Vəli İbrahimov

Vəli İbraim oğlu İbrahimov (krımtat. Veli İbraim oqlu İbraimov, Вели Ибраим оглу Ибраимов; 1888, Bağçasaray, Tavriya quberniyası^[d] – 9 may 1928, Simferopol) — Krım tatar ictimai-siyasi və dövlət xadimi, 1918-ci ildən Ümumittifaq Kommunist Partiyasının (bolşeviklər) üzvü, Krım Muxtar Sovet Sosialist Respublikası Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin sədri (1924-1928). 1928-ci ildə o, cinayət törətməkdə təqsirli bilinərək edam cəzasına məhkum edilib. 3 may 1990-cı ildə Krım vilayətinin prokurorluğu tərəfindən reabilitasiya olunub. RSFSR Ali Məhkəməsi Rəyasət Heyətinin 20 iyun 1990-cı il tarixli qərarı ilə ittihamın sübutu olmadığı üçün hökm ləğv edilib və işə xitam verilib.

Vəli İbrahimov
krımtat. Veli İbraim oqlu İbraimov, Вели Ибраим оглу Ибраимов
Milli baş geyimli Krım tatar müəllimi və siyasətçisi
Krım Muxtar Sovet Sosialist Respublikasının Mərkəzi icraiyyə komitəsinin sədri
1924-cü il avqust – 1988-ci il 28 yanvar
Əvvəlki	Y.Q.Qaven
Sonrakı	M.İ.Kubayev
Şəxsi məlumatlar
Doğum tarixi	1888
Doğum yeri	Bağçasaray, Simferopol qəzası[d], Tavriya quberniyası[d], Rusiya imperiyası
Vəfat tarixi	9 may 1928(1928-05-09)
Vəfat yeri	Simferopol, Krım MSSR, RSFSR, SSRİ
Milliyyəti	Krım tatarı
Vətəndaşlığı	Rusiya İmperiyası SSRİ
Partiya	Sov. İKP
Dini	islam
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Vəli İbrahimov 1888-ci ildə Baxçasarayda anadan olub. Atası İbrahim iş adamı, babası Memet isə Özənbaş kəndlisi olub.^[1]

12 yaşına qədər məktəbdə oxuyub.^[2] Sonra mətbəədə yükləyici, kassir, çapçı işləyib.^[3] O, 14 yaşlı yeniyetmə ikən qardaşı Ömərlə birlikdə “Tərcüman” (“Tərcüməçi”) qəzetinin yazı dükanında işləməyə başlayıb. Qardaşlar gündə 6 saat işləyirdilər və 2 saat qəzetin baş redaktoru İsmayıl Qaspıralı onlara Krım tatar xalqının tarixi, mədəniyyəti, dili və ədəbiyyatından, daha sonra rus, fransız, türk və ərəb dillərindən dərs deyirdi.

18 yaşında o, artıq məqalələrini “Tərcüman”da dərc etdirirdi. Vəli “Vətən Xadimi” və “Tərcüman” qəzetlərində işləyərkən Əbdürəşid Mədiyev, Noman Çələbi Cihan, Həsən Səbri Ayvazov, Əhməd Özənbaşlı, Cəfər Seyidəhməd Krımər ilə tanış olaraq milli ideyalarla tanış olur.^[3]

1905-1907-ci illər Birinci Rus İnqilabında iştirak edib. 1909-1912-ci illərdə Türkiyədə yaşamış, oradan Zaqafqaziyaya köçərək Rusiyaya qayıdıb.^[4]

Onun Simferopolda qəhvəxanası var idi.^[5]

1914-cü ilə qədər “Ağməscit” mədəni-maarif cəmiyyətinin fəalı olub. 1916-cı ildə Krım Tatar Fəhlə İttifaqının sədri seçilib. 1917-ci ilin martında I və II Ümumkrım Müsəlman Qurultaylarının işində iştirak etmiş, Ümumkrım Müsəlman Komitəsinin, həmin ilin noyabrında isə Krım tatar xalqının I Qurultayının nümayəndəsi olub.^[3][2] 1917-ci ilin noyabrında formalaşan “Milli Firqə” milli partiyasının üzvü idi.

1918-ci ildən bolşeviklərə qoşulub, Ümumittifaq Kommunist Partiyasına (bolşeviklər) daxil olub. 1919-cu ilin ikinci yarısından 1920-ci ildə Qafqaz Cəbhəsində Xüsusi İdarənin əməkdaşı kimi xidmət edib.^[3]

1921-1923-cü illərdə Krımda aclıq hökm sürüb. Hələ 1920-ci ilin noyabrında Krımrevkom əhalidən “artıq ərzaqları” müsadirə etmək üçün fövqəladə səlahiyyətlərə malik regional ərzaq komitəsi yaratdı. Kəndlərdə fəaliyyətləri daha çox ənənəvi kəndli həyat tərzini məhv etməyə yönəlmiş “kasıblar komitələri” yaradıldı. 1920-ci ilin dekabrında torpaqlar torpaq mülkiyyətçilərindən alınaraq sovxozlara verildi, onlardan mindən çoxu yaradılmalı idi. 1921-ci ilin yazında sovxozlara verilən torpaqların çoxu əkinsiz qalmışdı.

Vəli İbrahimov və tərəfdarları respublikanın aclıqdan əziyyət çəkən rayon kimi tanınması və 1920-ci ilin dekabrında tətbiq edilən ərzaq ayırma sisteminin məhdudlaşdırılması, əvəzində isə Krımdan taxıl və ərzaq ehtiyatlarının (toxum ehtiyatları da daxil olmaqla) xaricə çıxarılması təklifi ilə dəfələrlə partiya rəhbərliyinə müraciət etmişlər.^[3][2]

Eyni zamanda, 1921-ci ilin yazında bolşevik partiyasının görkəmli xadimi Mirseyid Sultanqaliyev Krıma səfər etdi. Krımdan döndükdən sonra o, "orada dəhşətli iqtisadi böhran gördüm... Ərzaq təminatı vəziyyəti günü-gündən pisləşir. Əsasən tatar əhalisinin yaşadığı bütün Cənubi (istehlak edən) bölgə hazırda sözün əsl mənasında aclıq içindədir” - deyə hesabatında qeyd etmişdir. Vəli İbrahimovun sözlərinə görə, aclıq qurbanı olan 110 min nəfərin 76 mini “tatar əhalisi” olub.^[3][2]

İbrahimov 1921-ci ilin noyabrından 1924-cü ilin avqustuna qədər Krım MSSR Fəhlə-Kəndli Müfəttişliyinin (RKİ) Xalq Komissarı vəzifəsində çalışıb.^[4]

1922-ci ilin əvvəli Krımda silahlı əks-inqilabla mübarizəni koordinasiya edən yeni bir qurumun yaranması ilə əlamətdar oldu. 1922-ci il yanvarın 30-da RKP (b) Krım Vilayət Komitəsinin Rəyasət Heyəti Vəli İbrahimovun başçılığı ilə banditizmlə mübarizə üçün Fövqəladə Troykanın yaradılması haqqında qərar qəbul etdi. Fövqəladə Troykanın təşəbbüsü ilə yerli "komissiyalar" yaradıldı, əhali onları "linç komissiyaları" adlandırırdı, çünki onlar tez-tez quldurluqla mübarizə aparmaq əvəzinə aclıqdan əziyyət çəkən yoxsullarla məşğul olurdular.

Fövqəladə Troyka altında, 1922-ci ilin fevralından iyun ayına qədər 14 böyük silahlı dəstəni məğlub etməyə və öldürülənləri nəzərə almasaq, 280 iştirakçını ələ keçirməyə müvəffəq olan banditizmlə mübarizə üçün xüsusi silahlı birləşmələr fəaliyyət göstərdi. İbrahimov “siyasi quldurluq”la mübarizə aparmaq üçün danışıqlardan və amnistiya vədlərindən də geniş istifadə edirdi ki, bu da nəzərəçarpacaq nəticələr verirdi.

Bu dövrdə İbrahimovun ən yaxın köməkçilərindən biri Amet Xaiserov olub. O, keçmiş qərargah kapitanı, 1918-ci ildə Krım-tatar birləşmələrinin sıralarında bolşeviklərə qarşı vuruşmuş, 1920-ci ildə Pyotr Vrangelin başçılığı ilə əks-kəşfiyyatda xidmət etmişdi. Sonralar dəstə təşkil edərək dağlara çəkilmiş, 1921-ci ildə amnistiya almış və Fövqəladə Troykanın bir dəstəsinin komendantı təyin edilmişdir. Onun keçmiş əlaltıları da həmin dəstəyə qəbul edilirdi. Sonradan İbrahimov Xaiserovu özünə şəxsi katib, əslində mühafizəçi təyin etdi.^[1]

1924-cü ilin avqustunda Vəli İbrahimov Krım Muxtar Sovet Sosialist Respublikası Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin sədri təyin edildi.^[6]

Bu dövrdə Krımda torpaq məsələsi xüsusilə kəskinləşdi.

SSRİ mərkəzi rəhbərliyinin Rusiya, Ukrayna və Belarusdan olan yəhudi ailələrinin Krıma köçürülməsi və sonradan burada yəhudi milli-ərazi muxtariyyətinin yaradılması ilə “kənd təsərrüfatına keçid” planlarına zidd olaraq Vəli İbrahimov və Krım Hökumətinin sədri Osman Dərən-Əyərli 1925-ci ildə Krım tatarlarının Rumıniya və Bolqarıstandan geriyə mühacirəti üçün layihə hazırladılar. Bu plan İttifaq rəhbərliyi tərəfindən rədd edildi, bundan sonra İbrahimov Krım tatarlarının bir hissəsinin Krımın çox məskunlaşmış Cənub Sahilindən Krım çöllərinə köçürülməsini və onlara torpaq ayrılmasını təşkil etdi. Eyni zamanda, onun silahdaşları yəhudilərin cəlb olunduğu yerlərə gedib onları Krıma gəlməməyə təşviq edirdilər, çünki bu, kütləvi qıtlığın nəticələrinin hələ də aradan qaldırılmadığı şəraitdə millətlərarası balanssızlığa səbəb ola bilərdi.^[2][3][7]

Krım Miqrantlara və Mühacirlərə Yardım Cəmiyyəti (KOPPR) yaradıldı. 1926-cı il iyunun 14-də KOPPR Plenumunun ilk iclası oldu. Yerli kəndli əhalisinin Krım daxilində köçürülməsinə və məskunlaşmasına köməklik göstərilməsi, habelə işləyən tatar mühacirlərinin və onların nəslinin vətənlərinə qayıdıb öz yerlərində məskunlaşmasına köməklik etmək qərara alındı. Cəmiyyətin Mərkəzi İdarə Heyəti Simferopolda yerləşirdi, ona Krım MSSR Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin sədri Vəli İbrahimov rəhbərlik edirdi. O, Simferopol vilayətinin Yeni-Sal köçürmə cəmiyyətinə tabe idi. O, həmçinin Krım dağlarında Köçkünlərə Yardım üzrə Təşkilat Komissiyasının Rəyasət Heyətinə rəhbərlik etmişdir.^[7]

Köçürülmə prosesi çətin idi. Köçürülənlər əsasən Krımın dağlıq və meşəlik hissəsindən gələn yoxsullar idi. Torpaq ayırma normasının təxminən 50%-nə malik olan kəndlilər köçürmədən çəkinirdilər. Krım tatar kəndlilərinin tərk edəcəyi əsas ərazi Yalta idi.^[7]

Sovet rəhbərliyi isə dərhal daha 55 min hektar torpağı Krımda yəhudi köçkünlərinə vermək qərarına gəldi. 1927-ci ilin yayında MK-nın təlimatçısı İvan Kozlovun başçılığı ilə xüsusi komissiya Krıma göndərildi. Simferopolda Sov.İKP (b) vilayət komitəsinin və vilayət nəzarət komissiyasının birgə plenumu keçirildi, orada məruzə ilə çıxış edən Mərkəzi Komitə komissiyasının rəhbəri Krımda torpaqquruluş işlərinin pozularaq aparıldığını bildirdi. Sovet qanunvericiliyinə uyğun olaraq yeni torpaq islahatının aparılmasının və kəndli təsərrüfatlarının torpaqlarının ixtisar edilməsi istiqamətində torpaq qaydalarına yenidən baxılmasının zəruriliyi məsələsini qaldırdı. Plenumun qərarında "torpaq idarəçiliyini əvvəldən həyata keçirməyin, torpaq orqanlarının rəhbərliyi altında kəndlilərin özləri tərəfindən torpaqların yenidən bölüşdürülməsini stimullaşdırmağın zəruriliyi" qəbul edildi. Vəli İbrahimov bu qətnamənin əleyhinə səs verdi və o dedi: “Torpaq idarəçiliyindəki nöqsanlara gəlincə, mən hesab edirəm ki, Krımda normalar düzgün və elmi əsaslıdır, lakin onlara yenidən baxılması yalnız yəhudilərin yarımadaya köçürülməsi maraqları baxımından lazımdır”.^[3]

1927-ci il iyulun 12-də vətəndaş müharibəsi illərindən Amet Xaiserovla uzun müddətli münaqişəsi olan İbrahim Arif Çolak öldürüldü. Bundan əlavə, Müslümovların işində Çolak şahid qismində iştirak edirdi, onlar Xaiserovu təqsirləndirilən şəxslərdən biri kimi prosesə cəlb etməyə cəhd edirdilər.^[1]

Bundan bir neçə gün əvvəl Çolak cibində tapança ilə Vəli İbrahimovun evinə gəlib. Xaiserov onu zərərsizləşdirərək tapançanın sapı ilə başından yaralayıb. Siyasi İdarə əməkdaşları evə girərək Çolakı aparıblar və o, istintaq təcridxanasının xəstəxanasına yerləşdirilib. 13 iyul 1927-ci ildə onun boğulmuş cəsədi Simferopolda şəhərətrafı poliqonda tapılıb.^[1]

Onun qətlində Vəli İbrahimov şübhəli bilinirdi. Onun alibisi təsdiqlənməyib.

1928-ci ilin yanvarında Vəli İbrahimov partiyadan xaric edilir, fevralda isə həbs edilir. İşə RSFSR Ali Məhkəməsinin səyyar iclasında baxılıb. Məhkəmə 1928-ci il aprelin 23-28-də Simferopolda baş tutub. Təqsirləndirilən şəxslərə Cinayət Məcəlləsinin 58-8 (terror aktı), 59-3 (quldur dəstəsində iştirak) və 116-cı (dövlət vəsaitini mənimsəmə) maddələri ilə ittiham irəli sürülüb.

Vəli İbrahimov və Krım Tatarların Köçürülməsinə və Yerləşdirilməsinə Yardım Cəmiyyətinin keçmiş katibi Mustafa Abdulla edam cəzasına, daha doqquz müttəhimə həbs cəzası, bir nəfərə şərti cəza, üç nəfərə isə bəraət hökmü çıxarılıb.^[8][9]. 1928-ci il mayın 9-na keçən gecə RSFSR Ali Məhkəməsinin baxış iclası tərəfindən ölüm cəzasına məhkum edilmiş İbrahimov və Mustafa Abdulla güllələnib.^[3]

Daha sonra hökm icra olunduqdan sonra Bolşevik Ümumittifaq Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin Təşkilat Bürosunun iclasında Krımdakı vəziyyətə baxılarkən Vyaçeslav Molotov və Stanislav Kosior İbrahimovu xarici agent kimi ittiham etdilər.^[3] Guya Krımda onun tapşırığı ilə fəaliyyət göstərən millətçi “[[Milli Firqə]” partiyası milli maraqları sinfilərin zərərinə “çaşdırıb”. Sonradan “Vəliibraimovşina” termini geniş istifadə olunmağa başladı ki, bu da sovet aparatının antisovet millətçi ünsürlər tərəfindən çirklənməsini, dövlət aparatının ayrı-ayrı hissələrinin antisovet degenerasiyasını nəzərdə tuturdu.^[10]

1928-ci ildə Birləşmiş Dövlət Siyasi İdarəsi rəhbərliyi 1927-ci ilin payızında başlanmış “Krımda əksinqilabi “Milli Firqə” təşkilatı” haqqında 64513 saylı istintaq işini başa çatdırdı. İttiham aktında, xüsusilə qeyd olunurdu: “Krımda kriminal-siyasi banditizmin ən güclü və nüfuzlu dayağı - Vəli İbrahimovun dəstəsi ləğv edildikdən sonra banditizmi və Krımdakı tatarlar arasında onun köklərini tamamilə aradan qaldırmaq üçün daha da dərindən təmizlik üçün imkan açıldı. Bu təmizliyin nəticəsi olaraq Krımda 1917-1918-ci illərdə yarandığı gündən öz əsas dayaqlarını saxlayan, tam formalaşmış siyasi əksinqilabi “Milli-Firqə” partiyasının mütəşəkkil özəyinin mövcudluğu üzə çıxdı. 1928-ci il dekabrın 17-də SSRİ Birləşmiş Dövlət Siyasi İdarəsi kollegiyasının iclası bu iş üzrə 63 müttəhimdən 58-ni, o cümlədən 11 nəfəri ölüm cəzasına – edama məhkum etdi.^[9]

1990-cı il mayın 3-də Vəli İbrahimov Krım vilayətinin prokurorluğu tərəfindən reabilitasiya olunub.

RSFSR Ali Məhkəməsi Rəyasət Heyətinin 20 iyun 1990-cı il tarixli qərarı ilə RSFSR Ali Məhkəməsinin 28 aprel 1928-ci il tarixli hökmü ləğv edildi, ittihamın sübutu olmadığına görə işə xitam verilib. ^[11]

1993-cü ildə Odessa Hərbi Dairəsinin prokurorluğu məhkəmə işinin materialları əsasında müəyyən edib ki, “Milli Firqə... mövcud hakimiyyətə qarşı heç bir silahlı mübarizə aparmayıb. Bu iş üzrə mühakimə olunanların təqsiri sübuta yetirilməyib”. "Ukraynada siyasi repressiya qurbanlarının reabilitasiyası haqqında" 17 aprel 1991-ci il tarixli Ukrayna SSR Qanununun 1-ci maddəsi ilə "onların cinayət məsuliyyətinə cəlb edilməsinin əsaslılığını təsdiq edən sübutlar olmadıqda" işə xitam verilib.^[9]

2001-ci ildə Edem Orazlı “Krım əfsanəsi əməliyyatı” kitabında belə bir versiya irəli sürüb ki, ona görə Vəli İbrahimovun repressiya edilməsi İosif Stalinin 1922-ci ildə İbrahimov çeçenlərlə inquşlar arasında münaqişəni sülh yolu ilə həll edə bildiyinə görə qisası idi. Stalinin özü xüsusi təyinatlı olduğu halda Şimali Qafqaz komissarı kimi işinin öhdəsindən gələ bilməmişdi.^[12]

Siyasi təqibin başqa bir versiyasını isə Nəriman İbadullayev irəli sürüb. Qafqaz Cəbhəsi üzrə ÇK-anın əməkdaşı olan Vəli İbrahimov təqsirləndirilən şəxsləri Koba, Kamo, Mişa Yaponçik, Qriqori Kotovski olan Tiflis bankının qarətinə dair materiallarla Qafqaz Jandarm İdarəsinin arxivinə daxil olub. Son ikisi qeyri-müəyyən şəraitdə həlak olub.^[9]

Simferopol, Bağçasaray, Evpatoriya, Saki, Qarasuvbazar şəhərlərində və Pionerskoye, Fontani, Novulyanovka kəndlərində küçələr Vəli İbrahimovun adını daşıyır.^[13]

• Vəli İbrahimovun işi üzrə ittiham aktı  (rus.)