Türkiyədə birpartiyalılıq dövrü

Bu məqalə aşağıdaki məqalələr silsiləsinə aiddir:
Türkiyə tarixi
Ən qədim dövr Anadolu tarixdən əvvəlki dövrdə Paleolit dövrü Anadolu təq. e.ə. 500,000–  10,000 Mezolit dövrü Anadolu təq. e.ə. 11,000–  9,000 Neolit dövrü Anadolu təq. e.ə. 8,000–  5,500
Tunc dövrü Troya e.ə. 3000–700 Hattlar e.ə. 2500–2000 Akkad e.ə. 2400–2150 Luvilər e.ə. 2300–1400 Assuriya e.ə. 1950–1750 Axeylər (hHmer) e.ə. 1700–1300 Kissuvatna e.ə. 1650–1450 Hetlər e.ə. 1680–1220 Arsava e.ə. 1500–1320 Mitanni e.ə. 1500–1300 Hayasa Azzi e.ə. 1500–1290 Likiya e.ə. 1450–350 Assuva e.ə. 1300–1250 Diauxi e.ə. 1200–800 Yeni hetlər e.ə. 1200–800 Frigiya e.ə. 1200–700 Kariya e.ə. 1150–547 Tuvanuva e.ə. 1000–700 İoniya e.ə. 1000–545 Urartu e.ə. 859–595/585
Dəmir dövrü Diauxi e.ə. 1200–800 Yeni hetlər e.ə. 1200–800 Frigiya e.ə. 1200–700 Kariya e.ə. 1150–547 Heksapol e.ə. 1100–560 Eolida e.ə. 1000–560 Tuvanuva e.ə. 1000–700 İoniya e.ə. 1000–545 Urartu e.ə. 859–595/585 Midiya dövləti e.ə. 678–549 Lidiya e.ə. 685–547
Antik dövr Antik Anadolu Antik Frakiya Əhəmənilər dövləti e.ə. 559–331 Makedoniyalı İsgəndərin dövləti e.ə. 334–301 Kappadokiya çarlığı e.ə. 322–130 Antiqonidlər e.ə. 306–168 Selevkilər imperiyası e.ə. 305–64 Ptolemeylər dövləti e.ə. 305–30 Pont çarlığı e.ə. 302–64 Vifiniya e.ə. 297–74 Perqamon çarlığı e.ə. 282–129 Qalatiya e.ə. 281 – b.e. 64 Parfiya e.ə. 247 – b.e. 224 Ermənistan çarlığı e.ə. 190 – b.e. 428 Roma Respublikası e.ə. 133 – b.e. 27 Kommagena çarlığı e.ə. 163 – b.e. 72 Qədim Roma e.ə. 133 – b.e. 330 Sasanilər imperiyası e.ə. 224 – b.e. 651
Orta əsrlər Orta əsrlərdə Anadolu Şərqi Roma imperiyası (330–1453) Raşidi xilafət (637–656) Böyük Səlcuq imperiyası (1037–1194) Danişməndilər (1071–1178) Rum sultanlığı (1077–1307) Kilikiya çarlığı (1078–1375) Anadolu bəylikləri (1081–1423) Edessa qraflığı (1098–1150) Artuqlular (1101–1409) Trabzon imperiyası (1204–1461) Latın imperiyası (1204–1261) Qaramanoğulları (1250–1487) Elxanilər dövləti (1256–1335) Qaraqoyunlular (1375–1468) Ağqoyunlular (1378–1501)
Osmanlı dövrü Osmanlı imperiyasının dövrləri Yaranması (1299–1453) Yüksəlişi (1453–1566) Transformasiyası (1566–1703) Durğunluq dövrü (1703–1789) Reformasiya dövrü (1789–1908) Süqutu (1908–1922)
Türkiyə Respublikası Türkiyə Respublikasının dövrləri İstiqlaliyyət müharibəsi (1919–1922) Müvəqqəti hökumət (1920–1923) Birpartiyalılıq dövrü (1923–1930) (1930–1945) Çoxpartiyalılıq dövrü (1945–hal-hazırda)
Mövzulara görə Anadolu xalqları Türklərin Anadoluya köçü Konstitusiya tarixi İqtisadi tarixi Hərb tarixi Mədəni tarixi
Xronologiya
Türkiyə portalı
b m r

Türkiyədə tək partiyalı dövr (türk. Türkiye'de tek partili dönem) — 1923-cü ildən ölkədə birpartiyalı rejimin rəsmi qurulması ilə başlayan Türkiyə Cümhuriyyəti tarixinin bir hissəsi. 1923-1945-ci illərdə Cümhuriyyət Xalq Partiyası Türkiyədə Milli İnkişaf Partiyasının (türk. Millî Kalkınma Partisi) yaranmasına qədər yeganə partiya olmuşdur. 1946-cı ildə ilk çoxpartiyalı seçkilərdə qalib gələn Respublika Xalq Partiyası 1950-ci il seçkilərində parlamentdəki çoxluğunu itirir. Bu dövrdə prezident Mustafa Kamal Atatürk çoxpartiyalı demokratiyaya keçid üçün müxalifət partiyalarının yaradılmasını dəfələrlə istəmişdir^[1]. 1930-cu ildə Liberal-Respublika Partiyası^[2] təşkil olunur, lakin qısa müddətdə təsisçiləri tərəfindən ləğv edilir. 1924-cü ildə Mütərəqqi Respublika Partiyası (Kazım Karabekir tərəfindən yaradıldı) meydana çıxdı, ancaq üzvlərinin Şeyx Səidin (1925) qiyamında iştirak etməsi səbəbindən tezliklə qadağan edildi. Atatürkün ölümündən sonra respublikada çoxpartiyalı bir sistem meydana çıxdı.

Türkiyə Cümhuriyyətinin yaranması ilə gənc ölkənin hökuməti onu modernləşdirmək üçün səy göstərməyə başladı. Qərb ölkələrinin (Fransa, İsveç, İtaliya və İsveçrə kimi) dövlət qurumları, qanunları və konstitusiyaları Türkiyənin ehtiyaclarına və "Türk millətinin xüsusiyyətlərinə" uyğun olaraq təhlil edilmiş və uyğunlaşdırılmışdır.

O dövrdə ölkə ictimaiyyəti Prezident Mustafa Kamalın (sonradan Atatürk olan) niyyətlərini və proqramını çox təsəvvür edirdi - onu tez-tez “Biz ilk xəlifələrin zamanına qayıdırıq” şüarı ilə qarşılanırdı. Bir tərəfdən əlindəki güc konsolidasiyasını dayandırmaq üçün Mustafa Kamal bir sıra digər önəmli liderləri mühüm hökumət vəzifələrinə yerləşdirdi: Fevzi Çakmak, Kazım Özalp və İsmət İnönü. Bununla Türk cəmiyyətinin özünüdərki dəyişməsini ümid etdi: İslamdan müasir, demokratik və dünyəvi milli dövlətə.

Çoxpartiyalı sistemin yeni dövlətin elementlərindən biri olacağı ehtimal olunurdu. Lakin bir sıra maneələr meydana çıxdı: xüsusən də Liberal Respublika Partiyasının (lideri Ali Fethi Okyara) qurulmasından sonra bir çox “dini qruplar” ona qoşuldular, sonra ölkədə xüsusən də şərq ərazilərində qanlı iğtişaşlar başladı. Nəticədə 1930-cu il noyabrın 17-də Liberal Partiya ləğv edildi və 1945-ci ilə qədər ölkədə çoxpartiyalı demokratiya yaratmaq üçün başqa cəhdlər edilmədi.

1924-cü ildə "Mosul problemi" xüsusilə kəskin şəkildə ortaya çıxanda (bax: Osmanlı İmperiyasının süqutu) Şeyx Səid sonradan adını almış qiyam təşkil etdi. Şeyx Səid Diclədən gələn bir varlı bir kürd varisi (qəbilə başçısı) olduğundan bölgədəki din və milliyyət problemi xüsusilə kəskin idi: İslam qanunlarını (şəriət) bərpa etməyə çalışarkən Diclədən gələn silahlı qüvvələr kənd yerlərini gəzərək hökumət idarələrini və əhəmiyyətli şəhərləri ələ keçirdilər (Elazığ və Diyarbəkir).

Şeyx Səidin qiyamının “əks-inqilab” cəhdi olduğu düşüncəsi Türkiyə hökumət üzvləri arasında yayıldı: ikincilərin yayılmasının qarşısını almaq üçün mübarizəyə dərhal başlamağa çağırışlar edildi. 1925-ci il martın 4-də qiyamla mübarizə məqsədi ilə ölkədə “Asayişin qorunması haqqında” qanun qəbul edildi. Hökümətə müstəsna səlahiyyətlər verildi və bu müstəsnalar yalnız 1929-cu ilin martında ləğv edildi.

Bənzər tədbirlər hakim partiya üzvlərinin narazılığına səbəb oldu: həmin dövrdə Mustafa Kamalın özü də bu qrupun öz partiyasından çox ola biləcəyindən narahatlığını bildirdi; ancaq "müxalifət qrupunu" çıxartmağa cəsarət etmədi. Nəticədə Atatürk hakimiyyətinə etimadsızlıq səsverməsi uğursuz olduğu üçün hakimiyyəti qoruyub saxlaya bildi (8 noyabr 1924-cü ildə 18-ə qarşı 148 səs ilə lehinə səsverməklə qərarı ləğv etdi). Bundan sonra Mustafa Kamal "Türk milləti cəsarətlə cümhuriyyət, mədəniyyət və tərəqqi yolu ilə irəliləməyə qərarlı olduğunu" söylədi.

17 noyabr 1924-cü ildə fikir ayrılığı olan qrup rəsmi olaraq Türkiyə parlamentinin 29 üzvünün daxil olduğu Mütərəqqi Respublika Partiyasını (MRP) qurdu - bu ölkədə ilk rəsmi çoxpartiyalı sistemin başlanğıcı idi. MDP-nin iqtisadi proqramı daha liberal idi. O dönəm ki, hakimiyyətin "dövlət sosializmi" ilə müxalifətin sosial proqramı, əksinə daha çox mühafizəkar idi. Yeni partiyanın rəhbərləri Kamalçı inqilabını prinsipial şəkildə dəstəklədilər, lakin “mədəni inqilab” və dünyəvilik prinsipləri haqqında fərqli bir fikirdə idilər.

1926-cı ildə İzmirdə Mustafa Kamalı öldürmək üçün bir sui-qəsd cəhdinin üstü açıldı. Sui-qəsdçilər arasında Xilafətin ləğvinə qarşı çıxan keçmiş bir müavin də vardı. Ölkə rəhbərinə qarşı fərdi təhqirlərə də yol verildi. "Dağıdıcı fəaliyyətin ifşası" olduğu iddia edilən istintaq, Atatürkün ölkədəki mədəni inqilabla bağlı fikirlərini bölüşməyənlərin mövqelərini sarsıtmaq üçün hökumətin çox sayda siyasi əleyhdarını məhkəməyə verdi.

• Cemil Koçak, « Parliament Membership during the Single-Party System in Turkey (1925–1945) », European Journal of Turkish Studies, 3 | 2005