İSLAM

Allaha tabe olmaq mənasını ifadə edir. Kökləri çox qədim ənənəyə bağlı olan monoteistik (ibrahimi) din bu adla adlanır. İslamın yaranması Məhəmməd peyğəmbərin adı və fəaliyyəti ilə bağlıdır. Ondan sonrakı dövrlərdə bu din bir çox tarixi mərhələlər keçmiş və inkişaf etmişdir. Onun din kimi formalaşmasında tarixi proseslər, dini və siyasi xadimlərin hökm və yanaşmaları, zaman və məkan amilləri böyük rol oynamışdır. Müsəlmanlar İslamı Allahın bütün peyğəmbərlərinin, eləcə də o dinlərin mənsublarının dini hesab edirlər (Quran, 2: 131-132; 2: 135). Ancaq onların qoyduğu yoldan sapmış bir çox xalqlar isə özlərini başqa dinlərin mənsubları kimi görmüşlər. Bir çox İslam alimlərinə görə zaman keçdikcə Allahın kitabları təhriflərə uğramış və dəyişdirilmişdir. Buna görə həqiqəti müxtəlif xalqlara yenidən çatdırmaq üçün Allah onlara peyğəmbərləri göndərmişdir. Məhəmməd peyğəmbərin vasitəsi ilə formalaşan İslam bütün dünya xalqları üçün göndərilmiş dindir. Sadəcə xalqların çoxu onu hələ də qəbul etməmişdirlər. Müsəlmanların inanclarına görə İslam qiyamət gününə qədər olacaq və Məhəmməddən sonra yeni peyğəmbər gəlməyəcəkdir. Beləliklə, müsəlman ənənəsində İslam həm Allaha təslim olmaq, həm də bütün əvvəlki peyğəmbərlərin təbliğ etdikləri dindir (Quran, 3: 19; 5: 3; 6: 125). Məhəmməd peyğəmbərdən sonra onun irsinin sistemləşməsi zərurəti yaranmışdır. Eyni zamanda, Xilafət genişlənərək onun tərkibinə yeni millətlər daxil edilmişdir. Bu səbəbdən çoxlu sayda həll edilməmiş məsələlər ortaya çıxmışdır. Ona görə də, müsəlman alimləri ictihad etmiş və yeni hökmlər çıxarmışdırlar. Müsəlmanlar inanırlar ki, İslamın yaranması bir başa Allahın iradəsi ilə bağlıdır. Ancaq bununla belə, burada obyektiv amillər də olmuşdur. Bu da ərəb cəmiyyətinin öyrəncəli həyat tərzinin və tayfa münasibətlərinin böhranı, sosial ədalətsizlik, Ərəbistandakı etno-mədəni birləşmə prosesləri, dövlətçiliyin yaranması ilə bağlı idi. Bundan başqa İslamın gələcək inkişafında tarixi proseslərin, milli adətlər və örfün, yəhudi-xristian rəvayətləri olan israiliyyatın, müxtəlif fəlsəfələrin, yeni dövrdə elmi-texniki tərəqqinin də müəyyən rolu olmuşdur. İslam dini Məhəmməd peyğəmbərdən sonra dünyanın bir çox yerlərində yayılmağa başlamışdır. Bunun səbəbi Xilafətin müharibələr nəticəsində genişlənməsi olmuşdur. Hələ ilk dövrlərdən başlayaraq İslamda bir-biri ilə çəkişən bir çox təriqətlər və cərəyanlar yaranmışdır. Bunlar da fiqhi və etiqadi məzhəblərin yaranmasına gətirib çıxarmışdır. Daha sonra ixtilaflar ilahiyyat məsələləri səbəbindən ortaya çıxmış və təriqətlərin sayı çoxalmışdır. Mübahisələr Allahın sifətləri, insanın azad iradəsi, günahların inanca təsir dərəcəsi, Quranın mahiyyəti, insan məntiqi ilə vəhyin dərki, Quran təfsirinin və hədis elminin metodları kimi məsələləri əhatə edirdi. Bütün bu problemlərlə bağlı bütün məzhəblər öz təlimlərini irəli sürmüşdürlər. Fiqhdə olan fərqli baxışlar və metodlar cəfəri, zeydi, hənəfi, maliki, şafii, hənbəli, zahiri və s. məzhəblərin yaranmasına səbəb olmuşdur. İslamda bir-biri ilə rəqabətdə olan müxtəlif etiqadi və fiqhi məzhəblərlə yanaşı mistik ənənəyə bağlı təsəvvüfi təriqətlərdə də mövcuddur.