Pifey

Pifey (yunanca Πυθέας. təq. e.ə. 359 – təq. e.ə. 289) — qədim yunan taciri, səyyahı və coğrafiyaşünası. Əslən Massaliya (müasir Marsel şəhəri) koloniyasından idi.

Pifey
q.yun. Πυθέας
Doğum tarixi təq. e.ə. 359
Vəfat tarixi təq. e.ə. 289
Fəaliyyəti tədqiqatçı-səyyah[d], astronom
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Pifeyin səyahətinin əhəmiyyəti

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Pifey 60 dərəcə şimal enliyindən yuxarı qalxmış və adı bizə məlum olan yeganə qədim səyyahdır.[1] Pifey öz səyahətini “Okean haqqında” kitabında təsvir etmişdir. Bu kitab dövrümüzədək gəlib çatmasa da, Strabon, Ptolomey, Siciliyalı Diodor, Böyük Plini, Tasit və başqa qədim müəlliflər ona istinad etmişlər.[2][3][4][5] Ümumiyyətlə, güman edilir ki, bütün Sezaraqədərki qədim müəlliflərin Britaniya, Şimal dənizi və Almaniyanın şimal hissəsinə dair bilgiləri Pifeyin kitabından götürülmüşdür.[6]

Pifeyin səyahəti haqqında bizim dövrümüzə gəlib çatmış yeganə original çıxarış e.ə I əsrdə yaşamış yunan astronomu Heminin əsərində verilmişdir[1]:

“Barbarlar günəşin istirahətə yollandığı yeri göstərdilər. Bu vilayətlərdə gecə çox qısa idi və bəzi yerlərdə iki, bəzi yerlərdə üç saat davam edirdi, beləliklə, çox qısa bir müddətdən sonra batan günəş yenidən çıxırdı”.

Sovet tədqiqatçısı A.V Ditmar yazır ki, bir zamanlar Massiliyalı Pifeyi yalançı hesab edirdilər, çünki onun tədqiqatları o dövr üçün təsəvvürolunmaz dərəcədə qeyri-adi idi.[7] Strabon, Böyük Plini, Polibi və digər qədim müəlliflər Pifeyə inanmır və əsasən onun məlumatlarını rədd edir və bəzən onu açıq-aşkar yalançı adlandırırdılar. Lakin müasir dövrdə, Pifey tam olaraq təmizə çıxarılmışdır.

Fransız yazıçısı və arxeoloqu Lalleman Ferdinan özünün “Pifey. Qədim dənizçinin gündəliyi” romanında yazır ki, Pifeyin əsərinin e.ə. 47-ci ildə İskəndəriyyə Kitabxanasında yanmasına dair ehtimal əsaslı olsa da, bu halda söhbət ancaq əsərin surətindən gedə bilər. Çünki əsərin orijinalı e.ə. 49-cu ildə Massaliya Sezarın qoşunları tərəfindən tutulduqdan sonra yoxa çıxmışdır. Professor R.Henniq isə hesab edir ki, onun itmiş əsəri coğrafi kəşflər tarixində baş vermiş ən ağır itkidir.[8]

Pifeyin marşrutu və elmi kəşfləri

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Pifeyin səyahətinin hansı illərdə baş verdiyi dəqiq məlum deyil. Strabon yazır ki, Dikearx Pifeyə inanmırdı. Dikearxın və Aristotelin indi itirilmiş sayılan əsərində Pifeyə istnadlar etdiyi nəzərə alınmaqla iddia etmək olar ki, bu səyahət e.ə. 322-ci ildən əvvəl baş vermişdir.

Marşrutun müəyyən edilməsi ilə bağlı digər çətinlik isə ondan ibarətdir ki, e.ə. VI əsrdən başlayaraq karfagenlilər Cəbəllütariq boğazını qeyri-karfagen gəmiləri üçün bağlamışdılar. Buna görə də, iddia oluna bilər ki, Pifey ya karfagenlilərin razılığı ilə, ya da onlara məxsus gəmidə səyahət etmişdir. Lakin e.ə. IV əsrdə massiliyalılar dənizdə karfagenlilərin əsas rəqibi idilər və e.ə. 339-cu ildə baş vermiş Krimissa döyüşündən sonra hətta rəqiblərindən daha güclü olmuşdular. Buna görə də, karfagenlilərin könüllü şəkildə massiliyalıya özlərinin ticarət apardığı əsas ərazilərdən biri ilə tanış olmasına razılıq vermələrini güman etmək çətindir. Çünki karfagenlilər daha sonralar da həmin ərazilər haqqında məlumatların yayılmasına mane olurdular.[9]

Buna görə də, V.Ziqlin güman edir ki, Pifey Karfagenin gücü zəifləyən dövrdə boğazdan üzüb keçə bilmişdir və bu təxminən e.ə 348-339-cu illərdə baş vermişdi.[10]

Lakin Henniq bu fərziyyə ilə razılaşmır və qeyd edir ki[11],

"Pifeyin öz səyahətinə gəmidə başlaması haqqında heç bir məlumat yoxdur və Pifey Cəbəllütariq boğazına üzmədən də Britaniyaya gedib qayıda bilərdi, çünki massiliyalılar Rona və Sena və ya Luara çayı ilə üzməklə Qalliyadan keçən çay yollarından istifadə edərək La-Manş boğazına və oradan da Qalay ölkəsinə (yəni Britaniya) çatmaqla qalay ticarəti apara bilirdilər".

Dorğudur, bizə məlumdur ki, Pifey İspaniyanın Atlantik sahillərində olmuş və yunanlara məlum olmayan qabarma və çəkilməni müşahidə etmişdir, habelə bu təbiət hadisələrin Ayla bağlılığı haqqında fərziyyə irəli sürmüşdür. Lakin bu səyahətin nə zaman baş verməsi məlum deyil və onun İspaniyaya mütləq Cəbəllütariqdən keçməklə səfər etməsi də məcburi şərt deyildir.

Beləliklə, Qalliyadan keçməklə Qalay ölkəsinə çatmağın mümkünlüyünün də nəzərə alınması, Pifeyin səyahətinin hansı illərdə baş verməsinin müəyyən edilməsini daha da çətinləşdirir. Buna görə də, bu səyahətin e.ə 350-322-ci illər arasında baş verə biləcəyi ilə razılaşmaq lazımdır.

Pifeyin Qalay adasına (Britaniya) səfər etməsinin əsas səbəbi, çox güman ki, Massiliyanın qalay ticarətində çox vacib yerə malik Britaniyanın ada yoxsa materikin bir hissəsi olmasını aydınlaşdırmaq olmuşdur. Siciliyalı Diodor yazırdı ki, qədimdə heç kim bu adada olmamışdı.

Pifey 40 gün ərzində ada ətrafında üzmüşdür. Bu məlumat əsasında qədim müəlliflər hesablamışdılar ki, adanın sahil xətlərinin uzunluğu 40 min stadi (7,4 min km) edir, çünki bir sutka ərzində min stadi üzmək olur. Bu məlumat da qədim müəlliflərin tənqidinə məruz qalırdı, lakin onlar bilmirdilər ki, tanış olmayan və təhlükəli dənizlərdə üzmə sürəti daha kiçik ola bilər və beləliklə, onlar özləri də bunu bilmədən Britaniyanın sahil xətlərinin uzunluğunu iki dəfəyədək artırmışdılar.

Hesab edilir ki, Britaniya, İerna (İrlandiya) və Albion sözlərini də ilk dəfə Pifey işlətmişdir.

Qütb səyahəti və Tule adası

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Carta Marina xəritə fraqmenti (XVI əsr). Tule Tile kimi qeyd edilmişdi.

Şotlandiyadan və ya Orkney adalarından Tule adasına səfər edən Pifey qütb gününü və əbədi buzları təsvir etmiş ilk yunandır. Pifey 64 şimal enliyi yaxınlığında yerləşən Fula (Tule) adası haqqında yazaraq qeyd edirdi ki, yay gecələri iki saat davam edir.

Bu ada ilə bağlı mübahisələr əsrlərlə davam etmişdir.

Polibi öz “Tarix” əsərində adanın mövcudluğunu şübə altına qoyaraq Pifeyi insanları çaşdırmaqda ittiham etmişdir.

Strabon isə Eratosfenin hesablamaları haqqında danışarkən qeyd edir ki, Pifeyin sözlərinə görə Tule adası Britaniyadan şimalda 6 günlük üzmə məsafəsində donmuş dənizin yanında yerləşir. Strabonun fikrincə, Pifey yalan danışır, çünki Britaniya və İerniya adaları tərəflərdə üzənlər Britaniyadan kiçik olan bir çox adalar haqqında danışsalar da, Tule barədə heç nə demirlər.[2] Strabonun fikrincə, İerniya (müasir İrlandiya) adası dünyanın insan yaşayan ən şimal nöqtəsidir.[12]

Orta əsrlərdə Tule adasını İslandiya, Farer adaları, Şetland adaları, Orkney adaları və Hebrid adaları ilə eyniləşdirir və hətta Britaniyanın, Skandinaviyanın və Yutlandiyanın bir hissəsi sayırdılar. Skandinav mənbələrində İslandiya ilə eyniləşdirmə çox populyar olsa da, bəzi xəritələrdə, məsələn, XI əsrə aid ingilis-sakson xəritələrində, həm İsland, həm də Tylen qeyd edilmişlər. Hereford xəritəsi (təxm. 1290-cı il) həm Tuleni, həm də İslandiyanı Skandinaviyanın üzərində yerləşdirir.[13]

Qütb gününün və qütb gecəsinin təsvirlərini əsas götürən norveçli səyyah Frityof Nansen isə hesab edir ki, Pifey 64-cü paralel boyu üzmüşdür və çox güman ki, müasir Tronheyms-fiord (Qərbi Norveç) rayonunda olmuşdur.[13]

Tule müasir dövrdə

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  • Alman şairi Hötenin “Der König von Thule” (“Tulelı kral”) adlanan şeri var.[14]
  • Edqar Allan Ponun “Arzular ölkəsi” şerində “dünyanın sonunda yerləşən solğun Tule” xatırlanır.[15]
  • Vladimir Nabokovun yarımçıq qalmış sonuncu romanındakı epizodlardan biri “Ultima Thule” adlanır.[16]
  • 1888-ci ildə kəşf edilmiş asteroid (279) və Tullium kimyəvi elementi Tulenın şərəfinə adlandırılmışlar.[17][18]
  • Qrenlandiyada yerləşən Uummannak eskimos qəsəbəsini danimarkalılar Tule adlandırırdılar. 1951-ci ildə amerikanlar burada aviasiya bazası tikməyə başladılar. 1953-cü ildə isə yerli sakinlər Kaanaak şəhərinə köçürüldülər və bu şəhəri bəzən Yeni Tule adlandırırlar.[19]

Kəhrəba adasına səyahət

[redaktə | mənbəni redaktə et]

R.Henniq güman edir ki, Tule adasından Şotlandiyaya qayıdan Pifey oradan Kəhrəba adasına səyahət etmişdir. Bu adanın adı bizə bir neçə variantda gəlib çatmışdır: Abalus, Abalsiya, Baziliya, Baunoniya, Qlesariya və s. Hal-hazırda, hansı adanın Kəhrəba adası ola bilməsi barədə dəqiq fikir yoxdur. Bəzi gümanlara görə, bu Şimal dənizində yerləşən Şimali Friz adalarından biri ola bilərdi. Digər versiyaya görə isə, bu ada artıq mövcud deyil.[20]

Pifeyin adını çəkdiyi kəhrəba çayı Eridan isə Elba çayı ilə eyniləşdirilir, çünki regionda körfəzşəkilli enli mənsəb yaradan digər çay mövcud deyildir.[20]

Həmçinin bax

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ 1 2 Ричард Хенниг. Неведомые земли, Москва. Издательство иностранной литературы. 1961. стр 175
  2. ↑ 1 2 Страбон. География (I, 4)
  3. ↑ Плиний Старший.История (IV, 16)
  4. ↑ Тацит. De vita Iulii Agricolae (10, 6)
  5. ↑ Птолемей. «География» (III. 5. 1—4) Arxivləşdirilib 2013-09-21 at the Wayback Machine Перевод К. С. Апта
  6. ↑ Ричард Хенниг. Неведомые земли, Москва. Издательство иностранной литературы. 1961. стр.184
  7. ↑ = Остров Янтарный, остров Туле, Оловянные острова… http://www.e-reading.ws/chapter.php/126293/35/Kondratov_-_Atlantika_bez_Atlantidy.html = Остров Янтарный, остров Туле, Оловянные острова… (#bad_url) (#bare_url_missing_title)[ölü keçid].
  8. ↑ Лаллеман Фердинан. Пифей[ölü keçid].
  9. ↑ Ричард Хенниг. Неведомые земли, Москва. Издательство иностранной литературы. 1961. стр 180-181
  10. ↑ W.Sieglin. Berlin. 1899. s.846
  11. ↑ Ричард Хенниг. Неведомые земли, Москва. Издательство иностранной литературы. 1961. стр.181
  12. ↑ Страбон. География (II, 5)
  13. ↑ 1 2 Arxivlənmiş surət, 2022-07-05 tarixində arxivləşdirilib, İstifadə tarixi: 2014-04-11.
  14. ↑ Arxivlənmiş surət, 2015-09-29 tarixində = Der König von Thule orijinalından (#bad_url) arxivləşdirilib, İstifadə tarixi: 2014-04-11.
  15. ↑ Arxivlənmiş surət, 2021-06-13 tarixində arxivləşdirilib, İstifadə tarixi: 2014-04-11.
  16. ↑ Arxivlənmiş surət, 2022-01-23 tarixində arxivləşdirilib, İstifadə tarixi: 2014-04-11.
  17. ↑ Arxivlənmiş surət, 2014-04-13 tarixində arxivləşdirilib, İstifadə tarixi: 2014-04-11.
  18. ↑ Arxivlənmiş surət, 2021-06-18 tarixində arxivləşdirilib, İstifadə tarixi: 2014-04-11.
  19. ↑ Arxivlənmiş surət, Archived from the original on 2008-05-06, İstifadə tarixi: 2014-04-11.
  20. ↑ 1 2 Ричард Хенниг. Неведомые земли, Москва. Издательство иностранной литературы. 1961. стр 191-197

Ədəbiyyat

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Xarici keçidlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]