrlərində çatışmayan vərəqlərin "Tarix"in nəşr olunan mətnlərinə daxil edilməsi Dasxuranlının xronologiyasında olub bu vaxtadək izah edilməmiş uyğunsuzluqları aradan qaldırır. Ç.Dovsett də bu cəhətə diqqət yetirmiş və haqlı olaraq göstərmişdir ki, çatışmayan parçaların əhəmiyyətini bütün alimlər etiraf etməlidirlər.^[37]. Həmin buraxılmış parçada bu vaxtadək mənşəyi aydın olmayan alban knyazı Səhl ibn Sunbatın genealogiyası verilir; bu parça, həmçinin Babəkin ərəb və Bizans mənbələrində göstərilən əsiralınma tarixini təsdiq edir. Beyləqanlılar (pavlikianlar) haqqında olan materiallar tədqiatçıları vadar edir ki, pavlikianlar hərəkatı məsələsini, habelə Arranda hakimiyyəti ələ keçirməzdən qabaq knyaz Yesai Əbu Musanın mübarizə etdiyi üsyan və basqınlar məsələsini yenidən nəzərdən keçirilsin .^[38]

Qeyd etmək lazımdır ki, Ç.Dovsett tərəfindən nəşr edilmiş "Tarix" K.Patkanovun nəşrindən əsaslı surətdə fərqlənir. K.Patkanov J.Şaxatuniyə məxsus təkcə bir əlyazmasının surətindən köçürülmüş materialdan istifadə edərək "Tarix"i rus dilinə tərcümə etmişdir. Ç.Dovsett isə "Tarix"i ingilis dilinə tərcümə edərkən dünyanın kitab saxlanılan müxtəlif yerlərində və xüsusi kitabxanalarda olan, demək olar ki, bütün əlyazmalarını (40-a yaxın), həmçinin nəşr olunmuş mətnləri bir-biri ilə tutuşdurmuşdur. Əsəri Azərbaycan türkcəsinə isə akademik Z. M. Bünyadov tərcümə etmişdir.

Əsərdə tarixqoyma xronoloji təsbitetmə yolu ilə aparılmışdır: 1)İran və Bizans hökmdarlarının hakimiyyət başında olduqları illərə görə. Bu, əsasən xarici siyasi məsələlərlə bağlı hadisələrdə tətbiq edilmişdir. 2)Əsasən ilk iki kitab üçün xarakterik olan sinxronlaşdırmaya görə. Tarixqoymada tətbiq olunan bu üsuldan Albaniyanın daxili həyatı ilə bağlı hadisələrdən söhbət açılanda istifadə edilir. 3)Böyük alban knyazı Cavanşirin hakimiyyətdə olduğu illərə görə tarixqoyma üsulu. Burada həmin illər İran və Bizans hökmdarları xəttləri ilə və ərəb hökmranlığı illəri ilə paralel qeyd edilir və onlarla sinxronlaşdırılır. Bu üsul yalnız ikinci kitabda tətbiq olunur. 4)Yalnız üçüncü kitabın bir neçə fəslində istifadə olunan alban katalikoslarının hakimiyyət illərinə əsaslanan üsul. 5)Yalnız erməni tarixinə əsaslanan üsuldur ki, bu da ancaq üçüncü kitabın bir neçə fəslində istifadə olunur. Tarixqoymada bu üsulların tətbiqi müəyyən ardıcıllığa əsaslanır.

Alban ölkəsinin tarixinin xronoloji sistemini dərindən öyrənən Fəridə Məmmədova belə bir nəticəyə gəlir ki, ...əvvvəlinci kitabın hamısını və ikinci kitabın ilk fəsillərini (I-VIII) VIII yüzildə yaşamış birinci müəllif yazmışdır.Həmçinin ikinci kitabın 9-52-ci fəsilləri habelə üçüncü kitabın bir neçə fəsli (3-7,9-13) bilavasitə həmin müəllifin qələmindən çıxmışdır. Üçüncü kitabın 1-2,15-21,bir də 23-cü fəsillərinin X-XI yüzillikdə yaşamış tamamilə başqa bir müəllif tərəfindən yazıldığı heç bir şübhə doğurmur.

Xronoloji baxımdan əsər Bibliya dövründən başlayıb 999-cu ilə qədərki hadisələri əhatə edir. Quruluş baxımından üç hissədən ibarətdir. Birinci hissə Bibliya tarixindən başlanır. Albanların mənşəyi İafət nəsli ilə,özü də həmin nəslin ermənilərin mənsub olduğu budağı ilə yox, başqa budağı ilə bağlanır, göstərilir ki, albanlar öz yazısı olan 15 xalqdan biridir. Ölkənin tarixi coğrafiyası, Albaniyanın coğrafi təsviri, təbii sərvətləri, ölkənin hüdudlarının dəqiq təsviri ilə təqdim olunur. Dördüncü fəsildən Albaniyanın real tarixinin təsviri başlanır. Əsərdə göstərilir ki, ölkənin ilk hökmdarı yerli Aran şahı olmuşdur, sonra isə Alban Arşakilərindən olan hökmadarların siyahısı verilir.

Çarlardan Urnayrın, Asuagenin, II Vaçenin və III Mömin Vaçaqanın hakimiyyət illərindən real söhbət açılır. Əsərin I hissəsi (kitabı) V yüzillikdə hunların Albaniyaya basqınının təsviri ilə bitir. İkinci kitab 552-ci ildən başlanıb 703-711-ci illərdəki hadisələrin təsviri ilə bitir. Bu kitabda Cavanşirin başçılığı ilə alban qoşunlarının da iştirak etdiyi İran-Bizans və İran-Ərəb müharibələri təsvir edilir. Kitabda Alban Arşakilərinin süqutundan sonra hakimiyyətə gəlmiş Mehranilərin də tarixi verilmişdir. Mehranilərdən Cavanşirin və Varaz Trdatın da hakimiyyət illəri bu kitabda öz əksini tapmış,xəzərlərin ölkəni işğal etdikləri dövrdə katalikos Vironun həyatı təsvir olunmuşdur. Üçüncü kitab ərəblərin tarix meydanına daxil olmasına həsr olunmuşdur. Burada Məhəmməd peyğəmbərin (s.a.s) zühurunun qısaca tarixi verilir, ərəblərin 698-877-ci illərdə Albaniya, Ermənistan və İberiyaya yürüşlərindən bəhs edilir. Ölkənin daxili həyatı ilə bağlı hadisələrdən bu kitabda Varaz Trdatın hakimiyyət başında olduğu son illər, 705-ci ilin kilsə həyatı, Nerses Bakurun xalkidonçuluq fəaliyyəti, alban kilsə məclisi(alban katalikosu Simeonun kanonları) öz əksini tapmışdır. Burada rusların 944-cü ildə ölkəyə basqını da təsvir olunmuşdur. Kitab alban hökmdarları və katalikoslarının təsviri ilə qurtarır.

K.V.Treverə görə əsərdə aşağıdakı mənbələrdən istifadə olunmuşdur:

1. Xalq rəvayət və hekayətləri
2. Monastr və qəsrlərin arxivində saxlanılmış ruhani və kübar şəxslərin bir-birinə göndərdiyi epistolyar janrda yazılmış məktublar #Müəllifin özünün məlumatları.

Fəridə Məmmədova isə bu mənbələrə aşağıdakılar da əlavə edir:

1. Alban aqioqrafik ədəbiyyatı(Alban müqəddəslərinin həyatı və əzabları),
2. Alban xronikaları (alban katalikosu Vironun xronikası),
3. Alban kilsə kanonları,
4. Alban şairi Dəvdəyin Cavanşirin ölümünə həsr etdiyi ağı,
5. Albanlara məxsus olmayan başqa dildə yazılmış mənbələr Romalı İppolitin (III əsr) xronikası, V-VII əsrlərdə yaşamış erməni müəlliflərinin əsərləri.

Tarixi əhəmiyyətinə görə Qafqaz mənbələri arasında Alban ölkəsini tarixinə bərabər ikinci bir əsər tapmaq qeyri mümkündür -qafqazşünas alim A.P.Novoseltsev əsərə belə qiymət verir. Bu,hər şeydən əvvəl Azərbaycan türklərinin əcdadlarının tarixi haqqında qiymətli məlumat mənbəyidir.

Bu məqalədəki istinadlar müvafiq istinad şablonları ilə göstərilməlidir.