Vergitutma Subyekti

Vergitutma — qanunla müəyyən edilmiş qaydada tutulan vergi və ödənişlərin məcmusudur. BRE-na əsasən, makroiqtisadi yanaşma nöqteyi-nəzərindən vergitutma dövlət tərəfindən ictimai sərvətlərin (milli müdafiə xidmətləri, ictimai asayiş, məhkəmə və s.) təmin edilməsi üçün zəruri olan maliyyə resurslarının yaradılması məqsədilə ÜDM-in yenidən bölüşdürülməsi prosesidir. Mikroiqtisadi yanaşma nöqteyi-nəzərindən vergi ödəyicisi (fiziki və ya təşkilat) tərəfindən qanunla müəyyən edilmiş vergilərin hesablanması və büdcəyə ödənilməsi prosesidir. E.ə. VII—VI əsrlərdə qədim Yunanıstanda gəlirin 1/10 və ya 1/20 hissəsi məbləğində gəlir vergisi tətbiq edilirdi[1]. Vergitutmanın əsas prinsipləri: ədalət prinsipi (vergitutmanın universallığı və vergi yükünün vergi ödəyiciləri arasında gəlirə mütənasib olaraq vahid bölüşdürülməsi); müəyyənlik prinsipi (vergi ödəyicisi verginin məbləği, ödəmə üsulu və vaxtı barədə əvvəlcədən məlumatlıdır); rahatlıq prinsipi (vergi ödəyicisi tərəfindən tutulduqda vergitutma rahat olur və vaxtında tələb olunur); qənaət prinsipi (vergilərin yığılması xərcləri minimal olmalıdır); neytrallıq prinsipi (hüquqi iqtisadi fəaliyyətin forma və üsullarına münasibətdə vergitutma neytraldır); birdəfəlik vergitutma prinsipi (bir və eyni obyekt bir növ vergiyə cəlb edilir və dövr ərzində yalnız bir dəfə); birlik prinsipi (bütün ölkə ərazisində və eyni kateqoriyadan olan bütün hüquqi və fiziki şəxslər üçün vahid forma); mülayimlik prinsipi (vergitutma vergi ödəyicisinin gəlirinə mütənasibdir və təsərrüfat subyekti kimi özünü ləğv etməyə səbəb olmur); büdcə federalizmi (hökumətin müxtəlif səviyyələri arasında aydın vergi səlahiyyətləri müəyyən edilir). Aşağıdakı vergi növləri var: vergitutma obyekti təsərrüfat subyektinin gəliri olduqda gəlir vergisi (fərdi gəlir vergisi, gəlir vergisi, vahid kənd təsərrüfatı vergisi, sadələşdirilmiş sistem üzrə vergi, hesablanmış gəlirdən vahid vergi); vergitutma obyekti əmlak olduğu əmlak vergisi (daşınmaz əmlak vergisi, şirkətin kapitalına görə vergi, mülkiyyət hüququnun ötürülməsi vergisi); istehlak vergisi, burada vergitutma obyekti vergi ödəyicisi deyil, istehlakçıdır (əlavə dəyər vergisi, aksizlər və gömrük rüsumları). Bundan əlavə, vergitutma: mütərəqqi vergitutma (vergi bazası artdıqca vergi dərəcəsinin artması); proporsional vergitutma (vergitutma bazasının artması və ya azalması ilə vergi dərəcəsinin sabitliyi); reqressiv vergitutma (vergi bazası artdıqca vergi dərəcəsinin aşağı salınması).

Reqressiv vergitutma (ing. regressive tax) — vergi tutulan məbləğ artdıqca orta dərəcənin azaldığı vergitutma sistemi. Bu o deməkdir ki, təsərrüfat subyektinin gəlirinin artması ilə nisbət aşağı düşür, gəlir azaldıqda isə əksinə artır. Reqressiv vergi kasıblara (resurslar baxımından) zənginlərə nisbətən daha çox yük qoyur: vergi dərəcəsi ilə vergi ödəyicisinin aktivləri, istehlakı və ya gəlirləri ilə ölçülən ödəmə qabiliyyəti arasında tərs əlaqə mövcuddur. Bu vergilər daha yüksək ödəmə qabiliyyəti olan insanların vergi yükünü azaltmağa meyillidirlər, çünki onlar nisbi yükü daha çox ödəmə qabiliyyəti olan insanların üzərinə keçirirlər. Bir qayda olaraq, reqressiv vergitutma ilə gəlir hissələrə bölünür, onların hər biri öz dərəcəsi ilə vergiyə cəlb edilir, yəni azaldılmış dərəcələr bütün vergitutma obyektinə deyil, əvvəlkindən artıq olan hissəsinə şamil edilir. Məsələn, ƏDV kimi məsrəfdən sabit faiz şəklində tutulan vergilər və ya sorğu vergisi və ya Böyük Britaniya televiziyası lisenziyası haqqı kimi birbaşa sabit vergilər son nəticədə reqressivdir. Reqressiv vergitutma idxal, ticarət, mal və xidmətlərin istehsalı sahəsində tətbiq edilir. Həmçinin reqressiv prinsipə əsasən bir sıra xüsusi rüsumlar hesablanır, onlar üçün vergitutma müddəti fərqlidir. Beləliklə, məsələn, məhkəmədə ərizə vermək üçün dövlət rüsumu iddiaçının əmlak iddialarının ölçüsündən asılıdır.