Əl-Battani

Əbu Abdillah Məhəmməd ibn Cabir bin Sinan ər-Rakkı əl-Hərrani (təq. 858^[2][3], Harran^[d], Abbasilər xilafəti – təq. 929^[2][3][…], Səmərra, Abbasilər xilafəti) — Assur (Suriyalı) astronom.

Əl-Battani
ərəb. أبو عبد الله محمد بن جابر بن سنان الحراني الصابي البتاني‎[1]
Doğum adı	أبو عبد الله محمد بن جابر بن سنان الحراني الصابي البتاني[1]
Doğum tarixi	təq. 858[2][3]
Doğum yeri	Harran[d], Abbasilər xilafəti
Vəfat tarixi	təq. 929[2][3][…]
Vəfat yeri	Səmərra, Abbasilər xilafəti
Elm sahəsi	astronomiya
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

əl-Battani, Harranın Battan qəsəbəsində doğuldu (859–929). Əsl adı Məhəmməd min Cabir ibn Sinan ər-Rakki el-Harranidir. Əbu Abdullah ləqəbi və Battani adıyla məşhur olmuşdur. Dünyanın gəlmiş keçmiş ən məşhur 20 astronomundan biri qəbul edilir.^[4]

Battani, elmdəki məqsədini bu əsas üzərinə bina edər: "İnsan, Allahın (cc) varlığını, birliyini, qüdrətini və əsərlərinin mükəmməlliyini başda astronomiya olmaq üzrə, elmlər sayəsində öyrənə bilər. Məsələn bu görünən ulduzlar, üstündə yaşadığımız bu dünya və dünyanın hərəkətləri Allahın (cc) varlıq və birliyinin açıq bir dəlilidir."

Battaninin işlərinin hamısı astronomiyayla əlaqədardır. Battani bugünkü Həlbin 160 km şərqində Fərat çayı sahilindəki Rakka şəhərində bir rəsədxana (müşahidə evi) tikmiş; Günəş və Ayın görünər diametrlərində il boyunca meydana gələn dəyişiklikləri ölçmədə, əvvəlki elm adamlarının etdiyi işlərə əlavələr etmiş; Günəş, Ay və planetlərin hərəkətlərini, orbitlərini daha doğru bir şəkildə təyin etməyə çalışmışdır. Günəşin Dünyadan ən uzaq oldugu nöqtədəki hərəkətini kəşf etmiş, Dünyanınkına görə Günəşin orbit meyilini və Dünyanın çevrə oxundakı dəyişmə dəyərlərini tapmışdır. Özündən beş əsr sonra gələn Kopernikin 23A° 35ı olaraq tapdığı Dünyanın ekliptik mayilliyini o, 23A° olaraq hesablamış, bu gün məlum olan bucaq ölçüsünü təxminən yarım dəqiqəlik bir fərqlə tapmağı bacarmışdır.

Battani, öz inkişaf etdirdiyi günəş saatı zatü’l-halaq, divara təsbit edilmiş böyük kadran və daha sonraları triguetum (zatü’ş-şubeteyn) adı veriləcək alət ilə, Rakkada, bəzi fəza hadisələrinin yanında, Günəş və Ay tutulmalarını rəsəd etmiş və əldə etdiyi məlumatlarla Ay və planet hərəkətləri haqqındakı məlumatları düzəltmiş, yeni Ayın görülmə şərtlərini təyin etməyə yarayan bir üsul inkişaf etdirmişdir. Etdiyi müşahidələrlə tam 489 ulduzu təsnif etməyi bacarmışdır. Battani, etdiyi bu son dərəcə həssas rəsədlər nəticəsi günəş ilini (tropik ili) ilk dəfə 365 gün 5 saat 46 dəqiqə 32 saniyə olaraq gerçək dəyərə çox yaxın hesablamışdır. Çağımızdakı son dərəcə inkişaf etmiş teleskoplar və elmi hesablamalar nəticəsi isə bu dəyər, 365 gün 5 saat 48 dəqiqə 46 saniyə olaraq hesablanmışdır.

Battani, Müsəlmanlar üçün böyük əhəmiyyət ifadə edən qiblə istiqamətinin fərqli coğrafiyalarda hesablana bilməsinə istiqamətli işlər görmüşdür. Qiblə istiqaməti təyin olunacaq yerin və Məkkənin meridian və paralelini təsbit etmiş, bu ikisinin fərqini alıb qiblə istiqamətini tapmışdır. Hazırlanan cizlere, usturlablara və rubu taxtalarına qiblə cədvəllərini əlavə etmişdir.

Triqonometriyanın gerçək icadçısı olaraq da qəbul edilən Battani, astronomiya işləri əsnasında riyaziyyat və triqonometriyadan faydalanmış (bu mövzuda "ilk" qəbul edilir), kürə və müstəvi triqonometriyası üzərində araşdırmalar etmişdir.^[5] Xüsusilə astronomik cədvəl (zic) hazırlayarkən triqonometriyanı çox yaxşı istifadə etmişdir.

Battaninin kəşf və müvəffəqiyyətlərindən bəziləri belədir:

• 1 — Riyaziyyat sahəsində Yunan tiri yerinə sinusları istifadə edən ilk elm adamıdır.
• 2 — İlk dəfə kotangens anlayışını inkişaf etdirmiş və dərəcəli bir cədvəl meydana gətirmişdir.
• 3 — Ayın meridianda ortalama hərəkətini təsbit etmişdir
• 4 — Günəş və Ayın görünər diametrlərini ölçmüşdür.
• 5 — Günəşdə bir il, Ayda isə bir ay ərzində müşahidə edilən dəyişiklikləri hesablamışdır.
• 6 — Ayın tutulma dərəcəsinin hesabı üçün çox möhkəm bir metod inkişaf etdirmişdir.
• 7 — Kürə triqonometriyasının bəzı problemlərini ortografik proyeksiya köməyiylə araşdırmışdır.
• 8 — Tik üçbucaqları araşdıraraq həndəsədəki təməl anlayışlardan sinus, kosinus, tangens, kotangens, sekant və kosekantın təriflərini edən və bunları gerçək mənada ilk dəfə istifadə edən adamdır.
• 9 — Gerçək astronomik cədvəli (zic, illik) hazırlayan ilk elm adamıdır.
• 10 — Sıfırdan 90 dərəcəyə qədər bucaqların triqonometrik dəyərlərini hesablamışdır.
• 11 — Cəbr həll metodlarını triqonometrik tənliklərə tətbiq etmişdir.
• 12 — Yuxarıda bəhsi keçən bütün riyaziyyat və triqonometriya texnikaları Qərb Avropada 15. əsrdən XVII əsrə qədər Kopernik, Kepler, Tycho Brahe və Galiley kimi elm adamları tərəfindən də istifadə edilmişdir.^[6]

Orta Çağ Qərb dünyasında əsərləri ilk dəfə Latıncaya çevrilən Müsəlman elm adamı olan Battani, yaşadığı dövrün ən əhəmiyyətli astronomu və riyaziyyatçısıdır. Qərb, Battaninin astronomiyadakı xidmətlərinin dəyərini ortaya qoymaq adına Aya onun adını vermişdir. Ay, Ay xəritələrində Albategnus (əl-Battani) olaraq yazıldığından, Battani Qərbdə ‘Albategnus’ olaraq şöhrət tapmışdır.

• 1)Kitab-el-Zic: Bir astronomiya cədvəlləri kitabı olan bu əsər 57 bəhsdən mütəşəkkildir. Battani bunu yazma səbəbini, digər ziclerde gördüyü səhv və fərqliliklərdən yola çıxaraq göy cisimlərinin hərəkətləri mövzusundakı nəzəriyyələri yaxşılaşdırma və nəticələri yeni müşahidələrə söykənərək inkişaf etdirmə olaraq açıqlayar. Bu əsər Battaninin ən həcmli, ən çox bilinən və günümüzə qədər çatan tək kitabıdır. Xüsusilə hesab və rəsədlərin nəticələrini içinə alan bir almanax xüsusiyyətindəki bu əsər tək İslam dünyasında deyil, Orta Çağ Avropasında və İntibahın ilk dövrlərində kürə triqonometriyası sahəsində əhəmiyyətli bir qaynaq olmuşdur. Bu əsərdə, təsbit edilmiş hər ulduzun kosmosdakı yeri, orbiti və hərəkətləri hesablanmışdır.

Astronomiya və kürə triqonometriyasının inkişafında təyin edici təsiri olan bu kitab, yazılışından üç əsr sonra Qərbdə aydın olmuş, 12. əsrdən 19. əsrə qədər tərcümə və şərhləri əvvəl Latıncaya, sonra da İspancaya çevrilmişdir. Tycho Brahenin və G. B. Riciolinin əsərlərində Kitab-el-Zicden nə qədər çox iktibas etdikləri, Kepler və Galilenin də Battaninin təsbitləriylə yaxından maraqlandıqları bilinməkdədir. Kitabın, 20. əsrin başlarında Ərəbcə əsliylə birlikdə yenidən nəşri edilmişdir.

• 2) Kitabi Mərifəti’l-Metalii’l-Büruc fi ma Beynə Erbaati’l-Felek: Astronomiyaya dair bu əsərdə, 12 bürcün göy kürəsinin dörddə birindəki doğuş nöqtələrindən, Ay və ulduzların doğuş yerlərindən və Ayın tutulmasından bəhs edilər. Battaninin, meridianları 0A°’den 36A°’ye tekabül edən ulduzların doğuş yerlərini göstərən cədvəlinə bənzər cədvəllər bu gün müasir astronomiyada istifadə edilməkdədir.
• 3) Risalətin fi Təhqiqi Akdari’l-İttisalat: Yıdızların yan-yana gəlmə ölçülərinin araşdırılmasıyla əlaqəli olan bu əsərdə ulduzların işıqlarını göndərmələri, paralellərdən və kürə triqonometriyasından faydalanılaraq izah edilməkdədir.

Battaninin astronomiyayla əlaqəli digər əsərləri bunlardır:

• 4) Risalətin fi əməliyyati’t-Tercimi’d-dakika
• 5) Kitab u Dadılıl-Kevakib
• 6) Elmun-nucum
• 7) Kitabın fi İlmi’l-Felek
• 8) Kitabın an Daireti’l-Bürüc vəl-Kubbeti’ş- Şemsiyye
• 9) Müxtəsərin Ii Kütübi Batlemyüsi’l-Felekiyye
• 10) Risalətin fi Mikdari’l İttisalati’l-Felekiyye

Battani, Sabii cədvəlləri adıyla şöhrət bulan ulduz kataloqlarını hazırlayarkən Avropalılar astronomiya cədvəllərini hesablamaq bir tərəfə, Müsəlmanlarınkına bərabər rəsədləri belə hələ edə bilməmişdilər. Battaninin kəşflərini, Qərblilər əsrlərcə sonra istifadə edə bilmiş və sahib çıxmışdır. Əsərlərindən Qərbdə çox faydalanılan və bir dahi olaraq qəbul edilən Battani, yazdığı əsərlərin Latıncaya tərcümələrində Albategni və ya Albategnus adıyla adlandırılmışdır. Battanidən və işlərindən, xələflərindən Biruni təqdirlə danışmaqda, Said-el-Endəlüsi isə, Tabakatü’l-Ümem adlı əsərində, Battanini İslam elm tarixində, ulduz və planetlərin hərəkətlərini doğru müşahidə edə bilən bir alim olaraq gördüyünü ifadə etmişdir. Qərb dünyasında Gibbs və Kremers kimi məşhur şərqşünaslar, Battanidə müdhiş bir zəka oldugunu, onun, İslam dünyasındakı hər növ mədəniyyəti içinə alan bir ensiklopediya kimi olduğunu ifadə etmişlər. On səkkizinci əsrin Fransız astronomu Laland Battanini gəlmiş keçmiş ən böyük 20 astronom arasında sayarkən, elm tarixçisi G. Sarton, onu çağının ən böyük Müsəlman astronomiya alimi olaraq qəbul etmiş, bir başqa elm tarixçisi Erich Bell isə, triqonometriyaya cəbr elmini tətbiq edən ilk elm adamının Battani olduğunu qeyd etmişdir. Paris İslam İnstitutu professorlarından Jacques Risler, yeni triqonometriyanın icadçısının və triqonometrik əlaqələri bu gün istifadə edilən şəkliylə düsturlaşdıranın Battani olduğunu, Qərb dünyasına triqonometriyanı onun öyrətdiyini böyük bir cəsarətlə ifadə etmişdir. Prof. Philip K. Hitti isə, Qərbdə riyaziyyat alimlərinin tangens haqqında Battanidən ancaq beş əsr sonra məlumat sahibi ola bildiyini söyləmişdir. M. Charles isə, Battanidən danışarkən, onun sinus və kosinus təbirlərini ilk istifadə edən adam olduğunu, bunları günəş saatı hesablamasında inkişaf etdirdiyini, ona uzanan kölgə adını verdiyini, buna da müasir həndəsədə tangens deyildiyini ifadə etmişdir. Görüldüyü kimi, bizim dünyamızın əl-Battani kimi parlaq insanları özlərinə bəxş edilmiş zəka və qabiliyyətləri, insanlığın ortaq mirası olan elmin inkişafı istiqamətində istifadə etmişlər və bu sahədə əsrlərcə köhnəlməyən kəşf və icadlara vəsilə olmuşlar. Köklərimizin elm və araşdırmayla yoğurulduğu diqqətə alındığında, bu keçmişdən ilham alan günümüzün gənc nəsillərinin də yaxın bir gələcəkdə elm dünyasına təkrar əhəmiyyətli qatqılarda ol/tapılacağına, olimpiadalarda göstərilən müvəffəqiyyətlərin də bunun müjdəçisi olduğuna inanırıq.

• 1. Urfa bölgəsi minlərlə illik tarixində bir çox mədəniyyətə ev sahibliyi etmiş və xüsusilə İslamiyyətin bu bölgədə hakim olmasından sonra, bir çox elm adamı və filosofun yetişdiyi, dünyanın ilk universitetinin də qurulduğu bir coğrafiyadır.
• 2. Zatül-halaq (çevrəli kürə) iç içə keçmiş müxtəlif halqalardan meydana gələn bir müşahidə alətidir.
• 3. Siferblat: Dörddə bir dairə şəklində olub müşahidə etmək üçün istifadə edilmiş olan ən köhnə alətlərdən biridir. Rəsədxanaların divarına təsbit edilərək istifadə edilən böyük şəkli İslam astronomları tərəfindən libne olaraq adlandırılmışdır. Daha kiçik ölçülərdəki daşına bilər şəklinə əl-rub və ya ruba taxtası adı verilmişdir.

• Elm Tarixi, Colin a. Ronan, Tübitak Nəşrləri, Akademik Silsilə-1, İst, 2003, Səhifə 231–235.
• TDV İslam Ensiklopediyası, Dəri 6, Səhifə 9–10, Ferruh Müftüoğlu.
• Müsəlman Elm Qabaqcılları, Heyət, İşıq Yay, 2005, Səhifə 73.
• Tarix Boyunca Məşhur Astronomlar, Həzz. Uğurcan Kar, 2001, Səhifə 6–7, Şagird Tezisləri, dermanscience.ankara.edu.tr
• Yeni Rəhbər Ensiklopediyası, Dəri 3, Səhifə 373–374
• İslam və Dünya Mədəniyyətlər Tarixi, Müdrik Ərdəm Yay, Şövqü Əbu Xəlil, 2005, Səhifə 442.
• İbnü’n-Nədim, əl-Fixrist (Təcəddüd), s. 338;