Aktor-şəbəkə nəzəriyyəsi

Aktor-şəbəkə nəzəriyyəsi (ing. Actor-network theory, ANT) və ya "tərcümə sosiologiyası" (sociology of translation) — sosial tədqiqatlarda ilkin olaraq elm və texnologiya tədqiqatları (STS) sahəsində yaranan, obyektləri (artifaktlar, texniki komplekslər, heyvanlar və s.) sosial münasibətlərin fəaliyyət göstərən vahidləri kimi nəzərdən keçirən yanaşma.

Bu yanaşma sosial nəzəriyyədə ən məşhur və mübahisəli yanaşmalardan biridir. Onun tərəfdarları qeyri-insani insanların sosial sistemlərdə və münasibətlərdə fəaliyyət göstərən agent kimi görünməsini tələb edirlər. Mişel Kallon, Bruno Latur və Con Lo tərəfindən yaradılmış yanaşma daha dəqiq şəkildə "material-semiotik" kimi təsvir edilə bilər. Bu o deməkdir ki, o, həm maddi (əşyalar arasında), həm də semiotik (məfhumlar arasında) olan münasibətləri eyni şəkildə təsvir edir.

Aktor-şəbəkə nəzəriyyəsi kollektiv sosial-texniki proseslərin öyrənilməsi üçün konseptual çərçivədir. Onun tərəfdarları hesab edirlər ki, elmin fəaliyyəti digər sosial hadisələrin fəaliyyətindən əsaslı şəkildə fərqlənmir. Onlar elmi biliklərin istehsalını nə təbiət (elmi realizm)^[1], nə də mədəniyyət (sosial konstruktivizm) vasitəsilə izah etmirlər. Bunun əvəzinə onlar hesab edirlər ki^[2], elm sosial, texniki, konseptual və mətn komponentlərinin bir araya gətirildiyi və dəyişdirildiyi (və ya tərcümə edildiyi) heterojen mühəndislik prosesidir. Digər antiessensialist yanaşmalar kimi^[3], aktor-şəbəkə nəzəriyyəsi elmlər (bilik) və texnologiyalar (artifaktlar) arasında fərq qoymur. Necə ki, onun tərəfdarları cəmiyyətlə təbiətin, həqiqətlə yalanın, proseslərin və strukturların, mətn və kontekstin, insan və qeyri-insan, bilik və qüdrətin qarşıdurması ilə razılaşmırlar. Ümumiyyətlə təbiət, cəmiyyət, subyektivlik, struktur, fakt və uydurma adlanan hər şey — bütün bunlar insanların və qeyri-insanların (qeyri-insanların) birgə fəaliyyəti nəticəsində yaranır. Beləliklə, elm müxtəlif təcrübələr toplusu ilə əlaqəli heterojen elementlər şəbəkəsi kimi görünür^[4].

• Callon, Michel. 1986. "Some Elements of a Sociology of Translation: Domestication of the Scallops and the Fishermen of St. Brieuc Bay." In Power, Action, and Belief: A New Sociology of Knowledge? edited by J. Law. London: Routledge & Kegan Paul.
• Callon, Michel. 1986. "The Sociology of an Actor-Network: The Case of the Electric Vehicle." In Mapping the Dynamics of Science and Technology: Sociology of Science in the Real World, edited by M. Callon, J. Law, and A. Rip. Houndmills, UK: Macmillan.
• Latour, Bruno. 1987. Science in Action: How to Follow Scientists and Engineers through Society. Cambridge, MA: Harvard University Press.
• Latour, Bruno. 1988. The Pasteurization of France. Cambridge, MA: Harvard University Press.
• Latour, Bruno. 1999. "On Recalling ANT." In Actor-Network Theory and After, edited by J. Law and J. Hassard. Malden, MA: Blackwell.
• Law, John. 1992. "Notes on the Theory of Actor-Network: Ordering, Strategy, and Heterogeneity." Systems Practice 5:379–93.
• Latour, Bruno. 1999. "After ANT: Complexity, Naming, and Topology." In Actor-Network Theory and After, edited by J. Law and J. Hassard. Malden, MA: Blackwell.
• Латур Б. Пересборка социального: Введение в акторно-сетевую теорию (PDF) (1st ed). N. Y.: Oxford University Press. 2005 [Reassembling the Social: An Introduction to Actor-Network-Theory]. ISBN 978-0-19-925604-4. Arxiv surəti 9 mart 2013 tarixindən Wayback Machine saytında
• "Логос: философско-литературный журнал. 2017. №1" (rus). Институт Гайдара. İstifadə tarixi: 2017-04-28.

• Виктор Вахштайн. Социология науки Брюно Латура (видео)
• Михаил Куртов. Латур++: технотеологическая критика проекта "нового Просвещения" (видео)