Nil timsahı

Nil timsahı (lat. Crocodylus niloticus) — əsl timsahlar sinfinin ən böyük nümayəndələrindən biri. Afrikada yayılan üç timsah növündən ən böyüyü, dünyada isə daraqlı timsahdan sonra ikincisi^[3][4]. Afrikadakı su və yarı su ekosistemində ən yüksək yeri tutur. Yetkinlər qara kərgədan, begemot, zürafə, Afrika kəli, adi kanna və aslan kimi böyük və güclü heyvanların öhdəsindən gələ bilərlər. Bundan əlavə Nil timsahı yaşayış mühitinə, ölçüsünə və gücünə görə insan yeyən bir timsah kimi məşhurdur^[5][6]. Qədim dövrlərdə bir qorxu və ibadət obyekti olmuşdur. İndiyə qədər bəlkə də, əsl timsah sinfinin ən məşhur növü olaraq qalır^[7]. Bu növün sayı nisbətən yüksək və sabitdir, lakin bəzi ölkələrdə populyasiyalar yox olmaq təhlükəsi ilə üzləşir^[8].

Nil timsahı
Elmi təsnifat
XƏTA: parent və rang parametrlərini doldurmaq lazımdır. ???: Nil timsahı
Beynəlxalq elmi adı
Crocodylus niloticus Josephus Nicolaus Laurenti, 1768[1][2]
Şəkil axtarışı ITIS   202200 NCBI   8501 EOL   795278 FW   158096

Bütün timsahlar kimi, Nil timsahının da gövdənin yan tərəflərində yerləşən qısa ayaqları, sıra sümük lövhələrlə örtülmüş pullu dərisi, uzun güclü quyruğu və güclü çənələri vardır. Timsahın gözləri, su altında əlavə qorumaya xidmət edən üçüncü bir göz qapağı ilə təchiz edilmişdir. Onların yaxınlığında gözlərinizi maye ilə yuyulmanısına imkan verən xüsusi vəzlər var (bu səbəbdən "timsah göz yaşları" ifadəsi işlədilir)^[9]. Burun dəlikləri, qulaqlar və gözlər başın yuxarı hissəsindədir. Buda ona suyun altında olarkən ətrafı asanlıqla görməyə imkan verir.

Nil timsahının rəngi ona maskalanmaq imkanı verir. Cavan fərdlər ümumiyyətlə boz və ya açıq qəhvəyi rənglidir. Arxa və quyruqlarında tünd zolaqlar var. Yaşla rəng tündləşir və zolaqlar incələşir^[10][11]. Qarın sarı rəngə malikdir. Bu dəri ən keyfiyyətli hesab olunur^[12].

Timsahların ürəyi quşlar kimi dörd kameralıdır. Bunu qanı oksigenlə təsirli şəkildə doydurması lazım olan isti qanlı əcdadlardan amışlar, Ancaq təkamül müddətində septa arasında timsahların arteriya və venoz qanı qarışdırmasına imkan verən bir çuxur meydana gəlir. Ümumiyyətlə, Nil timsahı suyun altına 2–5 dəqiqə dalır, ancaq lazım olduqda suyun altında 30 dəqiqəyə qədər, az aktivlikdə isə iki saata qədər qala bilər.

Nil timsahı çox yaxşı eşitmə qabiliyyətinə və zəngin bir səs diapazonuna malikdir^[13]. Dərisi suyun təzyiqi və temperaturunun dəyişməsinə cavab verən, həmçinin kimyəvi tərkibini təyin edə bilən xüsusi reseptorlarla təchiz olunmuşdur^[14]. Çənələrin təsir edici gücü var. Bu da onlara böyük heyvanları tutmağa və öldürməyə imkan verir. 5 metrdən bir qədər artıq olan Nil timsahının dişləmə qüvvəsi 2268 kq ilə təşkil etmişdir^[15]. Çənələr 64–68 yırtıcı diş ilə təchiz olunmuşdur — yuxarı çənədə 36–38, aşağıda 28–30. Timsahların diş sistemi homodont tipindən daha çox heterodontdur. Dişləri şərti olaraq məməlilərin kəsici dişlərinə, köpəklərinə və azı dişlərinə uyğun üç morfofunksional tipə bölmək olar^[16]. Yeni çıxan timsahların ağzının ön hissəsində yumurtadan çıxmağa kömək edən yumurta dişləri adlanan xüsusi bir dəri sərtliyi var^[17][18].

Nil timsahı Afrikada tapılan ən böyük timsahdır. Dünyanın isə ikinci ən böyük timsahı hesab olunur. Yetkin erkəklərin uzunluğu çox vaxt 4,5 ilə 5,5 m arasında dəyişir^[19]. Bununla birlikdə, yetkinlərin əksəriyyəti daha kiçikdir. Səbəb isə timsahların yetkinlik yaşına çatdıqdan sonra tam böyüməsi üçün çox vaxtın tələb olmasıdır (yetkinlik yaşına çatmış hər hansı bir timsah 2–3 m uzunluğa çatır). Yetişən Nil timsahlarının bir çox hissəsi tədqiqata görə adətən 2,8–3,5 m, digərləri isə 3–4,5 m uzunluqdadır^[20][21]. Uqanda və Zambiyadan olan Nil timsahlarının orta ölçüsü 3.16 m, kütləsi isə 137.5 kq-dır. Keniyaın Turkana gölündə orta timsah ölçüsü 3.66 m, çəkisi 201.6 kq olaraq qeydə alınmışdır. Bundan əlavə Kruqer Milli Parkındakı yetkin timsahların orta hesabla 3.65 m uzunluğa qədər böyüdüyünə dair dəlillər mövcuddur. Bu növün erkək və dişilərinin ölçüsünü ayrı-ayrılıqda nəzərdən keçirmək üçün, populyasiyaların əksəriyyətində yetkin erkəklərin orta uzunluğunun təxminən 4 m, çəkisinin 300 kq-dan çox olduğu, dişilərin isə ümumiyyətlə 3,05 m-ə qədər böyüdüyü və 116 ka çəkidə olması qeydə alınmışdır^[22][23][24]. Bütün timsahlar kimi, Nil timsahları da cinsi dimorfizm mövcuddur. Erkəklər dişilərdən ortalama 30 % daha böyükdür. Nil timsahındakı bu fərq, daraqlı timsahdan daha az ifadə olunur. Yetkinlik yaşına çatdıqda, erkək Nil timsahı bir qayda olaraq dişidən 30–50 sm daha uzundur. Üstəlik erkəklərdə bundan sonra da sürətli böyümə davam edir. Yetişən erkəklərin uzunluğu 4 m-dən çoxdur və həcminə görə dişilərdan əhəmiyyətli dərəcədə böyükdür^[25][26]. Yetkin bir erkəyin uzunluğu 3,3 ilə 5 m arasındadır və 150 ilə 700 kq arasında ola bilər. Xüsusilə böyük erkəklərin uzunluğu 5.5 m-dən çoxdur və ən azı bir ton ağırlığında ola bilirlər^[27]. Müqayisə üçün onu demək olar ki, yetkin dişi ümumiyyətlə 2,2–3,8 m uzunluqdadır və 40 ilə 250 kq arasında çəki verir^[22][26][28].

Fərdi timsahların kütləsi olduqca dəyişkən ola bilir. Çünki bəzi heyvanlar təbiətinə görə daha incə, digərləri isə əksinə çox kütləli olurlar. Dişilər ümumiyyətlə erkəklərdən daha az həcmlidir.

Nil timsahlarının nisbətən soyuq iqlimlərdə məsələn: Cənubi Afrikadakı yayılma arealının sərhədlərində daha kiçik bir ölçüyə malik olduqları və nadir hallarda 4 m uzunluğunu aşdıqlarına dair dəlillər var. Saxara səhrasında və Qərbi Afrikanın digər yerlərində timsahlar ümumiyyətlə 3–4 m-ə qədər böyüyür. Uzunluq (maksimum — 5 m) və ölçü baxımından əksər populyasiyalardan geri qalır, lakin bəziləri bu timsahları başqa bir növün nümayəndəsi sayır — səhra timsahı (Crocodylus suchus).

Nil timsahları tənzimlənməmiş ovçuluqla daimi təzyiq altında olmadıqları təqdirdə, uzunluğu 5 metrdən yuxarı ola bilir, Ancaq bu növ timsahların çata biləcəyi maksimum ölçü mütəxəssislər arasında mübahisələrə səbəb olur. Daha əvvəl yeddi metrdən və daha da böyük nümunələrdən xəbər verildi. Keçmişdə yalnız ovçular deyil, həm də tədqiqatçıların təxminlərinə görə Afrika və Madaqaskarda uzunluğu 7.62^[29] ilə 9.15 m arasında olan nəhəng timsahların görülməsi iddia edilir, Ancaq bu məlumatların heç biri etibarlı şəkildə təsdiqlənməmişdir. Şübhəsiz ki, əksər hallarda bunların çoxu şişirtmədən başqa bir şey deyildir.

Doğrulanan məlumatlara görə uzunluğu 6,1 m-dən çox olan tək timsah növü Daraqlı timsahdır, Ancaq hazırda böyük Nil timsahlarının ölçüləri ilə daraqlı timsahlarla müqayisə oluna bilən aşağıdakı hesabatları maraq doğura bilər^[30]:

• Tanzaniyanın Tanqanika gölü yaxınlığında öldürülən böyük bir Nil timsahının 5.5 m uzunluğunda olduğu bildirildi. Bundan əlavə bu nümunənin bədən dairəsi 2.28 m, kəlləsi 71 sm və ön ayaqları 56 sm olmuşdur.
• Cənubi Afrikada yaxalanan başqa bir məşhur nəhəngin uzunluğu 5.5 metrə çatmış və çəkisi 905.7 kq olmuşdur^[31].
• 1950-ci ildə Keniyanın Semliki çayıında tutulan timsah 5.54 m ölçüdə olmuşdur. Ginnesin Rekordlar Kitabı bu məlumatı etibarlı hesab etmişdir^[32][33].
• Bundan dörd il sonra, Semliki çayıında 5.59 m ölçülü başqa bir böyük nümunə öldürülür, lakin bu nəhəng müstəsna sayılır, çünki bu bir dişi timsah olur. Bəlkə də bu timsah təkcə Nil timsahının deyil, həmçinin bütün müasir timsah nümayəndələrinin ən böyük dişisidir. Səbəb isə indiyənə qədər aşkarlanan dişi timsahlardan ən azı bir metr uzun olmuşdur^[33].
• Nil timsahına aid ən böyük kəllə Efiopiyada aşkarlanır. Kəllənin uzunluğu 68,6 sm, alt çənəsi isə 87 sm olmuşdur. Bu nümunə təxminən 5,6 m uzunluqda olur^[34].
• Malavidə öldürülən Nil timsahının uzunluğu 5.74 m idi. Bu rəqəm də Ginnesin Rekordlar Kitabı tərəfindən də qəbul edilmişdir^[35].
• Zambiyada qalıqları aşkarlanan bir timsahın hesablamalara görə 5.8 m uzunluqda və 680 ilə 725 kq arası ağırlıqla olması ehtimal edilir.
• Botsvananın Okavanqo deltasıında 1968-ci ilin noyabrında ovçu Bobbi Vilmot dəhşətli adamyeyən bir timsahı öldürür. Onun uzunluğu 5.87 metr, bədən cevrəsi 2.13 metr, ağırlığı mədəsindəki qida xaricində təxminən 816 kq olur. Yalnız bir başı 166 kq ağırlığında olur. Mədəsində 2 keçi, yarı eşşək və bir qadının qismən həzm olunmuş bədəni var idi.
• Başqa bir nəhəngə timsah Semliki çayında rast gəlinir. 1951-ci ilin sentyabrında bir Uqanda mühafizəçisi tərəfindən öldürülür. Bu Nil timsahı 5.94 m uzunluğa çatmış və bədən qurşağı 2.24 m olmuşdur^[33][35].
• Raymond Druri Madaqaskarda 6 metr uzunluğa malik müstəsna bir timsahı gördüyünü iddia etmişdir, Ancaq bu məlumatı təsdiqləmək üçün kifayət qədər mənbə yoxdur.
• Burundidən olan Qustav adı ilə tanınan Nil timsahı, bəlkə də bu növün ən məşhurudur. Böyük ölçüyə malik olan Qustavı öyrənməyə çalışan bütün herpetoloqlar və onu öldürməyə çalışan saysız ovçular nəticə əldə edə bilməmişlər. 1990-cı illərdən qalma təsvirlərə görə Qustav 6,1 m uzunluğa çatır. O insanları və hətta begemotları belə ovlayır^[36].
• Ginness Rekordlar Kitabında qeydə alınan nümunə 1948-ci ildə Viktoriya gölü yaxınlığında öldürülür. Timsah 6.4 m ölçülü olur. Bu nəhəng timsahın 900 kq-dan çox (böyük ehtimalla 1300–1500 kq) ağırlığında olması bildirilir^[33][35].
• Duqlas Cons Somalinin Cuba çayında iri Nil timsahını öldürür. Nümunə 6.4 m-ə çatır və bu hesabat nisbətən etibarlı hesab edilir.
• Ginnesin Rekordlar Kitabına görə ən böyük dəqiq ölçülmüş Nil timsahı, 1905-ci ildə Tanzaniyanın Mvanza şəhəri yaxınlığında aşkar edilir. Uzunluğu 6.45 m olur, lakin 1095 kq-a bərabər olan kütləsi uzunluğun böyük ehtimalla çox qiymətləndirildiyini deməyə əsas verir. Belə ki, baş və ya quyruq tərəfindən asılan heyvanın öz ağırlığı altında uzandığı ehtimal edilir.
• Meri Kinqsley Qərbi Afrikada 6.7 metrlik timsah vurduğunu bildirir. Quqqisberq bu hesabatı etibarlı hesab edir^[33][35].
• 1903-cü ildə Zambiyada öldürülən bir Nil timsahının, quyruğunun bir hissəsini itirməsinə baxmayaraq 7,6 m uzunluqda olduğu bildirilir. deyilənə görə bədəninin hündürlüyü 93 sm, qarın ətrafının diametri 4,26 m, kəllə uzunluğu 1,4 m-ə çatırmış. Təəssüf ki, bu məlumat təsdiqlənməmişdir^[33].
• 1900-cü ildə bildirilən bəlkə də ən böyük Nil timsahının, Uqandanın Kyoqa şəhərində kapitan Riddik tərəfindən öldürüldüyü iddia edilir. Kapitan bu timsahın 7.93 metr uzunluğunda olduğunu bildirmişdir, Ancaq bunun heç bir dəlili yoxdur.^[33]

XX əsrdə nizamsız ovlanmadan əvvəl digər timsah növləri də 6 m uzunluğa çata bilirdilər. Bu ölçüyə qaviallar və Orinoko timsahları çata bilirdilər. Hər iki növ demək olar ki, tamamilə məhv edilməsindən əvvəl köhnə hesabatlarda böyük uzunluqlara çatması barədə məlumatlar var. Təstiqlənmiş məlumatlara görə, qara kaymalar və Amerikatimsahları da bəzi hallarda 6 metrə qədər böyüyə bilir^[30]. Buna baxmayaraq fərdlərinin uzunluğu 4,5 metrdən uzun olan ən çox aşkarlanan daraqlı timsah xaricində tək timsah növüdür^[33][37].

Normal şəraitdə Nil timsahları digər əksər müasir sürünənlər kimi nisbətən hərəkətsiz heyvanlardır. Təbiətdə müşahidə olunan timsahların yarısından çoxu, səhər tezdən axşama kimi sahildə və ya dayaz suda həzz almaqla məşğuldur. Həddindən artıq qızışmamaq üçün çənələrini açıq saxlayırlar (çənələri bağlı olan timsahların istidə qalması onun istidən ölümünə səbəb ola bilər)^[32][38]. Nil timsahları digər heyvanlara nisbətən çox aqressiv və əraziyə bağlıdırlar. Eyni zamanda yaxınlıqdakı çox sayda timsahın olmasına dözümlüdürlər.

Bir neçə saat praktik olaraq hərəkətsiz qalmalarına baxmayaraq, Nil timsahları inkişaf etmiş duyğu orqanları sayəsində ətrafı və digər heyvanların varlığını yaxşı hiss edirlər^[33].

Cənubi Afrikada Nil timsahlarını ilin qış vaxtında görmək daha asasndır. Səbəb isə onların bu vaxt cütləşməyə meyilli olması ilə əlaqədardır. Timsahlar vaxtlarının çox hissəsini yağışlı və ya buludlu günlərdə suda keçirir. Arealın cənub hissələrində timsahlar, quraqlıq, soyuq hava və ya həyatı üçün təhlükəli olan digər iqlim dəyişiklikləri baş verdikdə sığınacaqlar qazır və ümumiyyətlə may-avqust ayları arasında davam edən yay qış yuxusuna girə bilər. Yalnız qış yuxusuna qatılan böyük fərdlər bəzən yuvanı tərk edib isti günlərdə özlərini günəşə verir^[26][33].

Nil timsahları ümumiyyətlə qarnı üzərində sürünür, eyni zamanda gövdəsini qaldıraraq gəzə bilir. Kiçik fərdlər 14–17 km/saat sürətlə qaça bilir^[39]. Üstəlik quyruğu ilə sinusoidal hərəkətlər edərək suda sürətlə (təxminən 30 km/saat) üzə bilirlər^[40].

Bəzi müşahidəçilər Nil timsahının quşlarla simbioz əlaqəyə sahib olduğunu düşünürlər. Məsələn: Dəstəkli qanadlı bibikinə (Vanellus spinosus) və timsah gözətçisi (Pluvianus aegyptius) . Bəzi məlumatlara görə, timsah ağzını geniş açır, quş isə bu vaxt dişlərinə ilişmiş ət parçalarını çıxarmaqla məşqul olur^[41], Ancaq bu hesabatlar etibarsızdır və həqiqətəndə bunun simbioz bir əlaqə olması təstiqlənməmişdir^[42]. Begemotlar Nil timsahları ilə suları dinc şəkildə bölüşürlər. Dişilərin bəzən balalarını aslan və xallı kaftarlardan qorumaq üçün timsahların yanına buraxdıqları bildirilir. Eynilə kiçik timsahlar da begemotların yanında özlərinə sığınacaq axtarırlar^[43].

Nil timsahı çay və göl sahillərində, şirin sulu bataqlığında yaşamağa üstünlük verir, Ancaq bütün əsl timsahlar kimi duzlu suya dözümlüdürlər və bəzən duzlu sularda: çay mənsəblərində və ya manqrovlarda yaşayırlar. Bir dəfə sahildən bir neçə kilometr aralıda^[32], açıq dənizdə bir Nil timsahı tapılmışdır, halbuki bu davranış ümumiyyətlə onlar üçün tipik deyil. Bununla belə duzlu suda üzmək bacarığı Nil timsahlarına bəzi adalarda məskunlaşmağa imkan verir.

Praktik olaraq Saxaranın cənubundan kontinental Afrika boyunca, eləcə də Mərakeş, Mavritaniya, San-Tome və Prinsipi, Kabo-Verde, Zənzibar, Sokotra adası, Madaqaskar və Nil hövzəsində^[44] yayılmışdır. Bir vaxtlar onların arealı daha qüzeylərdə yerləşirdi. Bu heyvanın fosil qalıqlarına Əlcəzair, Liviya, İsrail, Livan, Suriya, Fələstin və İordaniyada, habelə Komor adaları tapılmışdır^[45].

1940–1960-cı illərdə Nil timsahı xüsusən də yüksək keyfiyyətli dərisinə görə, az miqdarda ətinə və orqanlarının iddia edilən dərman xüsusiyyətlərinə görə fəal şəkildə ovlanırdı^[46]. Bu növün sayında dəfələrlə azalmaya gətirib çıxarmış və nəticədə məhv olma təhlükəsi yaranmışdır.

Nil timsahı Somali, Efiopiya, Keniya, Zambiya kimi cənub və şərqi Afrikanın bir çox ölkəsində yayılmışdır. Burada populyasiyalar izlənilir və sənədləşdirilir.

Nil timsahı Beynəlxalq Təbiətin və Təbii Sərvətlərin Mühafizəsi Birliyinin Qırmızı kitabında minimum risk kateqoriyası olan növ kimi qeydə alınmışdır^[47]. Timsah ticarəti Kökünün kəsilməsi təhlükəsi olan vəhşi fauna və yabanı flora növlərinin beynəlxalq ticarət konvensiyasının I əlavəsinə uyğun olaraq ilə tənzimlənir^[48].