фарс, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра 1) яшайиш, дуланажагъ идара ийидай шейэр гьасилдай къуват. Зегьмет кьезил, къачу менфят гзаф. X. Т. Гъуьгъвезрин хуьре.... бязибуруз мад чпин зегьметар бада физ кичӀезва... Б. Гь. Заз эвера. Школадани чаз зегьмет кӀан хьуникай, халкьдин девлет артухаруникай, намуслувилшай тербия гузва, амма вуна... А. Сайд. «Нариманаз вич гьахъ я лагь». Инсандиз сифтени-сифте акьуллу кьил хьана кӀанда, зегьметдал рикӀ хьана кӀанда, тахьайтМ адан гатфарикай кьуьд жеда. А. Р. Къаратке нар. Дериндай, дуст, фикира: Анжах зегьмет уьмуьр я, Зегьметдалди туькӀуьрай Уьмуьр бахтлу девир я. И. Асл. Кьудар. Зазадик тади акатна, вичин зегьметдалди уьмуьрда. И. Къ. Заза. 2) четинвилер, дарвилер. ХъуьтӀуьн зегьмет амач, ваз хабар авач. Е. Э. Билбил. И зегьметдин къеке кьве стхади варзни зуралай виниз кӀвалахна. Вири зегьметриз дурум гана. А. Ф. Бубадин веси. Алимегьамеда вичин кьилел атай къазаяр, акур крар, вичиз хьайи зегьметар, дарвилер ахъайна. А. Ф. Лянет. 3) куьч. харж авур къуватдин нетижа. Виликдай халкьдин иви хъвайи, абурун зегьмет тӀуьр, зулумар авур, хуьруьн къене агъавал авур кулакрикай, фекьийрикай, алишверишчийрикай ва кавхайрикай. амукьнавай и инсанриз... данарбандикай инсан хьунухьни такӀан тир. А. Ф. Риза.
* зегьмет чӀугвамир1 зегьмет чӀугун мягькем ибарадин къадагьавилин форма. Кил. зегьмет чӀугун.
* зегьмет чӀугвамир! 2 межд. нив рахазватӀа, гьадаз гьуьрметдин лишан яз 'ийизвай кар кьилиз акъудмир' мана авай теклифдин ибара. - Чан диде, зегьмет чӀугвамир. Чун тӀуьна, хъвана атанвайбуря я, лагьана Сувара ам акъвазарна. А. И. Самур.
* зегьмет чӀугун \[къачун\] гл., ни яшайиш, дуланажагъ идара ийидай шейэр гьасилдай къуват харжун. Виридалайни важиб тирди кӀвалах авун, зегьмет чӀугун, ашкъидалди ва къуватдивди яракьламиш хьун, колхоз мягькем авун я. А. Ф. Риза. Гьар са хъсанвал хьун патал зегьмет чӀугуна кӀанда, женг чӀугуна кӀанда. 3. Э. Куьгьне кавхаяр пӀуртӀ.... вири уьмуьрда, чанда такьат, гъилера къуват амай кьван гагьди вичи галатун тийижиз зегьмет чӀугурди, Ватандин ЧӀехи дяведин йисара вичи итимрин ери кьуна югъ-йиф тийижиз кӀвалахайди къалурнавай. Я. Я. Агалай сандух. Дагълух хуьре гьикьван зегьмет чӀугуртӀани, цицӀигъвийривай патал тефена кьил хуьз жезвачир. С. Муслимов. ЦицӀигъ-наме. Хизанди адал зегьметарни чӀугур тир гьа... 3. Гь. Бубадин кӀвал. Акьван зегьмет къачуна зун хкай ви тӀвар чир тахьана хъфенайтӀа, заз ни багъишдай. Н. М. Эбеди яшайиш. О Чун санал яшамиш хьайи уьмуьрда за вал чӀугур зегьметар ваз гьалал хьуй, чан итим, - лагьана къариди, А. Ф. Бубадин веси. - Ахпа жуван дерди ая... ТахьайтӀа вуна чӀугур кьван зегьметар вири гьакӀ бада фида. Б. Гь. Заз эвера. Гьабурални гьардал гьалтзавайди цикӀендин са пад я, гьамни абуру чӀугур зегьметдай. А. Къ. Хукац-Ханум. Бес бубади чӀугур кьван зегьмет... 3. Гь. Бубадин кӀвал.
* зегьметдин ветеран урус \[ветеран труда\], сущ. 25 йисалай виниз кӀвалах авур ва вичиз гьукуматдин патай наградаяр авайдаз гудай гьуьрметдин тӀвар. Зегьметдин ветеран Алаудинани адан уьмуьрдин юлдаш... Нажабата чпин 10 веледни зегьметдал рикӀ алайбур яз чӀехи авуна. ЛГ, 2000, 29. VӀ. Гзаф чалкечир девир атанва: са куьнихъайни игьтият авачиз, я чпиз советрин властди гайи чирвилерихъай, я яргъал вахтара партиядин кьиле акъвазна авур кӀвалахрикай, я дяведа чанар къурбанд авурбурукай, я дяведин я зегьметдин чан аламай ветеранрикай регъуьни тахьана, лацудаз чӀулавди, чӀулавдаз лацуди лугьузва. ЛГ, 1997, 26. VӀ.
* Зегьметдин Герой \[Игит\] урус \[герой труда\], сущ., куьгь.; советрин девирда яшайиш, дуланажагъ идара ийидай шейэр гьасилдай къуват харж авунин карда еке агалкьунар авайдаз гудай тӀвар. Зегьметдин Герой Гуьлбагъар, Уьтквем стхайрин я игит вахар. Ш-Э. М. Дагъларин рушар. Заз зегьметдин Игитдин тӀвар гайила, Кьунай, зи руш, вун кьепӀинин тангари... А. С. Лянет.
* зегьметдин закон урус \[закон о труде\], сущ. тайин са уьлкведа зегьмет чӀугунин къайдаяр кхьенвай, къалурнавай къанун. Вахт-вахтунда мажибар ва маса пулар агакь тавуни санлай общество тартибдикай хкудзава. Зегьметдин закон чурунин вилик пад кьунин карда Къизилюрт, Къизляр, Докъузпара, Кировский Махачкъала шегьердин районрин ва Буйнакск шегьердин прокурорри кӀвалахда иллаки активвал къалурзава.. И. Яралиев. Агьалийрин ихтиярар ва азадвал хуьн || ЛГ, 2000,1. VӀ.
* зегьметдин книжка сущ. кӀвалахзавайди, кьулугъдал алайди вуч къуллугърал хьанатӀа къейд авунвай, ийидай гъвечӀи ктаб. Гьа икӀ, адан зегьметдин книжкада авайди 1954 - йисуз муаллимвилин кӀвалахал къабулна лагьай тек са кхьин я. ЛГ, 2003, 1.V. зегьметдин кӀвенкӀвечи урус \[передовик труда\], куьгь., сущ.; яшайиш, дуланажагъ идара ийидай шейэр гьасилдай къуват харж ийизвайбурун вилик жергейра авайди. 1938 - йисуз цицӀигъви Агьмедов Сиражудина, зегьметдин кӀвенкӀвечи я лагьана, халкьдин майишатдин выставкада иштаракна. С. Муслимов. ЦицӀигъ-наме. И йисарин колхоздин кӀвенкӀвечи зегьметчийрикай чубан Абасов Регьим, нехирбан Къадиров Магьамад, дояркаяр тир Рзакъулиев ФатӀимат, Муслимова Тейли, Тегьмезова Умуят къалуриз жеда. С. Муслимов. ЦицӀигъ-наме.
* зегьметдин тарс урус \[урок труда\], сущ. юкьван школада кӀелзавай тарсарикай садан тӀвар. Чаз а зегьметдин тарсар гузвай учителди вири кӀвалахар чира лагъанвайди я, чан Арчан халу... А. Сайд. Хайи гичин.... Мегьамедов Асрет - гъвечӀи классринни зегьметдин тарсарин муаллим: С. Муслимов. ЦицӀигъ- наме.
* зегьметдин фронт урус \[ трудовой фронт \], сущ. дяведин далу пата гъалибвал къазанмишун патал чӀугвазвай зегьмет Нина Иосифовнади рикӀел хкизвайвал, дяведин кьизгьин йисара ада Огни шегьердин сергьятда зегьметдин фронтда активвилелди иштаракна... ЛГ, 2000, 20. VӀӀ.
* зегьметдин югъ урус \[трудодень\], куьгь., сущ. колхоздин майишатда са юкъуз чӀугвадай зегьмет алцумдай уьлчме. Гад саламатдаказ кӀватӀ хъувунва. Зегьметдин югъ туп хьиз ацӀайд хьанва. 3. Э. Мехъер кьуьл туш. Колхоздин членди патав акъвазна чехирчидал, кьери яз леке тавун патал, гуьзчивал тухузвай ва и гуьзчивиляй адаз зегьметдин йикъар къвезвай. И. Гь. Кьит пеше.