Xudadat bəy Rəfibəyli

Xudadat bəy Ələkbər bəy oğlu Rəfibəyli və ya Rəfibəyov (12 yanvar 1878, Yelizavetpol – 1 iyun 1920, Nargin adası, Azərbaycan) — Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Yelizavetpol quberniyasının general-qubernatoru, II Xoyski hökumətində əvvəlcə səhiyyə və sosial təminat naziri, daha sonra isə xalq səhiyyəsi naziri, Afanasyev adına Yelizavetpol xəstəxanasının direktoru, həkim.

Xudadat bəy Rəfibəyli
Gəncə quberniyasının general-qubernatoru
6 may 1919 – 30 aprel 1920
Baş nazir	Nəsib bəy Yusifbəyli
Əvvəlki	İbrahim ağa Vəkilov
Sonrakı	ləğv olundu
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin xalq səhiyyəsi naziri
6 oktyabr 1918 – 7 dekabr 1918
Hökumət	Fətəli xan Xoyski
II Xoyski hökuməti
Əvvəlki	təsis olundu
Sonrakı	Yevsey Gindes
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin səhiyyə və sosial təminat naziri
17 iyun 1918 – 6 oktyabr 1918
Baş nazir	Fətəli xan Xoyski
Hökumət	II Xoyski hökuməti
Əvvəlki	təsis olundu
Sonrakı	ləğv olundu
Şəxsi məlumatlar
Doğum tarixi	12 yanvar 1878(1878-01-12)
Doğum yeri	Yelizavetpol, Yelizavetpol quberniyası, Rusiya imperiyası
Vəfat tarixi	1 iyun 1920(1920-06-01) (42 yaşında)
Vəfat yeri	Nargin adası, Azərbaycan
Vəfat səbəbi	güllə yarası[d]
Dəfn yeri	Bakı
Partiya	Türk Ədəmi-Mərkəziyyət Firqəsi (1917–1917), Müsavat Partiyası (–1917)
Təhsili	Gəncə Kişi Gimnaziyası, Xarkov İmperator Universitetinin Tibb fakültəsi[d] (–1903)
Fəaliyyəti	dövlət qulluqçusu, siyasətçi
Atası	Ələkbər bəy Rəfibəyli[d]
Uşağı	Nigar Rəfibəyli
Dini	islam
Təltifləri
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Xudadat bəy Ələkbər bəy oğlu Rəfibəyli 1878-ci il yanvarın 12-də indiki Gəncə şəhərinin Bala Bağman məhəlləsində əsilzadə ailəsində doğulub. O, Rəfibəylilər nəslindəndir. Xudadat bəy Gəncə Kişi Gimnaziyasını bitirdikdən sonra təhsilini də davam etdirmişdir. Xudadat bəy Rəfibəyli 1904-cü ildə oranı bitirir.

1904-cü ildə Xarkov İmperator Universitetinin Tibb fakültəsini bitirir və həmin universitetin qospital-klinikasının cərrahiyyə şöbəsində 3 il ordinator işləyir. O, 1907-ci ildə ailəsiylə birgə Gəncə şəhərinə qayıdır. Həmin ilin noyabrın 15-də o, Yelizavetpol Şəhər İdarəsinim təqdimatı, qubernatorun əmri ilə Afanasyev adına Yelizavetpol xəstəxanasına (6 nömrəli şəhər müalicəxanası) direktor təyin edilir. 17 il Gəncə xəstəxanasının baş həkimi olaraq çalışmışdır.^[1][2] 1909-cu ildə fəaliyyəti, xidmətləri nəzərə alınaraq titulyar müşavir, 1910-cu ildə kollej asessoru, 1912-ci ildə saray müşaviri rütbələri verilib və 1909-cu ildən Gəncə Mahal Məhkəməsində fəxri barışıq hakimi təyin edilib.^[3] Xudadat bəy 1912–1913-cü illərdə Sankt-Peterburqda İmperator Kliniki İnstitutunda 6 ay məşhur professorların apardığı 12 ixtisas kursunun da dinləyicisi olub. Xudadat bəy gəncəlilərin təkidi ilə daha sonralar şəhər qubernatorunun vəzifəsinin icrasına başlayandan sonra da həkimlik fəaliyyətini davam etdirirdi.^[1]

1920-ci aprelin 28-də Azərbaycanda Sovet hakimiyyəti quruldu. 1920-ci ilin mayın 12-də Xudadat bəy Rəfibəylini həbs etdilər. O, silahlı əsgərlərin nəzarəti altında Gəncədən qatarla Bakıya gətirildi O, Gəncə üsyanının təşkilində ittihamlandırılırdı.^[1] Gəncənin ilk və son müsəlman qubernatoru Xudadat bəy Rəfibəyli iyunun 1-də gizlicə Xəzərin kiçik bir adasına aparılaraq güllələndi.^[3]

Xarkovda oxuyarkən tələbə dostları ilə birlikdə "Həmyerlilər" dərnəyini qurur.^[3] Xarkov Tibb Universitetini bitirdikdən sonra 17 il Həkimlər Cəmiyyətinin sədri kimi çalışmışdır. 1910-cu illərdə Gəncədə Xudadat bəy Rəfibəylinin təsisçiliyi ilə Aktyorlar Cəmiyyəti yaradıldı. Yelizavetpol Tibb Cəmiyyəti" Xudadat bəy Rəfibəylinin təşəbbüsü və rəhbərliyi ilə 1914-cü ildə yaradılmışdır.^[4] Bu cəmiyyətin əsas məqsədi Gəncədə yoxsullara, kimsəsizlərə pulsuz tibbi yardım göstərmək idi.^[4] Cəmiyyətin fəal üzvləri Həsən bəy Ağayev, Həmzə bəy Zeynalov, Musa bəy Rəfiyev və s. şəxslər idi.^[4] "Yelizavetpol Tibb Cəmiyyəti" Bakı, Şuşa, Şəki və şəhərlərdə fəaliyyət göstərən digər cəmiyyətlərlə daim sıx əlaqədə olurdu.^[1][4]

1917-ci ilin martında Xudadat bəy Gəncədə yaranan Müsəlman Milli Şurasının Müvəqqəti İcraiyyə Komitəsinin üzvü seçilir.^[5]

1919-cu ilin may ayının 6-sında Azərbaycan hökuməti tərəfindən Xudadat bəy Gəncə quberniyasının general-qubernatoru vəzifəsinə təyin edildi.^[6]

Xudadat bəy 1920-ci ilin mayında həbsdə olarkən, istintaqa verdiyi ifadədə bildirir ki, qubernator əmrinin 1919-cu ilin mayın 6-da verilməsinə baxmayaraq, fəaliyyətə atasının qırx mərasimi başa çatdıqdan, yəni mayın 17-dən sonra başlamışdır.^[2]

"Quberniyanı idarə etməyə başlayarkən məndən tələb olunmuşdu ki, əmin-amanlıq yaradım. Görülən tədbirlər nəticəsində bütün quberniyadan quldur dəstələri təmizləndi və ləğv olundu, onların bəzi başçıları öz ayaqları ilə gəldilər, məhkəmə tədqiqatına və istintaqa qədər pulla zaminə buraxıldılar. Nəticədə xeyli sakitlik yaramağa başladı".[1]

Xudadat bəy Rəfibəyli aprelin 30-da Nuxa, Ağdaş, Zəyəm, Gəncə qəza rəislərinə teleqram yollayaraq hakimiyyəti bolşeviklərə təhvil verdiyini bildirmişdi. Sonra da öz müavini, polkovnik Hüseynqulu xan Xoyski ilə lazımi sənədləri imzalayaraq Gəncə İnqilab Komitəsinin 30 aprel 1920-ci il tarixli 67 və 68 nömrəli əmrlərinə uyğun qubernatorluğu 1920-ci il may ayının 1-də Gəncə İnqilab Komitəsinin sədri İbrahim Əliyevə və onun köməkçisi (müavini) Fərhad Əliyevə təhvil vermişdi.^[7]

Xudadat bəy 17 iyun 1918-ci ildə təşkil olunan II Xoyski hökumətində ilk dəfə yaradılan posta — səhiyyə və sosial təminat naziri təyin olunmuşdur.^[8] Nazir olarkən onun göstərişi ilə ölkə ərazisində pulsuz müalicə göstərən bir neçə xəstəxana açıldı, kənd yerlərində yeni müalicəxana və feldşer məntəqələrinin tikintisinə başlandı, ekspertizalar üçün laboratoriya təşkil olundu. Gəncə yaxınlığındakı Zurnabad kəndində taun əleyhinə stansiya yaradıldı.^[1] 6 oktyabr 1918-ci ildə hökumət kabinetində dəyişikliklər edilmiş və yeni vəzifələr yaradılmışdır. Xudadat bəy xalq səhiyyə naziri təyin edilmişdir. 7 dekabr 1918-ci ildə hökumət istefa verdi və Xudadat bəy vəzifəsini tərk etdi.

1917-ci ildə Xudadat bəy Məlik-Aslanov, Həsən bəy Ağayev və Nəsib bəy Yusifbəyli ilə birgə Türk Ədəmi-Mərkəziyyət Firqəsinin əsasını qoymuşdur. 1917-ci il iyunun 17-də müsavatçılar, Difai Partiyası Gəncə Milli Komitəsinin aparıcı şəxsləri, Nəsib bəy Yusifbəylinin, Həsən bəy Ağayevin, Şəfi bəy Rüstəmbəylinin, Xasməmmədli və Şeyxzamanlı qardaşlarının yaratdıqları Türk Ədəmi-Mərkəziyyət Firqəsi birləşərək "Türk Ədəmi-Mərkəziyyət Firqəsi Müsavat"ın əsasını qoymuşlar^[9]. Xudadat bəy bu tarixdən etibarən Müsavat Partiyasının üzvü olmuşdur.

• Atası Ələkbər bəy Rəfibəyli — Difai Partiyasının yaradıcılarından biri, Gəncə Şəhər Dumasının üzvü, maarifçi.
• Xanımı Cəvahir xanım Rəfibəyli — 1930-cu ilin oktyabrında Gəncə Şəhər Soveti Rəyasət Heyəti Cəvahir xanımın ailəsi ilə birlikdə, əmlakı müsadirə olunmaqla keçmiş Gəncə dairəsi hüdudlarından çıxarılması (sürgün edilməsi) haqqında qərar qəbul etmişdir.
• Qızı Nigar Rəfibəyli — azərbaycanlı şair, tərcüməçi, 1934-cü ildən Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü, Azərbaycan SSR xalq şairi (1981), Azərbaycan SSR əməkdar mədəniyyət işçisi (1967).
• Oğlu Kamil bəy Rəfibəyli — ömrünün sonuna kimi Türkiyədə həkimlik etmişdir.
• Oğlu Rəşid bəy Rəfibəyli — geoloq olmuşdur.

Azərbaycan Respublikası Prokurorluğunun 1990-cı il 2 iyul tarixli qərarı ilə Xudadat bəy Rəfıbəyli barəsində cinayət işinə cinayət hadisəsi tərkibi olmadığına görə xitam verildi.

• 1916-cı ildə 3-cü dərəcəli "Müqəddəs Stanislav" ordeni ilə təltif olunmuşdur.

1. Азербайджанская Демократическая Республика: 1918–1920: законодательные акты. Azərbaycan Nəşriyyatı. 1998. 560.
2. Oqtay Əsədov, Rafael Cəbrayılov. Azərbaycan Respublikasının Parlamenti (PDF). Bakı. 2008.
3. Yaqub Mahmudov. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası (PDF). 2 (Lider nəşriyyatı). Bakı. 2004. səh. 472. ISBN 9952-417-44-4.
4. Nəsiman Yaqublu. Cümhuriyyət qurucuları (PDF). Bakı: “NURLAR” Nəşriyyat-Poliqrafiya Mərkəzi. 2018. səh. 504.
5. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti (1918–1920), Parlament (Stenoqrafik hesabatlar). I kitab (PDF). Bakı: Azərbaycan nəşriyyatı. AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI NAZİRLƏR KABİNETİNİ YANINDA BAŞ ARXİV İDARƏSİ. 1998. səh. 976.
6. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti (1918–1920), Parlament (Stenoqrafik hesabatlar). II kitab (PDF). Bakı: Azərbaycan nəşriyyatı. AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI NAZİRLƏR KABİNETİNİ YANINDA BAŞ ARXİV İDARƏSİ. 1998. səh. 992.
7. Lətif Şüküroğlu. Cümhuriyyət hökuməti repressiya məngənəsində. 2. Bakı. 2000.