On iki həvari

Bu məqalədə yalnız ilkin və ya onunla əlaqəli mənbələrdən istifadə olunur. Məlumatlar müstəqil ikinci mənbələrə əsaslanmalıdır, əks halda məqalənin neytrallığı və ya əhəmiyyəti ilə bağlı şübhələr yarana, bunun nəticəsində də silinə bilər. Məqaləyə etibarlı istinad və mənbələr əlavə etməklə onu təkmilləşdirə bilərsiniz.

Xristianlıq İsa Bakirə Məryəmin doğması  · İsanın çarmıxa çəkilməsi  · İsanın dirilməsi  · Pasxa  · İsa Xristianlıqda Erkən Dövr Həvari  · Kilsə  · İnanc  · İncil  · Allahın Padşahlığı  · Septuaginta  · Yeni Əhd Bibliya Əhdi-Ətiq  · Əhdi-Cədid  · Xristian kanonları  · Apokrif Teologiya Bağışlanma  · Vəftiz  · Xristologiya  · Ata  · Oğul  · Müqəddəs Ruh  · İnsan  · Xilas  · Esxatologiya  · Üç üqnum Tarix və Ənənələr Xronologiya  · Məryəm  · Pyotr  · Pavel  · Erkən  · I Konstantin  · Kilsə məclisi  · Xristianlıqda bölünmə  · Xaç yürüşləri  · Reformasiya Məzhəblər və Hərəkatlar Qərbi Adventist · Anabaptist · Anglikan · Baptist · Kalvinizm · Evangelizm · Müqəddəslik · Luteran · Medotist · Qədim Kilsə · Protestant · Əllinci · Katolik kilsəsi Şərqi Pravoslav · Katolik kilsəsi · Şərqi Pravoslav · Konstantinopol Pravoslav Kilsəsi Hərəkatlar Yehova şahidləri · Sonuncu gün · Unitarianizm · Kristafel · Birlik pentekostalizmi Əsas mövzular Mədəniyyət  · Xristianlığın tənqidi  · Ekumenizm  · Ayin ili  · Liturgiya  · Musiqi  · Vəftiz  · Digər dinlər  · Dua  · Vəz  · Simvolizm

Xristianlıq

bax müzakirə redaktə

Həvarilər (yunanca ἀπόστολος – elçi, səfir) — xristianlıqda İsa Məsihin seçib xidmətə göndərdiyi on iki ardıcılı; daha sonra həvarilərin sayı artmışdır. Həvarilər erkən xristian cəmiyyətinin nüvəsi olmuş, xristianlığın yayılması onların fəaliyyəti ilə əlaqələndirilir.

On iki həvari (apostol, yunanca səfir) — xristianlıqda İsa Məsih ilə seçilmiş onun ən yaxın ardıcıllarının kollegiyası (qardaşlar Pyotr və Andrey, Böyük İakov və İlahiyyatçı İoann, Filipp, Varfolomey, Matfey, Foma, İakov Alfeyev, Faddey, Simon Zilot və İuda İskariot). İncilə görə İsa "on iki adam təyin etdi ki, onunla bərabər olsunlar və onları təbliğ etməyə göndərsin, onların xəstələri sağaltmağa və cinləri qovmağa səlahiyyətləri olsun^[1]. İudanın satqınlığı və intiharından sonra onun yerinə püşk vasitəsilə Matfiy seçilmişdir. Həvarilər erkən xristian icmasının nüvəsi olmuş, xristianlığın yayılmasını onların fəaliyyəti ilə əlaqələndirir. Bununla yanaşı, həvari Pavel da olmuşdur. Əhdi Cədiddə Həvarilər Əməlləri kitabı var.

İncildə sıralanan on iki həvarilər bunlardır^[2]:

• Andrey
• İoann
• Filipp
• Pyotr (Simon)
• Zevedey oğlu İakov
• Varfolomey
• Matfey
• Foma
• Alfey oğlu İakov
• Faddey
• Kənanlı Simon
• İuda İskariot

İuda İskariot İsa Məsihə etdiyi xəyanətə və sonra intihar etdiyinə görə, onun yerinə İsanın şagirdi Mattiya seçildi. Həvarilərin İşləri Kitabında bu əhvalat belə təsvir olunmuşdur^[3]:

Həmin günlərdə təxminən yüz iyirmi bacı-qardaşdan ibarət olan toplantı arasından Peter qalxıb dedi:

"Qardaşlar, İsanı tutanlara yol göstərən Yəhuda haqqında Müqəddəs Ruhun Davudun dili ilə əvvəlcədən dediyi Müqəddəs Yazı sözləri yerinə yetməlidir.
Yəhuda bizə qoşuldu, bu xidmətdən ona da pay düşdü.
Bu adam etdiyi haqsızlığın haqqına bir tarla satın aldı, sonra da oradan kəlləmayallaq aşıb qarnı yırtıldı və bağırsaqları töküldü.
Bütün Yerusəlim əhalisi bunu eşitdi və o yeri öz dillərində "Haqal-Dema", yəni "Qan tarlası" adlandırdı.
Axı Zəbur kitabında yazılıb:
"Məskəni viran olsun,
Kimsəsiz, boş qalsın" və
"Vəzifəsini başqası tutsun".
Buna görə də Rəbb İsanın aramıza gəlib-getdiyi müddət ərzində, yəni Yəhyanın vəftizindən başlayaraq Rəbb İsanın göyə qaldırıldığı günə qədər yanımızdakılardan bir kişi Onun dirilməsinə bizimlə birgə şahid olmalıdır".
Beləliklə, iki nəfəri – Barsabba çağırılan, həm də Yust adlanan Yusifi və Mattiyanı namizəd göstərdilər.
Sonra dua etdilər: "Ya Rəbb, Sən hamının ürəyindən xəbərdarsan. Bu iki nəfərdən birini seçib bizə göstər ki,
qoy onlardan biri bu xidmətə – həvari vəzifəsinə keçsin. Çünki Yəhuda öz yerini tutsun deyə bu işi atdı".

Sonra püşk atdılar. Püşk Mattiyaya düşdü və o, həvari sırasına – on bir nəfərin yanına keçdi.

No	Adı	Adının yunancası və oxunuşu	Ləqəbi	Vəfat səbəbi və yeri	Yaşadığı tarix	Xatirəsinə qeyd olunan gün
1	Şimon	Σίμων ο Κανανίτης, Simon o Kananitis	Pyotr
2	Andrey	Ανδρέας, Andreas				30 noyabr
3	Böyük Yəqub					25 iyul
4	İoann	Ιωάννης, Yoannis				27 dekabr
5	Filip	Φίλιππος, Filipos				1 may
6	Varfolomey	Βαρθολομαίος, Vartolomeos				24 avqust
7	Tomas	Θωμάς, Tomas		Hindistanda nizə ilə öldürülüb.		21 dekabr
8	Matta			Efiopiyada qılıncla öldürülüb.		21 iyun
9	Matias (həvari)	Ματθίας, Mathias
10	Yəqub	Ιάκωβος ο Μικρός, Yakovos o Mikros				Ş. P. K. 10 oktyabr, Q. K. 1 may
11	Faddey	Ιούδας, Yudas
12	Şimon

Həvari Paul On İkilərdən deyil idi. Lakin həvariliyə İsa Məsih tərəfindən təyin edildiyini deyirdi.^[4] Digər həvarilər və möminlər onun həvari olduğunu təsdiq etmişlər. Paul özü onun vasitəsilə baş verən "əlamətlər, xariqələr və möcüzələri", həm də onun göstərdiyi "böyük dözümlülüyü" onun həvariliyinin "nişanələri" olduğunu deyirdi.^[5]

Paul əvvəllər xristianları təqib və həbs edtiyinə görə, "mən həvarilərin ən kiçiyiyəm və Allahın cəmiyyətini təqib etdiyim üçün həvari adlanmağa layiq deyiləm" deyirdi.^[6]

Onun Məsihə iman gətirməsindən Həvarilərin İşləri 9-cu fəslində yazılmışdır:

Şaul Rəbbin şagirdlərinə qarşı hələ də ölüm hədələri yağdırırdı. Baş kahinin yanına gedib

ondan Dəməşq sinaqoqlarına yazılan məktublar istədi ki, orada İsa yolunu tutan kişi və qadınlardan kimi tapsa, əl-qolunu bağlayıb Yerusəlimə gətirmək üçün səlahiyyəti olsun.
Dəməşqə yollanıb oraya yaxınlaşanda birdən göydən gələn bir işıq onun ətrafında parladı.
Şaul yerə yıxıldı və bir səs eşitdi, ona deyirdi: "Şaul, Şaul, niyə Məni təqib edirsən?"
Şaul ona dedi: "Ey Ağam, Sən kimsən?" O cavab verdi: "Mən sənin təqib etdiyin İsayam.

Qalx ayağa, şəhərə get və nə etmək lazımdırsa, sənə deyiləcək".

Xristian ənənəsinə görə, həvari Yəhya istisna olmaqla On İki Həvarilərin hamısı əzabkeş ölümü ilə ölmüşlər. Əhdi-Cədiddə yalnız Yaqubun ölümündən bəhs olunur.^[7] Digər həvarilərin ölümü haqqında ənənədən öyrənirik^[8]:

• Peter – Romada imperator Neronun dövründə başı aşağı çarmıxa çəkilib.
• Andrey – Yunanıstanda X hərfi şəklində bir çarmıxa çəkilib. Bu səbəbdən belə çarmıx "Andrey xaçı" adlandırılıb.
• Zavday oğlu Yaqub – ^[9] "O vaxtlar padşah Hirod cəmiyyətin bəzi üzvlərinə zülm etməyə əl atdı. Yəhyanın qardaşı Yaqubu qılıncdan keçirib edam etdirdi".
• Yəhya – öz ölümü ilə öldü.
• Filip – İndiki Türkiyə ərazisində (Pamukkale) Hiyerapolisdə başı aşağı çarmıxa çəkilib.
• Bartalmay – Ermənistanda çarmıxa çəkilib.
• Matta – Efiopiyada qılıncla öldürülüb.
• Tomas – Hindistanda nizə ilə öldürülüb.
• Halfay oğlu Yaqub – çarmıxa çəkilib.
• Tadday – Erməni çarı Sanatrukun əlilə əzabkeş olub.^[10] Çarmıxdan asılaraq oxlarla öldürülüb.
• Kənançı Şimon (həmçinin Millətçi adlanırdı) – ya Gürcüstanda, ya da İranda çarmıxa çəkilib.
• Yəhuda İskaryotun yerinə seçilmiş Mattiya – Yəhudeyada daşa basılıb, sonra başı kəsilib.

İsa Məsihdən başlayan xristianlıqda həvarilər təməl rol oynamışlar. Xristian kilsəsi pravoslav, katolik və protestant məzhəbləri ilə İsa Məsihin həvarilərinin ənənəsi əsasında inkişaf etmişdir və etməkdədir. Bütün xristianlar həvari ənənəsi əsasında kanonlaşdırılmış Əhdi-Cədid kitabına etiqad edirlər.