КЬИЛ

сущ 1) инсандин, гьайвандин, къушран гардандилай винидихъ тир бедендин пай. Кьилихь галай яргъи сачах пекдин шал. Е. Э. Заз булахдал яр акуна. Бязибурни ухшар жезва ачкарриз: Кьил чуьнуьхда, тум аквада ашкардиз. А. Гь. Куьгьне ханлар, беглер квадрин. Антоним: тум. 2) куьч. инсан; дишегьли. Хьанач жаваб ийир са кьил... Е. Э. Наиб Гьасаназ. За вавай ийидай са тӀалабун авай... Баш сагъ хьуй... Чна кьил некягь авуна кӀанзава. А. Р., Я. Я. Хендедадин мехъер. 3) кьадар гьисабдай уьлчме. Жечни кьван, захъ ирид-муьжуьд кьил хизан гала... ЛГ, 2001, 17. V. Ирид кьхеб квахьна. Р. Вад кьил серг къачуна. Р. 4) са вуч ятӀани башламиш жезвай чка. ТупӀалдихъ я кьил жедач, я жедач эхир. И кар чӀехи бубадвай хьайид я заз чир. Б. С. Вучиз Кавказда аслан авач? Лекь къарагъна - шагьвардиз кьий луварин, Пакам кьиляй зил кьада вав свалари Шалбуз дагъдин эквер алай Игулар. Ж. Байрамалиев. Игулар. Р. Антоним: эхир. 5) техилдин (мухан, къуьлуьн) тварар жедай пай. Гъиле мал, такьат, куьмек авайбурун НикӀер авадан я, кукӀрух хьана кьил, Такьатсуз даим, завал галайбурун АтӀанва чпин зегьметдихъай вил. А. Ф. КьатӀ-кьатӀ авур зунжурар. Советрин мектебра кӀелдайла, гатуз аялар ниюерай кьилер кӀватӀиз желбдай. Р. 6) чӀук. Агъадихъай къвезвай кьилерай ая кӀел. А. Ф. КьатӀ-кьатӀ авур зунжурар. Гьа и йисуз лезги чӀалал акъатзавай лезги "Коммунист " газетди ( 4март 1984 ) "Шарвили эпосдай са шумуд кьил чапна. Р. Р. Лезги халкьдин игитвилин эпос 7) набататдин техил жедай вини пай. Гвен гвейи никӀе тек са кьил чилел, Къизил я лугьуз кӀватӀда кьве гъилел. А. Б. Гвен гуьзвай никӀе; 8) хуьрек гьазурдай алатрин къалпагъ. # къажгъандин кьил, чайникдин кьил, чайдандин кьил; кьил алудун, кьил эхцигун 9) ( урус глава) цӀ. гьукуматдин, республикадин, шегьердин, хуьруьн кьиле авайди. Гьамиша хьиз, и сефердани республикадин кьил уьлкведин меркездиз фейила, РФ-дин министерствойрин руководительрихъ галаз адан са жерге карчивилин гуьруьшмишвилерни кьиле фена. ЛГ, 2000, 6. ӀV. 10) тереф, пад. Дагъларин кьиляйни сифте атайдаз разивал гана. Лишанар кутуна. гъиле гъил аваз мехъерни авуна. А. М. Киф атӀайди. 11) сефер. Къачуна фекьиди вичин гъилер чуьхуьнни, къарагъна кьве кьил саждани авуна... Ф. Савдагардин папанни фекьидин кьиса. 12) са вуч ятӀани куьтягь жезвай чка. ЦӀилинин кьил машиндин винел хъивегьна. Р.

* кьил \[келле\] авай прил.,; вуж акьуллу. Вири крарин устӀар я! Вич дяведин вахтунда армияда танкар ремонт хъийидай механик хьана лугьуда. Аферин, валлагь, аферин, кьил авай итим я, зурба устӀар я. Гь. М. Чи бахт чи гъиле ава.

* кьил агъуз жедайвал авун гл., ни нин айиб жедайвал авун. Гьейбат стха себеб яз ам Бакудиз акъатна. Гьанани Уьзден а дидедин кьил агъуз жедайвал авунач. С. Ярагъви ашукь Уьзден.

* кьил агъуз хьун гл., нин беябурчивал гьиссун. Чил хвейидан кьейилани Агъуз жедач кьил! А. С. Хцихъ галаз ихтилат.

* кьил агъузарун (агъузун) гл., нн нин рикӀиз, гуьгьуьлдиз тӀарвал гун, тайинарун, туькьуьлвал гун. Сивяй акъатай бегьемсуз гафуни а латал алайдан рикӀ тӀарда, жуван кьил агъузарда... Нагьахъ рахадалди кисун саламатвал я. Къ. М. Дагъларин деринрин булахар. Нишда, вуна, шумудан кьил агъузна, гьи бахтавар шадарнатӀа, яр хьана. А. Мут. Къизил-Гуьл.

* кьил агъузна нар., вуч авун. жуван гьиссер масадбуруз къалур тавуна, секиндиз. Гьар сада кьил агъузна, вичин тарс гузва, тапшурмишай кӀвалах тамамрзава... Н. А. Кьве рикӀин хиялар. \[Рабочий\]. - Дугъриданни, им гьа кьецӀил гьуьрият хьана. Заз чиз, кьенлай кьулухъ кьил агъузна кӀвалахайтӀа, хъсан я. 3. Э., Б. А. Къазимегьамед. Я жегьилвал, я агьилвал такуна, кьил агъузна кавхадизни наибдиз, Чарабуруз гвенар гуьз физ дугуна. Серкердин руш зун ви кӀализ аватна. И. Гь. Саяд.

*   кьил акатайвал \[алатайвал\] кил. кьил туькӀвейвал.

*   кьил акахьун (какахьун) гл., нин. ийир-тийир чир тахьун. Садлагьана партизанри гъужум авурла, архаин къазахар вил тӀушуниз къарагъна. Кьил акахьна, вуч ийидатӀа чин тийиз, инихъ-анихъ катиз башламишна. И. А. Самур. Белки, булахдал къайи яд хъвана жувал гьалтнавай и сугъулвал алатун патал зун иниз акъатнавайтӀа? Чидач, чидач. Зи кьил исятда лап какахьнава. Я. Я. Нурар ва хъенар. Синоним: кьил квахьун.

* кьил акъатун гл., нин няй-квяй чир хьун, тайинарун, аннамишун, гьакъикъат чир хьун. Хкажна кӀвач килигда, - Кьил акъатдач, эхцигда. X. Т. Агьакишидин лам -Мекьи хьанвайди я. Гужа атӀанвайди я. Кьил акъатдай азар туш. З. Э. Муьгьуьббатдин цӀелхем. Аялар туш - кьил акъатна уьмуьрдай, рехи чӀар янава. И. Гь. Вуч ятӀанн... Зи хъел яваш-яваш элекьна. Амма кардин себебдай сакӀани кьил акъатзавачир. Т. А. Мехъер куьтягь тахьанмаз. Гьа сеферда Матваш халудай зи кьил акъатначир. М. Б. Шапка. Бендедин кьил акъат тийир Им вуч ятӀа ихьтин азар? Е. Э. Дуьньядиз.... ЦицӀигърин мулкара манадай кьил акъат тийизвай, ажайиб тӀварарни гьалтзава. С. Муслимов. ЦицӀигъ-наме.

* кьил акъудун 1 гл., ни няй-квяй. аннамишун, гьакъикъат чирун. Пачагь мадни мягътел хьана, ида Вичи-вичикди лагьана: „И кардай, са Аллагъдилай гъейри, садавайни, кьил акъудиз жеч". Ф. Халуни хтул. Белки, са им квачиз амайбур вири дуьньядиз вичин чантадай килигзавай ЦӀаруяр ятӀа?.. Я тахьайтӀа, са пай Керимар, муькуь пай ЦӀаруяр ятӀа? Абурай гьикӀ кьил акъудда? Б. Гь. Заз эвера. Чакай садав лугьуз тазва и табни, Амма халкьди цурудайни уькӀуьдай Кьил акъудда, гана рикӀиз азабни. X. X. Чи чилив гва дегьзамандин рехивал. Ам лугьудайла, адан бириш гъанвай чӀехи чина кьил акъудиз хьун четин тир са жуьре гиманлу хъенар къекъвезвай. Б. Гь. Заз эвера.

* кьил акъудун 2 гл., ни; 1) четин месэлаяр гьялун. Вот так рушар, женнетдин къушар! Чна уравнение со многими неизвестными гьялна куьтягьна. Са иксдай кьил акъуд хъувуна кӀанда. А. Р., Я. Я. Хендедадин мехъер. Яъ, Яъ, яъ. Вууув, де гила кьил акъудар. А. Р., Я. Я. Хендедадин мехъер. Ша чна арадал атанвай гьалдай кьил акъудин. А. Р., Я. Я. Хендедадин мехъер. Къурбанахъ галаз хтанвай а зарафатчи Мирзе вуча, ада вири кӀвалахрай кьил акъуднава. А. Р., Я. Я. Хендедадин мехъер. Исятда вахтар гзаф чӀурубур я, кьил акъудун четин хьанва. А. И. Самур. 2) дуланмиш хьун, яшайиш туькӀуьрун. Мерд итимди кьве къванцин арада вичин кьил акъудда. Ф.

*   кьил алай прил.,; вуч тайин. ЦӀи Москвадиз фин кьил алай месэла туш. Р.

*   кьил алчударун кил. кьил элкъуьрун.

*   кьил ахъа прил.,; вуч. табийвал авачир, вич вичин ихтиярда авай. ВацӀу лагьайтӀа, пехъи жанавурди хьиз, гагь санай, гагь масанай пад акъудиз, кьил ахъа яз, вич-вичин ихтиярда аваз, халкьдин майишатдиз гзаф зарар гузвай. Вичикай са хийир авачир и вацӀал залпанд алукӀдай вахт хьанвай. 3. Э. Ишигълаван дере.

* кьил баладик кутун гл., ни-куь нин пис гьалдиз вегьин, бедбахтвилиз гъун. Рехи Гьажибалади рикӀел гъайи кӀвалахди виридан кьил баладик кутуна. Б. Гъ. Къарид руш. - Зи кьил баладик кутуна, - лагьана за тадиз-тадиз. - Садра ибурун сивихъ яб акала. Т. А. Мехъер куьтягь тахьанмаз. Антоним: кьил баладикай хкудун.

* кьил баладикай хкудун гл., ни нин пис хьанвай гьалдай, бедбахтвиляй акъудун. - Пагь! - вич-вичик рахана Велиханов... Гьихьтин баладикай хьайитӀани вичин кьил хкудиз жедай. Б. Гь. Ширин чайдихъ галаз насу. Антоним: кьил баладик кутун,

* кьил баштан авун (баштанун) \[къакъудун\] гл., 1) ни нивай-квевай са нивай-квевай ятӀани яргъа хьун, къерех хьун. Билбилдихъай кьил. баштандай цуьк жедани, я Гуьлселем? А. Мут. Гуьлселем. ИкӀ хьана хъуй рекьериндини хъжедач. Масанихъ кьил баштанна кӀанда. Т. А. Мехъер куьтягь тахьанмаз. Амма, зи фикирдалди, абур акьван фад гъиле гьатдач. Куьз лагьайтӀа, абуруз чпин тахсир хъсандиз чизва. Мумкин я, абур кьил баштанна, деретепейрин арайра чуьнуьх жеда. Ж. Эфендиев. Азадвилин рекье. 2) квекай. са кардив эгечӀ тавун, экечӀ тавун. Медика ФатӀаматан чкадал Зарият эцигунин патахъай месэладикай са шумудра кьил баштаннай. И. Къ. Чуьнгуьрдин авазар. Масабурун савкьватар къачуз вердиш тушир аялриз, гьа и савкьватдикайни кьил къакъуддай са багьна кӀанзавай. И. Къ. Смоленский чилел. Дагълара, цӀуд лагьай класс куьтягьайла хьайи межлисдилай гуьгъуьниз, рекьяй акъудна, ва тухуда лугьуз секинарна. Ахпа вич, кьил баштанна, яд элкъведай патахъ катна, гелни галачиз квахьна... А. М. Киф атӀайди. Къуншидихъ галаз меслятдалди, сада масадаз куьмек ийиз яшамиш хьунни, хуьруьн жемятдин дердийрикай кьил баштан тавунни, гьатта сивяй чиркин, фитнедин гаф акъуд тавунни, ички хъвазвайда ички гадарунни, гъвечӀиди хьайитӀани, гъалибвал я. ЛГ, 2000, 27. VӀӀ. Антоним: кьил кутун.

* кьил вине \[тик\] кьун гл., ни. 1) жув жувахъ агъун, масадбур кваз такьун; такабурлу хьун. Зун масадан чарпайдилай фейид туш, Кьил тик кьурди туш, гъиле бахт гьатайла. Б. С. Зун шерик я. 2) такабурвал къалурун, жуван винизвал гьиссун. Кутугда ваз такабурвал, тик яхъ на кьил, азиз Кавказ. Я. Ш. Азия Кавказ.

* кьил вине хьун гл., нин. такабурлу хьун. Къазаматдай акъудна ам Гъана хелвет дувандиз. Инсанди кьил виневаз кам эцигзавай кӀубандиз. И. Гь. Дуван.

* кьил галтадун гл., ни 1) кьил галтадуналди наразивал къалурун. Кабинетдин рак ахъа хьана. Стхади кьил галтадна. - Мина, вуч хьана? Им чи кьилел акьадарнавайди вун я. 3. Э. Муьгьуьббатдин цӀелхем. 2). гьейранвал къалурун. Ягъа гопак, ша, азиз паб. Хкажа гъилер, Къуй галтадрай Украинадин рушари кьилер. А. Ал. Ягъа гопак. 3 ) мягьтелвал, тажубвал къалурун. Гьар сеферда Мегьамеда гъарайдайла, къуншийри кьилер галтадда, Залумдин хцинди туьд туш, халис гьамамдин турба я. Р. Гь. Са нянихъ.

* кьил гардандал \[кьамал\] алаз хьун гл.. нин гъавурдик кваз хьун, масадавай алдатмишиз тахьун. Чи кьил гардандал алазва, - лагьана Мерзията, залпанд алудна ахъайнавай къуланди хьиз, гарданда чам туна, кьил галтадунивди. 3. Э. Булахдал.

* кьил гун 1 гл., ни-куь 1) башламишун. Къачагъри тамукай хкечӀиз кьил гана. Р. ПӀинийри кьил ганва. Р. 2) тӀвар ягъун. "Аэербайжанда Русийа анклавы", "ГъвечӀи Русиядиз чи рехъ", "Государстводин къене государство" ва хейлин маса кьилер гана, мухбир Зульфия Агьмедлиди и Азербайжан Республикадин чилел чи хуьр хьуникай къалабулух кваз кхьизва. Д. Шерифалиев. "ГъвечӀи чилин" чӀехи къазаяр || ЛГ, 2000, 6. ӀV.

* кьил гун 2 гл., ни низ къиметдилай артухан пул гун. Ингье, чан вах, и хуьруьн универмагдай са вижевай лацу келегъа маса къачунва. Сифте авач лагьана. Ахпа, са вад манат кьил гайила, кӀаникай хкудна гъиле туна. Чухунар я, чухунар. А. Р., Я. Я. Хендедадин мехъер.

* кьил кутун гл., ни квек 1) башламишун. Эсли бадеди и гафар суьгъбетдик кьил кутун патал ва вич захъ галаз таниш хъувун патал ийизвайбур тир. Н. А. Кьве рикӀин хиялар. 2) са кардик экечӀун, са кар кьилиз акъудунин терефдар хьун. Шегьердиз финик кьил кутунач хьи, кутунач. Р. Рахунар гзаф хьана, Гуьлдестеди гьар жуьредин багьнаяр гъизвай, адаз ихьтин жавабдар кӀвалахдик кьил кутаз кӀанзавачир. Н. А. Кьве рикӀин хиялар. Антоним: кьил къакъудун.

*   кьил къакъудун кил. кьил баштан авун (баштанун).

*   кьил къалурна \[акъудна\] тум чуьнуьхун гл., ни эхирдал кьван лугьун тавун, са кар башламишна эхир гъун тавун. Мерзият туьнт хьана. - Яда, кьил къалурна тум чуьнуьхмир. Авай кар вуч ятӀа, ачухдаказ лагь. 3. Э. Булахдал.

* кьил къалурун гл., ни. са чкада тӀимил вахтунда хьун. Яд къубудин дегьнедава, Мулдин цуьквер япаряпар. Мугьманд хьиз кьил къалуриз, Мад кӀел хъийиз хьфидай яр. Ф. Жуван кьил гзаф къалурун виже къведач, шак фида. Гь. Къ. Свас.

*   кьил къачуна кил. кьилел (кьил) чӀугуна.

*   кьил къутармишун гл., ни. пис нетижайрикай жув хуьн. - Ада вичин кьил тапарралдини гьиллейралди критикадикай къутармишзавай. Н. А. Гуьлдесте. Эгер лезгийриз хабар хьайитӀа, абуру чун са легьзеда кукӀварда. Кьил къутармишун патал чахъ са чара ама - ашукь кьиникь». 3. Гь. Лезгийрин Риваят. Синоним: кьил хуьн.

* кьил кьиливай квахьун гл., нин четин гьалдиз, везиятдиз аватна, вуч ийидатӀа течиз амукьун. Са гзаф чкайриз фейидалай кьулухъ галатна, михьиз кьил квахьна акъваз хьана. А. Ф. Лянет. Пагъ, муьгьуьббатдин рекьел ахьтин лепеяр къалхмиш жедай дуьшуьшарни инсандал гьалтда хьи, ахпа ам, кьил кьиливай квахьна, ийир-тийир течиз амукьда. Я. Я. Нурар ва хъенар.

* кьил кьарада гьатун \[акӀун\] гл. са вуж ятӀани четин гьалда хьун. Етимдин кьил гьатна бирдан кьарада, -Гуьгьуьл хайда бес пашманвал идачни? Е. Э. Аман, яр.

* кьил кьилел алаз хьун гл., нин акьулдик, гъавурдик хьун. Гилалди кьил кьилел алаз фикирар ийизвай Мислима тан манидин ван хьайила, вич-вичивай квахьиз башламишна. Б. Гь. Эгер дагълариз чӀал чидайтӀа. Синоним: кьил кьилик кваз хьун. Антоним: кил. кьил кьилелай фин.

* кьил кьилел алай прил.,; вуч са акьалтӀай, бегьем, ери авай. Колхозчияр азабдикай хкудун патал тади гьалда пекарня чайхана эцигна кӀанзава. Гилани кьил кьилел алай гьамам авач. Б. Гь. Къарид руш. Ваъ, акӀ жедач, ибура авайдахъ гьахъ-гьисабни кӀвале авайдакайни эцигна са кьил кьилел алай садакьа гана кӀанда. Б. Гь. Заз звера. Камила афардин пӀипӀ атӀана, тӀам акуна. Афардин чкал туьтуьндин чар хьиз кьелечӀ тир. Им, гьелбетда, назик гъилерин гьунар я. Эхирки, кьил кьилел алай афарар я. 3. Э. Гьуьлуьн лепеяр.

* кьил кьилел хкун гл., ни нин. дуьз фикирар ийиз жедай гьалдиз хкун. Душмандиз вичин кьил кьилел хкидай, вичин гъил вегьедай аман гузвачир. И. Къ. Смоленский чилел. Антоним: кьил кьилелай алудун.

* кьил кьилелай алатун \[фин \] гл., нин дуьз фикирдай гьалда тахьун. КӀан хьана вун кьил кьилелай алатна, Кьве гъил кьуна гьакӀанлувар хьиз. И. Гь. - ТахьайтӀа, ички хъвана, кьил кьилелай фенвайни? А. А. Пад хьайи рагъ. Шадвилелай зи кьил кьилелай алатзавл. И. Къ. Ёлка. Бесмхануман кьери ван галукьайла, чан дидедин, зи кьил кьилелай фена, вилерал чӀулав перде акьалтна... Н. А. Кьве рикӀин хиялар. Синонимар: кьил кьиликай квахьун, кьил элкъуьн.

* кьил кьилелай алудун \[ракъурун \] гл., ни нин. дуьз фикир ийидай гьалдай акъудун. Бес куь дах адан иблисвиликай хабар тушни? - Я, аданни кьил кьилелай алуднава. А. М. Диде. Бесхануман кьери ван галукьайла, дидедин, зи кьил кьилелай фена, вилерал чӀулав перде акьалтна... Н. А. Лезги. намус. Антоним: кьил кьилел хкун.

* кьил кьиливай хьун гл., нин дуьз фикириз амукь тавун. Идалай гъейри, гьеле за вавай багъишламишун тӀалабун лазим я: рекье къарсатмиш хьана кьил кьиливай хьанвай вах тунда за ваз шумудра залан гафар лагьанай. И. Къ. Смоленский чилел. Синонимар: кьил кьилелай фин.

* кьил кьилик кваз хьун гл, нин акьуллу яз хьун, вичин кӀвалах чиз, гьар са куьнин гъавурда аваз хьун. Паша лагьайтӀа, кьил кьилик квай гада я. З. Э. Йифен тӀурфан. Синоним: кьил кьилел алаз хьун. Антонимар: кьил кьилелай фин, кьил кьиликай квахьун, кьил элкъуьн.

* кьил кьун 1 гл., ни нин. 1) гьуьжетун, кукӀун, алакъа хьун. Дяве хьуникай са хийирни авач. За кьил къадач. Мецелди рахада. Гь. Къ. Свис. 2) чӀехи авун, тербияламишун, иесивал, къаюмвал авун. Чан Мусабег, ваз Аллагьдин хатур аватӀани, гьавая жуван кьилни, зи кьилни тӀармир. - Агь, ви кьилиз вуч лугьун за, кьей акьулсуз! Тахсир вид туш. Тахсир, ви кьил кьуна вакай инсан авур зиди я. Б. Гь. Къарид руш. 3) нин- куьн. регьбервал авун. Халкь секинарна, абурун кьил кьуна кӀанзавай девирда куьне вуч ийизва? Куьне куьн абурун виляй вегьезва. Б. А., 3. Э. СтӀал Сулейман. Самодеятельностдин кьил кьадай кас авач. Э. Э. Трактористдин мехъер. Кьуьзуь ятӀани бахтунин кьил кьаз Жеда, акӀ вучиз килигзава, Зейнаб? А. Р., Я. Я. Хендедадин мехъер. Килиг, чан бала Муса, Эвелни-эвел зун гьа и кӀвализ хтанва, гьатӀа шегьердай. Мехъерарни ина жедайди я. КӀвале авай эркекни вун я, мехъерин кьил кьазвайдини. А. Р., Я. Я. Хендедадин мехъер.

* кьил кьун 2 гл., килел алай чӀарар хкатӀун. Машиндай эвичӀайла, за парталрал алай ругчӀичӀмихьна, ахпа кьил кьуна. чуруяр туна Я. Я. Нурар ва хъенар.

* кьил кьарада \[кьурушда\] гьатун гл., нин. кӀеве гьатун. Яргъи гафарикай вучда? Эхир гьатда кьил кьурушда. С. С. Тербия.

* кьил кӀарцӀи \[кӀармади нугъ. \] ягъайди (ягъайбур) хьиз нар. вуч авун. тадиз (катун, хъфин). Осман, кьил кӀарцӀи ягъайди хьиз, катна хъфена. Къ. Къ. КӀири Буба. Душмандихъ, шаирди мисал яэ гайи и жавабдиз, хълагьдай гаф амукьнач. Ам, кьил кӀарцӀи ягъайди хьиз, элкъвена хъфена. А. А. Лезги литературадин эвел кьилер. Фекьи кьил кӀарцӀи ягъайди хьиз чуькьни тавуна, вичин кӀвал галайвал хъфена. ЛГ, 2002, 14. XӀ. Куьчедай зун акунмазди итимрин кьилер зун галай патахъ элкъведа. Са кьвед зи гуьгъуьна гьатна. За вижевай цӀай квай кьвед вугайла, баятар кьил кӀарцӀи ягъайбур хьиз элкъвенай. Н. И. Гьакимрин папар.

* кьил-мет гатун гл., ни гьарай-эвер авун, шел-хвал авун. Къазанмишай фу квахьзава гьебедай, Хийир авач гатуналди кьил-мет Х. Х. Буд алатай араба хьиз...

* кьил-тум авачир \[алачир\] прил.,; вуч. эхир авачир, метлебсуз, тайинсуз. КӀвал, муьнуьгъар акъудзавай чка хьиз, пӀапӀрусдин гумадив, кьил-тум алачир пичӀи рахунрив ацӀуда. Б. Гь. Дагълара.

* кьил тун \[ттун\] кьилел алай чӀарар чукӀулдалди атӀун. Вичиз кар авачир хьтин вахтара Къуни- къунши аялрин кьилер твадай. Шаламар илигдай халкьдиз гьавая, Я тежербуруз гъугъванар храдай. А. Ф. КьатӀ-кьатӀ авур зунжурар.

* кьил тӀарун гл., ни нин; 1) инжиклу авун. Бес я ман ви кьел квачир гафар, гьавайда кьил тӀармир. Р. 2) алцурариз алахъун. Куьгьне, цӀийи адетар лугьуз зи кьил вучиз тӀарзава? Зун 40 йисан тежриба авай муаллим я. Д. А. кӀерецдал кьуьл. Са делил, са субутни авачир гьавая кьил тӀарунар я. Маса хабар кьадай затӀ, кар аватӀа, гьам ачух ая. Къ. М. Дагъларин деринрин булахар.

* кьил туькӀвейвал \[акатайвал, алатайвал\] нар. вилик акатай рехъ кьуна, тирвал; вичиз кӀандайвал, тайинвал авачиз (катун, чукурун). 3ид лугьун я, гатӀунмир вун сифтедай. Кал туш ам гуз къачудай гьафтедай Кьил туькӀвейвал къуншидиз дуьзмиш жеди. С. С. Пис папаз. КицӀерилай цӀур алатнава. Абур, суьруьяр ва ятахар туна, кьил алатайвал катзава. Къ. М. Сирлу вагьши. Синоним: хурук акатайвал.

* кьил туькӀуьр хъувун гл., ни, рах. ички хъвана тӀазвай кьилин тӀал атӀун патал мад сеферда ички хъун. Исятда зи кефи хъсан туш... кьил туькӀуьр хъийин, ахпа кхьида, -лагьана ада. И. В. Абур гьич.

* кьил тӀуьн гл., ни нин-куьн пуч авун. Ви гуьгъуьна къекъведа ам ви кьил нез... Е. Э. Пис папаз.

* кьил хкажна нар. вуч авун такабурлуз. Жуван чӀехи Ватандалди, Коммунизмдин деврандалди Дамах ийиз хкажна кьил, Къекъвена зун, шад яз гуьгьуьл. Ш-Э. М. Бадени бала.

* кьил хкажун гл.; ни 1) жув виридахъ галаз сад тирди гьисабун, намусдик леке тахьун. «Заз ви чандиз хьел ахъайдай ( зайцф чка чир хьана, гада-гуьдуь. Вавай пакадлай зун алай чкадал кьил хкаж жедач, неречӀ. Къе жуван девран гъала», - фикиррик акатна, чанда дем аваз ацукьнава. Къ. М. Дагъларин деринрин булахар. 2) активный хьун. Хуьруьн майишат къвердавай коллективламишзавай. Кулакри лагьайтӀа, кьил хкажнавай классовый женг къизгъинди тир. 3. Э. Рагьимат.

* кьил хкудун гл., ни квекай. къерех хьун, яргъа хьун. Салмана дяведикай кьил хкудун патал гзаф кьуьруькар авупай. Гагь руфуна тӀал гьатзава, гагь къен фидай азар галукьнава лугьуз, ада багьнаяр жагъурна. 3. Э. Уьмуьрдин гелер. Синоним: кьил баштан авун \[къакъудун \]. Антоним: кьил кутун.

* кьил хура (хуруда) хьун \[гьатун\] гл., нин гъамлу, хажалатлу хьун, яс кьун. Киров кьейи ван хьайила, Эллерин кьил хура хьана. Ф. Синоним: кьил куьрсун. Антонимар: кьил цава кьун, тӀиш цава кьун.

* кьил хура кьун \[тун\] гл., ни 1) регъуьвал гьиссун. Рагъ акурда кьил хура тваз, Регъуьвиляй шуьткьведа куьн. Д. А. Зи шад йикъан... 2) пашманвал гьиссун.

* кьил хураваз фин гл пашмандиз, секиндиз къекъуьн. Элкъуьгъ чахъди, кьил хураваз фимир вун. Е. Э. Кьил хураваз фимир вун.

* кьил хурай (хурудай) акъудун гл., ни. гъам-хажалат чӀугун тахвун. Кьве яргъи руш хкаж: хьана цавариз, Абуруз тамаш, кьилер акъуд хурарай. Гьа датӀана чилин гъвечӀи гъамариз МуьтӀуьгъ жемир - лезет къачу цаварай. И. Гь. Кьве яргъи руш.

* кьил хуьн гл. ни 1) яшайиш идара авун. Усалвилив кьил хвенач за, Уьмуьр гьална уьтквемвилив. Масадан кӀус къакъуд тийиз, Фу тӀуьна за итимвилив. С. К. ГьикӀ лугьуда зари я? Чи хуьре Етим Зуьгьре лугьур са къари авай. Адан тухум Ширвандай тир. Кьил хуьз арандиз фейи са шумуд йисалай а хуьруьнвидин хизан са хва квачиз муькуьбур къиздирмади гьана «чрана» кьена. Гь. М. Ирид къаш. Захъ хуьре са пабни кьве аял ава, гадади жемятдин данаяр хуьзва, папани чарабуруз кӀалахар ийиз гьа са гьал кьил хуьзва. А. Ф. Лянет. 2) яшамиш хьун. Ватандин кьил гана Зи кьил хуьдач за, ХьайитӀа, зи тӀвар эциграй Чилеллай кьван алчахрал. А. С. Ленинан вилик. 3) са кардикай жув хуьн. Я кас, садра кьил хуьн патал чидай кьван амалриз килиг. Вири жемят кьаналдал фена и иблис, лампа дакӀардал эцигна, ксанва. А. А. Лезгияр.

* кьил цава кьун \[хьун\] гл., ни \[ нин \] дамахар гваз хьун. Тахсир квайдан кьил чиле гьатда. Женнетан кьил цава авай 3. Э. Йифен тӀурфан.

* кьил цӀурурун гл., ни, нин 1) жаза гун, гуж авун. Чаз чизва. Амма кӀанзавайди дуьз приговор я, ахпа чна адан кьил цӀурурда. Б. А., 3. Э. СтӀал Сулейман. 2) квадарун, тергун. Гадайри хипен кьил цӀурурна. Р.

* кьил чарха акьун гл., нин дуьшуьш атун, хатадик акатун. Эхир кьил акьада чарха, Гьич келле ацӀун хъсан туш. С. С. Тербия. Гьелбет, вун я жеди лавгъа - Эхир кьил акьада чарха. Михеннатдиз лугьуз агъа, Адаз гардан кӀир жедайд туш. С. С. Къара пулуниз.

* кьил чиле гьатун гл., нин. регъуьвал, тахсир гьиссун. Тахсир квайдан кьил чиле гьатда. Женнетан кьил цава авай 3. Э. Йифен тӀурфан

* кьил чӀугун гл., ни нел-квел са нин-куьн патав ятӀани яшайиш, гьал гьикӀ аватӀа акваз са тӀимил вахтунда фин. Яшамиш хьуй Максим Горький, Вал кьил чӀугваз атана чун. С. С. Вирисоюздин совет писателрин съезддиэ. Чин-гъил чуьхвена, вичин частунал кьил чӀугур ада пакаман нагьар авуна. 3. Э. Йифен тӀурфан. Надиран кьил тӀа хьайитӀани, учительница адал кьил чӀугваз къведай. 3. Э. Уьмуьрдин гелер. Саимат хала, са куьнизни килиг тавуна, хцел кьил чӀугваз фена. Н. А. Кьве рикӀин хиялар. Хуьруьнбуру Къурбанал кьил чӀугвазва. А. С. Хуьруьг Тагьир. Али дустунал кьил чӀугваз къунши райондиз рекье гьатна. Велиди дуст еке шадвилелди къаршиламишна. А. М. Ихьтин мугьман жедани Йикъарикай са юкъуз Буба вичин вахал кьил чӀугваз атана. Къ. Къ. КӀири Буба. Синоним: кьил эцягъун.

* кьил экъисиз тахьун гл., нивай. халкьдин арада жедай мумкинвал тахьун (мажал авачирвиляй, жуван тахсир гьисс авурвиляй). Ахпа ада, вичивай кӀвалахрин гъиляй кьил экъисиз хьанач, дустунин хизанрал кьил чӀугваз хьанач лагьана, багъишламишун тӀалабна. 3. Э. Муьгьуьббатдин цӀелхем.

* кьил экъисиз тун тавун гл., ни инжиклу авун, санал тун тавун, яшамиш жез манийвал авун. Куьлерин ара дай тфенгдин кӀуф къалуриз ацукьнавайбуру халкьдив кьил экъисиз тазвач. 3. Э. Муькъвел гелер.

* кьил элкъуьн гл., нин гижи хьун, фагьумиз хъхьун тавун. Са арадал кьван вич хъсандиз гьисс ийизвай Нурият, бирдан кьил элкъвена, стулдилай аватна. Б. Гь. Къарид руш. Синоним: кьил кьилелай фин. Антоним: кьил кьилел хтун.

* кьил элкъуьрун 1 ни рази тушир лишан яз кьил са патахъай маса патахъ авун. Килигна квез, килигна, кьил шкъуьрна, гьич гьендевривни агуддач лагьана. Т. А. Мехъер куьтягь тахьанмаз.

* кьил элкъуьрун 2 гл., ни нин. 1) алцурарун, дуьз фикирдилай алудун. Сад Аллагьдиз къурбанд я зун. Гъамиша ава Ам зи рикӀе, руьгьда, бейнида. За къуллугъни Гьам рикӀеваз ийизва. Амма вуна вучзаватӀа, садазни хабар авач. Кьил элкьуьриз инсанрин. Алудзава дуьз рекьелай жемят на. А. Къ. Ярагъ Мегьамедан гьазават. 2) алцурарна жувал ацукьарун. Женжелвализ зи кьил вуна элкьуьриз, Ахварайни къвез рикӀик хуькуьриз, Зун хъуьруьнал шад яни вун, лезги руш? А. Мут. Лезги руш.

* кьил эцигун гл., ни квел 1) тайинарун, хкягъун. - Ваъ, чан хва. Акатай вуж хьайитӀани кӀан хьана виже'. къведач. Кутугай са чкадал кьил эцигна кӀанда. Я. Я. Нурар ва хъенар. 2) са къарардал атун. Са кардал кьил эцигна куьтягь тежез собрание яргъал физвай. 3. Э. Муькъвел гелер.

* кьил эцягъун гл., ни не-кве. патав фин, са гъвечӀи муддатда гьал ахтармишун. Гуьгъуьнин йикъан пакамахъ чуьлдиз фидалди вилик за дидеда са кьил эцяна. Я. Я. Нурар ва хъенар. Синоним: кьил чӀугун.

* кьил ягъун гл., ни квез. башламишун. Алмаса, юлдаш Махчиев, пиянискавилиз кьил янава. Йифдини, югъдини пиян я. Бегъемдиз хъванва. Н. А. Вагьанда къванер. Абуру.. гьиллебазвилиз кьил ягъиз тур амалрал мягькем нукьтӀа эцигдайдай кьуна. Т. А. Мехъер куьтягь тахьанмаз.

* кьиле авайди сущ. гъавурда авайди. Гила, чилер арендада вугуз, чкайрал кьиле авайбуру гьазуран пулар къачузва. ЛГ, 2000, 29. VӀ

*   кьиле атӀумайвал авун гл. жуван фикирдал кӀевиз акъвазун.

*   кьиле ацакь (ацукь) \[гьакь\] тавун гл., нин вуч авун алакь тавун, кьабулиз тахьун, фикирдиз гъиз тахьун. Имусибат хьана лугьун инсандин кьиле ацукьдач. А. Ф. Ленин кьена.... гилан аямдин илимдин ва зегьметдин игитвилерикай риваятар лугьузвай вахтунда хьелни тур гвай пагьливанрикай ва аждагьанрикай махар ахьайиз кьиле гьакьэавач. И. Къ. Шарвили. Абурун кьиле жезвай кӀвалахар ацукьзавачир. А. А. Пад хьани рагъ.

* кьиле \[келледа\] ял гьатун гл., нин 1) хъел атун, ажугълу хьун. Къумух эгьлийри, гьатна гьа геле, Къурмишна мад ана цӀийи гьилле, Гьужумна фена къеледин винел, Начальник кьена, кӀватӀ хьана гьенел, Хкяна абуру Жафер ханвше. И кардик тадиз ял гьатна кьиле. Тепилмиш хьана амни кьушун гваз ЦӀудахар ва гьакӀ Серги магъал кьаз. А. Гь. Э. Абумислимаз чар. 2) дамах къачун, фурслу хьун. Акъваззамазни са гъвечӀи къуллугъдал Ви келледа мадни зурбаз гьапгда ял. Ш-Э. М. Лавгъачи.

* кьиле \[баша\] фин гл. 1) вуч хьун, нетижадал атун. Собрание кьиле фена. Р. Гьуьжетар кьиле фенач. Р. 2) нихъ галаз яшамиш хьун. Заз чизвайди тир а аждагьандихъ галаз кьиле тефидайди. Б. Гь. Заз эвера. Абурухь галаз баша фин Гьикьван зурба къилих я. Муаллимриз гьамиша Баркаллаяр лайих я. Ш-Э. М. Диде- бубаяр классда.

* кьиле \[келледа\] гар аваз хьун \[гьатун\] гл., нин акьуллу яз тахьун, акьулсузвилер авун, марифатднв кьан тийидай крар авун. Бязибуру зи дустарин синихда, Лугьуда хьи, абурухь пеше, кар авач, КӀвалах тежер лацу гъилер, гъамлу чин, Пиян вилер, кьилерани гар ава. А. С. Зи дустар. Ай факьир, ви келледа гар Дав чӀугваз гьатун хъсан туш. С. С. Хъсан туш. - Агъакишидин кьиле гар къекъвезва. Дустагъда тӀимил ацукьна. А. А. Лезгияр.

*   кьиле гар авайди сущ. акьулсуз.

*   кьиле (кьилиз нугъ. ) фин тавун (тефин) гл., вуч нетижа тахьун. Ибурухъ галаз рахана кьиле фидайди туш. Гь. Къ. Свас. Гьич кьиле фич а лис папав луькӀуьнна, Гаф рахайла физ акъвазда рикӀина. С. С. Пас папаз.

* кьиле \[келледа\] нагъвар \[самар\] тун гл., ни нин. рекьин, чан хкудун. Эгер ам Рагьим хьайитӀа, за адан келледа нагъвар твада. З. Э. Булахдал. Синонимар: кил. гардан ягъун.

* кьиле тун \[ттун\] гл., ни вуж. гъавурда тун. Эхир абур турди кьиле Гьунар илимдин хьана хьи. С. С. Са къаридинни къуж: адин дяве.

* кьиле тухун гл., ни вуч 1) арадиз гъун, тамамарун. Садра кьведани Сафарали бамишиз алахъна, амма хатадай кватна атай хуьруьнбуру къанлувилин къаст кьиле тухуз тунач. Къ. М. Дагъларин деринрин булахар. ЧӀехи эцигунрин им сифте я гьеле, Мад зурба кӀвалахар тухуда кьилѐ. Ш-Э. М. Волга-Дондихъ галаз гуьруьшмиш хьун. Гуьлдестеди няниз: вич рахун лазим тир месэлаяр са-сад рикӀел гъизвай ва школадин кӀвалах гуьнгуьна хтун патал кьиле тухвана кӀандай серенжемар тупӀалай ийизвай. Н. А. Кьве рикӀин хиялар. Атана жив, Атана жив Пилтепилте къугъваз-къугъваз, ХъуьтӀуьн буйругъ Кьиле тухуз, Къвери чими гатфаралди, Чилел вичин чка аваз. А. Ал. Жив. 2) куьтягьун. Къанал тек пуд йисуз тухвана кьиле, Гимияр къекъвезва Цимляндин гьуьле. Ш-Э. М. Волга-Дондихъ галаз гуьруьшмиш хьун. 3) ишлемишун, менфят къачун. Вуч гаф ава чи бубайрин мисалриз, Абур пакдиз кьиле тухузва. А. Мут. Са гъиляй... Сагърай, чанхва, сагърай. Бубайрин хъсан адетар ян тагана кьиле тухун чи буржи я. Къ. М. Дагъларин деринрин будахар. 4) яшамиш хьун. За, вири цифер, гарар алатна, гележегда кьиле тухудай бахтавар уьмуьрдикай фикирзавай. Я. Я. Нурар ва хъенар. 5) къайдадик кутун, идара авун. Чун галачиз абурувай хуьр, кӀвал ва уьлкве кьиле тухуз жеда лагьайтӀа, им таб я, Б. Гь. Дагълара. 6) ни гьихьтин ятӀани амалар, крар авун. - Жегьил руш я, низ чида, шегьердин чкада вич гьикӀ кьиле тухузватӀа. Я. Я. Нурар ва хъенар. 7) ни вуж. тайинарун. Дуьз пудра собрание кӀватӀна - гьич райкомди меслят къалурзавай кас кьиле тухуз хьанач. Колхозчийри ам гьендевривни гутунач. Б. Гь. Къарид руш. 8) ни вуч къейд авун. Къенин шад югъ на кьиле твах гьа вун авай хуьре, чан вах. Б. С. За вахаз.

* кьиле фин гл., вуч 1) тамам хьун. Ваъ, къе, и сеферда рикӀ ачухдай са хабар хкана кӀанда. Яраб Тамаман фикир кьиле фидатӀа? Гь. М. Ирид къаш. 2) туькӀуьн. Сафаралди вичин дидедиз алакъа й куьмекарни авуна. Анжах абур арада Абад халу аваз кьиле фена. Къ. М: Дагъларин деринрин булахар. Уьмуьр физва лугьуз кьиле, Чи хуьруьнви фекьид кӀвале, Хъел акатна кьуна гъиле, Чилиз яна хана чуьнгуьр. К. А. Уьмуьр. Белки, бубадихъ галаз хъсан кьиле фенач, буба жемятдивай къерех хьана лугьуз ятӀа? Гь. М. Им къван, имни терез.

* кьиле ял(ар) тун \[ттун\] гл., ни. дамах къачун, фурслу хьун вичин фикир дегиш тавун, масада лагьайвал тавун. Куьне гафар лагьайла, за зи кьиле ял тун хьана, Хиве кьазва... Къ. М. Дагъларин булахар.

* кьилел акъвазун гл., вуж нин алаз хьун, къвалав хьун. Зеведишди вич кьилел акъвазна Махсудав пичина авай кӀарасар акъудиз туна. 3. Э. Муькъвел гелер.

* кьилел акьадарун гл., ни нин. жуван, хсуси ихтияр, азадвал жував тун тавун, масадаз кьадардилай артух ихтиярар гун. Кьуншидин аяларни вичин кьилел акьадарнава. Р. Синоним: кьамал акьадарун.

* кьилел акьахун гл., нин. вичиз табийрун, муьтӀуьгъарун, вичиз кӀандайвал авун Мад маса чара авач. Гьар гьал герек гьа икӀа авуна кӀанда. ТахьайтӀа югъкъандавай абур чи кьилел акьахзава. Ж. Эфендиев. Азадвилин рекье. Ам вичин Гъуьлуьн кьилел фадлай акьахнавайди л. Р.

* кьилел алаз нар., вуч хьун. абурни кваз, вири санлай. Шаз абуруз гьар са зегьметдин йикъаз пуд кило техил, пул, як, чӀем гана. ЦӀи лагьайтӀа, абур виртни кьилел алаз пуд къат артух гудайвал я. 3. Э. Директивар карда!

* кьилел алаз хьун гл., вуж нин 1) къалурун, регьбер яз вилик кваз хьун. ЦӀийи дуьнья эцигзава Коммунистар кьилеллаз. Ф. 2) аваз хьун, къвалав гваз хьун. - Эгер са сят чун геж хьанайтӀа, - лагьана духтурди, ви диде, дуст кас, Аллагьдин рагьметдиз фенай. Куьн гьамиша адан кьилел алаз хьухь. Н. А. Къимет тецигай муьгьуьббат. Синоним: кьилел акъвазун.

* кьилел аламай кьван нар. иесивал ийизамай кьван. Диде кьилел аламай кьван гагьда абур хьсандиз яшамиш жезвай. И. Къ. Смоленский чилел.

* кьилел гьал атун гл., нин кьил гижи хьайиди хьиз хьун. Тади куьмекдиз бедбахтвилер, бедендал залан хирер, цӀай кьуникди бедендал хирер хьанвайла... кьилел гьал атайла, нефес чӀугвазвай чкайра са шей акӀайла, зегьерламиш хьайила, аял хайила эверда. ЛГ, 1997, 19. XӀӀ. Начальник гьасятда, кьилел гьал атана ярх хьана, офицерар, чӀал кьурбур хьиз, рахаз тежез, чинин рангар атӀана, вилер экъисна килигиз амукьна. И. Къ. Смоленский чилел.

* кьилел атун гл., нин вуч гьакъикъатда хьун. Кьилел атай дуьшуьшкъаза. Дуьз риваят хъсан, наиб. Е. Э. Наиб Гьасаназ. Де ятӀа, са сеферда чи кьилел атай кьисадикай ихтилат ийида за ваз. А. Ф. Лянет

* кьилел къванер \[къапар\] хун гл., ни нин гзаф тадияр гун, гуьгьуьлар чӀурун. Чибуру анжах тек са зун кӀвалахдал туькӀуьрна лугьуз юлдаш Алдерован кьилел вири къапар хазва. 3. Э. Булахдал. Кьин хьуй, Ильич, ягьсуздан гъил кьада за. Тавун патал ада зи чил лекедай, Вири къванер гьадан кьилел хада за. А, С. Ленинан вилик. Синонимар: кьилел регъв(ер) регъуьн, кьилел хар къурун.

* кьилел кьеркь алайди сущ., вуж итим. Кьилел кьеркь алай кьванди кимел кӀватӀ хьухь! Комитетар хкядайбур атанва. 3. Э. Муькъвел гелер.

* кьилел кьун гл., вуж-вуч ни. гзаф гьуьрметдалди хуьн, галайвилер авун. Кьуьзуьбур хуьда къуьнерал кьуна, ГъвечӀибур хуьда гъилерал кьуна, Чи рехивални тазавал тир Инкъилаб хуьда кьилерал кьуна. А. С. Инкъилаб.

* кьилел-кӀвачел акъвазун гл., вуж нин къуллугъда хьун. Кьилел-кӀвачел акъвазарнавайбуру, багьа мугьманриз кӀвализ теклифзавай, адлувилиз килигна, кутугай чкайрал ацукьарзавай. С. Ярагъви ашукь Уьзден.

* кьилел пехъ ацукьун гл., нин, $ баладик акатун. Маргъузар: -А... А! Гила ви кьили ван авуна. Адалайни гъейри, рикӀел хуьх, бала!.. Ви кьилелни пехъ ацукьда, хва, жемятдинни язух ша... Бахтикъара жеда. Ш-Э. М., А. Р. Фундугъбег.

* кьилел регъв(ер) регъуьн гл., нин авур кӀвалахдин патахъай тадияр гун, айибар гъун. Эгер сада тӀуб къалурайтӀа, чун хъуьрена чӀагидай. Гьа и кар патал дидеди, рагьмет хьайида, зи кьилел регъвер регъведай. А. М. Булахдал. Са хеб чуьлда амукьайла, кӀан-пун ахтармиш тавуна, Мирзеди, «ви вилер гьинвай» лугьуз, кьилел регъв регъвей чубан адан суьруьдикай гелячӀна. 3. Э. Чи маяк. Синонимар: кьилел хар къурун, кьилел къапар хун.

* кьилел тӀурфан акъатун гл. са кас пис гьалдик акатун. Вуч тӀурфан акъатна Эминан кьилелди... Е. Э. Аман яр.

* кьилел хар къурун гл., ни нин са куьн патахъай ятӀани тадияр гун, айибар гъун. Хата хьана кинодиз фин хьайитӀа ва я собрание аваз геж хьайитӀа, ада зи кьилел хар къурдай... А. М. Булахдал. Синонимар: кьилел регъвер регъуьн, кьилел къапар хун.

* кьилел (кьил) чӀугуна \[къачуна\] нар., вуч авун санални энгел тавуна, тадиз, фад. Бригадирди лагьай гафунин ван хьайила, ам кьилел чӀугуна... бетондин блокар гьазурзавай заводдиз фена. Б. Гь. Вили вилер. Ракъиниз за гузва жуван ихтияр: Кьил чӀугуна фирай вири кӀвалериз. И. Гь. Тайин йис. Ажугъдин лепеда авай адан къаст кьил къачуна... хуьряй экъечӀун тир.. А. А. Лезгияр. Кияр лагьайтӀа,... кефияр къулай яз, ашкъи аваз, чун авай фургъун кьилел къачуна тухузва. М. Ш. Рагъ къаршиламишзава.

* кьилел цӀай алаз хьун гл., нин хатадик кваз хьун. Югъди зи кьилел цӀай ала къати, Я жуваз чидач вуч ятӀан тахсир. А. Ал. Югъди.

* кьилел цӀай къурун \[кун\] гл., ни нин ийир-тийир авун, хьун, жувавай квадарун. Халкьдин кьилел кечмишда ЦӀай кудай залум ксар авай, Кесиб элдиз саникайни пай гуз такӀандай ханар авай. Н. Ш. Комсомолдиз.

* кьилел-кӀвачел алай \[жедай\] прил., вуж къуллугъда авай. Абур межлисдин кьилел-кӀвачел жедай гадаяр я. 3. Э. Куьгьне судуяр.

* кьилелай алатун гл., вуж-вуч никай-квекай ятӀани азад хьун. Вунни бахтлу хьурай ман, Гъуьл кьилелай алатна. Л. Н. Ругудар.

* кьилелай алудун гл., ни вуж дуьз фикирдилай алудун. Ажалдин тар дибдай чна акъудна, Зулуматдин дагъ кьилелай алудна. Ш-Э. М. Кьуьзуь сечкидин гаф. Конференциядиз физвайбур абур кьилелай алуддай рекьер жагъуруниз мажбур хьана. А. И. Самур. Синоним: рекьелай ялудун..

* кьилелай кап алтадун \[аладарун, элкъуьрун\] гл., ни нин тавазвилер авун са кар ийиз мумкинвал гун, куьмек гун. Отряддин низам чӀурзавай тахсиркарар кьилелай кап элкъуьриз, ахъай хъийиз, вуна вун партизанрин вилик хъсан кас яз къалурзава, амма кьасухдай зи авторитет кӀурарик вегьезва. И. Къ. Смоленский чилел. - Вазни за а хаиндин кьилелай кап аладарна, савкъватни гана кӀанзавани? - лагьана ада яваш ванцелди. А. И. Самур.

* кьилелай къуш \[нуькӀни\] ракъур тавун гл., ни нин садавни хатурда эцягъиз тун тавун. Хашав хьтин векъи кап Алтад ийиз кьилелай: Гьатта къушни ракъурдач Ви кьилелай дидеди. А. Ал. Зуьгьре эмеди вичин веледар кьилелай нуькӀни ракъур тийиз хуьзвай. К. К. КӀел Ибрагьим дидедин.

* кьилелай кӀвачелди (кӀвачел рах. ) нар., вуж-вуч я тамамдиз, михьиз. Дяве акуна кӀандач чи вилериз, Ам кьилелай кӀвачелди вич зиян я. X. Т. Ислягьвал чи дамах я. Зи буба Къурбан гзаф терс итим тир. Кьилелай кӀвачел «лезги намус» тир. Дишегьли тайифа аквадай вилер адахъ авачир. Н. А. Лезги намус. - Юлдашар, - лагьана ада, - арза кхъенвай кас ингье гьа и Бедирхан я. Адавай вичин тӀвар кхьиз хьанвач, вучиз лагьайтӀа а арзада авай гафар кьилелай кӀвачелди тапарар я. Н. А. Кьве рикӀин хиялар. - Зи буба Къурбан ( рагьмет, чан бала, завай адаз гуз жедач, вак хьуйни за адаз лугьудач ) гзаф терс итим тир. Кьилелай кӀвачел «лезги намус» тир. Н. А. Кьве рикӀин хиялар. Кьилелай кӀвачелди либас: Зар, диба, махпур я, атӀлас, - Ви къаматдиз хупӀ ава хас, Ажеб вид дамах я, Тайгъун. А. Гь. Тайгъун.

* кьилера (кьилериз) кьилд (кьил) хьун гл., вужар сад хьиз хьун, са гьалда хьун. - Къайгъу авач, рушар. Зун хъфейла, куьн - кьвед, ам сад жеда. Ахпа куьне гьамни яру хъия. ГьакӀ хьайитӀа, кьилера къипд жеда. Б. Гь. Заз эвера. Эвелдай вуна ам алцурарна, ахпа ада - вун Кьилера кьил хьана. Хъел вучиз къведа? Къадуца зун тухвана. Ахпа за ам тухвана.. Кьилериз кьил хьана. 3. Э. Муьгьуьббатдин цӀелхем.

* кьили ван авун (ванун) гл., нин 1) жув жувал хтун, акьул атун, дуьз фикирдал, рекьел хтун. Адан кьили ван авуна хьи, нагагъ и сефердани вичи пул акъуд тавуртӀа, къвалав гвай сада вичин гъиле пул туна, «це» лугьуда. А. А. Пад хьайи рагъ. Анжах Агъа Арагьрин багълариз акъатайла, адан кьили ванна: «Гуьлназ икьван фад къведач». Къ. А. свас. 2) хьайи, авур кардал пашман хьун, пашманвал авун. И дуьшуьшдилай гуьгъуьниз Ашуралидин кьили ванна. Кар чкадал атайла, зун большевикрин тереф жеда. 3. Э. Муькъвел гелер.

* кьилиз аватун гл., вуж-вуч нин хиве гьатун. Ваз азабар, азиятар анжах са ви кьилиз аватнавай хьиз жемир, - чи хуьруьн, гьатта вири чи вилаятдин папар гьа и азабда ава. Н. А. Кьве рикӀин хиялар. Ваз азабар, азиятар анжах са ви кьилиз аватнавай хьиз жемир, чи хуьруьн, гьатта чи вири вилаятдин папар гьа и азабда ава. А. А. Лезги намус.

* кьилиз акъатун \[фин\] гл., вуч 1) нетижалу хьун. Эхирни Чигалидин мурад кьилиз акъатна: абурун кӀвале дидедин мецелай, хуш маниди хьиз, Часиятан тӀварцӀи сес авуна. Б. Гь. Заз эвера. Югъ хъфена. Инсанар, СекицӀи хьуй ахвар куь, Кьилиз фирай пакамахъ Мурадарни ахвар куь. А. С. Ленинан вилик. Хуьруьг Тагьир пашалдини Советрин власть кьилиз акъатай пак хиял, чӀехи эрзиман, бахтавар уьмуьрдик кутунвай дерин умуд тир. А. С. Хуьруьг Тагьиран эсерар 2) куьтягь хьун, эхирдив агакьун. Чар кӀелна кьилиз акъатайла, Гьажи- Нуьзуьра лагьана... Я. Ш. Гьахъ квахьдач. Чи уьлкведа вад сан план кьилиз фена, амач акьван Н. Ш. Октябрдиз.

* кьилиз акъудун (акъудиз хьун) гл., ни вуч ( нивай вуч ) 1) нетижалу авун (ийиз хьун ). Саимат хала анжах хиялариз акъвазнавачир, ада вичин и хиялар кьилизни акъудзавай. Н. А Къимет тецигай муьгьуьббат. Шагьди вахан мурад гьасятда кьилиз акъудна. Н. А. Кьве рикӀин хиялар. Эгер завай жувал тапшурмишнавай роль кьилиз акъудиз тахьайтӀа, вири зал хъуьреда. Я. Я. Нурар ва хъенар. Синоним: кьилиз тухун (тухуз хьун) 2) гьялун. Абдулан амле тир адаз вири месэлаяр чпиз кӀандайвал кьилиз акъудиз кӀанзавай. Я. Я. Нурар ва хъенар. И пад а пад талгьана, чи мурадар саналди кьилиз акъудун, халкьдин яшайишдин, культурадин, милли руьгьдин садвал мягькемарна, хуьн лазим я. М. М. Хайи чилиз икрамда. 3) куьтягьун, эхирдиз гъун (куьтягьиз хьун, эхирриз гъиз хьун. Йифди хцин кьилихъ ада хиялрай икӀ лугьудай: «Къе-пака ви бубади душман чалай алудда, Нани фена шегьерда ви кӀелер кьилиз акъудда. А. С. Почтадин марка. Акъудич а дуван кьилиз. Кхьиз гуз суьрет, судуяр. С. С. Судуяр. Сессия завай хъсанди; кьилиз акъудиз хьанач. Н. А. Кьве рикӀин хиялар. Синоним: кьилиз тухуз хьун.

*   кьилиз атун гл., нин вуч фикирдиз атун. Куь кьилиз мус дуьзвал къведа, Цилингар. Е. Э. Цилингар:

*   < кьилиз > сер ягъун гл., нин дуьз фагьум-фикир ийидай гьалдай акъатун. ... эхирни, меселай къарагъайла, адан кьилиз сер янаваз хьана. С. С. Жувакай ихтилат.

* кьилиз тухун (тухуз хьун) гл., ни вуч ( нивай вуч ) нетижалу авун (ийиз хьун), тамамарун (ийиз хьун ). Ваз лугьудай са гаф ава, Къваз са гъвечӀи, азиз дурна. Заз дердияр пара ава, Твах зи метлеб кьилиз, дурна. X. Т. Са руша дурнадиз. Амма - кар я - зи эрзиман кьилиз тухуз ТахьайтӀа мад, Заз есирвал жедач адан. Зи рикӀева гатфарни гад. А. Ал. Жанлу мани. Синоним: кьилиз акъудун (акъудиз хьун).

* кьилиз чара авун гл., ни нин. хатадикай хуьн. Етим Эмин ви дердияр пара я, Гьарда вичин кьилиз вичи чара я. Е. Э. Пис папаз. - Лап дуьз меслят я. Вядедамаз жуван кьилиз чара авуртӀа, пис туш, -лагьана вичин кьилел кӀватӀ хьанвайбуруз. И. А. Самур. кьилиз яд чимун (чим авун) гл., ни нин-куьн 1) чинеба са пис кар гьазурун. - Яру чарар кукӀвардай амалар ийиз эхир вуна зи кьилиз яд чим авуна, - лагьана Пашади Женнетахъ элкъвена. 3. Э. Йифен тӀурфан. 2) кардивай кьакъудун, кӀвалахдилай алудун. Накьан собранидал седридин кьилиз яд чимна. Р. 3) ни-куь тергун, пучун, тӀуьн, квадрун. Якъин, факъир балайри профсоюзрай чпиз ганвай кепекрин кьилиз яд чими ийизва. И. Къ. Смоленский чилел. Насредина виртӀадин кьилиз яд чимдайвал хьана. ЛГ, 2003, 16.Ӏ. 4) ни нин рекьин, чан хкудун.... кьаридин гададикай аждагьан жеда Герек, адан кьилиз яд чим авуна кӀанда, тахьайтӀа, чун вири тергда. Ф. \[Эфенди\]. Я Мирим, заз кичӀеда ман; ада лагьана, чун кьуртӀа, вучда, кӀвал чӀур хьана. \[Мирим\].... архайин хьухь, ада исятда фена лугьуч; лагьайтӀа, пакамаз лугьуда, пакамалди адан кьилиз яд чими авун завай хьуй, дангъуздин хва ам тахьайдай ийида. Гь. Гь. Колхоз. - Эгер ам а кьадар намуссуз ятӀа, - лагьаналда жегьил Агьмеда, - адан кьилиз яд чимна кӀанда. С. Ярагъви ашукь Уьзден. Синонимар: кил. гардан ягъун, туьд атӀун.

* кьилин винизвал (виневал) сущ., нин такабурлувал, лайихлувал. Лезги халкьдин я вун кьилин винизвал, Летчиквилин устӀар Эмиров! X. Т. Дагъдин кард.

* кьилин образование сущ. институт, университет акьалтӀарнавай савадлувал. Ш. Велиеван фикир кьилин образование къачун тир. ЛГ, 2003,1. V.

* < кьилин > чӀарар цаз-цаз хьун гл., нин къурху акатун. Бег, хан акурлахъди зурзаз, Кьилин чӀарар жедай цаз-цаз. С. С. Дагьустан. Мад, дуст кас, абур рикӀел хкимир, ви кьилин чӀарар цаз-цаз жезва. А. И. Самур.

* кьилихъ къван акалун гл., ни нин кьейи кас сура турла, адан кьил галай патахъ кьакьандиз къван акӀурун. \[Къаравили\]. Вуч? Я кьилихъ къван акалай кас, вуна зун чукӀул гвачиз тукӀвазва хьи. Н. И.. Гьакимрин папар.

* кьиляй акъатун гл., нин 1) галатун, инжиклу хьун. Пагъ, яда, ам акьван рахана, лап кьиляй акъатна, къени япара адан сес ама. А. М. Сериндик. 2) вагьши хьун, ягьсуз хьун, гьаясуз хьун. Кьиляй акъатнавай Деникинан казакри базардин юкьвал итимрилай шалварар хутӀуннава. 3. Э. Гъалибвилин пайдах.

* кьиляй акъудун \[гадарун\] гл. 1) ни вуж галатарун, секинвал кьакъудун. Я паб, заз жемир бала, Акъудмир на зи кьиляй, Гьамиша из туьгьметар, ВутӀ фирай зун ви гъиляй? X. Т. Темпел ва адан паб. 2) ни вуч. фикирдай акъудун. «И аял етим я» лугьудай хиял гьамишалугъ яз вичин кьиляй гадарна. Къ. М. Чан бах.

* кьиляй-кьилди \[кьилиз\] нар. 1) сифтедилай эхирдалди. Вич пап виниз дережадиз акъатайлани, шаирдихъ дегишвал хьанач, ада дамах къачунач. Адан тӀебият кьиляй-кьилиз сад хьана. 3. Э. СтӀал Сулейман Лагь, зи куьче, ви тарихдин ктабар Кьиляйкьилди кӀелнавани вирида? А. С. Лезги куьче. Чир хьухь Вотан кьиляйкьилди рагъ тирди Какахьнавай стхавилин вацӀарикӀ А. С. Лезги куьче. 2) гьамиша, датӀана, ара авачиз. Юлдаш председатель, бес йисан къене, кьиляйкьилди дагълара, багълара, никӀера, югъ-йиф талгьана, зегьмет чӀугур зегьметчияр рикӀелай ракъурун дуьз жедани? Гь. М. Цан цайидаз пуру нек. Югъди кьиляй- кьилиз чун школада жез датӀана, ученикрихъ галаз алава тарсар, консультацияр ара датӀуз тухузвайтӀани, за эсиллагь галатун гьиссзавачир. Я. Я. Нурар ва хъенар. 2) вири, михьиз. КӀвал кьиляй кьилиз хайи путулкайрин патар, куьлуь хьанвай фар... кукӀвар хьанвай истиканар, лампаяр тир. А. Ф. Чнани хъвана. Гьалин акван дагъни аран, АцӀуй план кьиляй-кьилиз. Н. Ш. Цана кӀанда.