Transhumanizm

Transhumanizm — idrak qabiliyyətini əhəmiyyətli dərəcədə artıra bilən geniş şəkildə mövcud olan mürəkkəb texnologiyalar işləyib hazırlamaqla insan vəziyyətinin yaxşılaşdırılmasını müdafiə edən fəlsəfi və intellektual hərəkat.^[1][2]

Transhumanist mütəfəkkirlər fundamental insan məhdudiyyətlərini aşa biləcək yeni inkişaf etməkdə olan texnologiyaların potensial faydalarını və təhlükələrini, eləcə də bu cür texnologiyalardan istifadə etikasını öyrənirlər.^[3] Bəzi transhumanistlər inanırlar ki, insanlar sonda özlərini indiki vəziyyətdən o qədər inkişaf etmiş qabiliyyətlərə malik varlıqlara çevirə bilərlər ki, insandan sonrakı varlıqlar adına layiq olsunlar.^[2]

Transhumanist tədqiqatın başqa bir mövzusu bəşəriyyəti nüvə müharibəsi və ya asteroid toqquşması kimi ekzistensial risklərdən necə qorumaqdır.^[4]

Culian Haksli 1957-ci ildə yazdığı nüfuzlu essedə transhumanizm terminini populyarlaşdıran bioloqdur.^[5] "Transhumanizm" termininin müasir mənası futurologiyanın ilk professorlarından biri olan, adını FM-2030 olaraq dəyişdirən professor tərəfindən qabaqcadan ifadə edilmişdir. 1960-cı illərdə o, texnologiyaları, həyat tərzini və dünyagörüşlərini mənimsəyən insanları, post-bəşəriyyətə "keçid"i "transinsan" kimi müəyyən etməyə başlayanda Yeni məktəb Universitetində "insan haqqında yeni anlayışlar"ı keçməyə başladı.^[6] Bu iddia ingilis filosofu Maks Morun 1990-cı ildə futurist fəlsəfə kimi transhumanizm prinsiplərini ifadə etməyə başlaması və Kaliforniyada o vaxtdan bəri dünya miqyasında transhumanist hərəkata çevrilmiş düşüncə məktəbi təşkil etməsi üçün intellektual zəmin yaradacaqdı.^[6][7][8]

Elmi fantastikanın əsas əsərlərindən təsirlənən, bəşəriyyətin transformasiya edilmiş gələcəyinə transhumanist baxış, fəlsəfə və din də daxil olmaqla, geniş perspektivlərdən bir çox tərəfdar və müxalifləri cəlb etdi.^[6]

2017-ci ildə Pen Dövlət Universiteti Nəşriyyatı, filosof Stefan Lorenz Zorqner və sosioloq Ceyms Hyuz ilə əməkdaşlıq edərək, posthumanizm və transhumanizm anlayışlarını aydınlaşdırmaq və müqayisə etmək məqsədilə açıq şəkildə insandan sonrakı dövrə həsr olunmuş ilk akademik jurnal olaraq "Posthuman Studies" jurnalını təsis etdi.^[9]

Transhumanizm tez-tez, xüsusən də mediada, yevgenik mənada irqi təkmilləşdirmək üçün nasizm ilə müqayisə edilir. Bunu transhumanizmin ən fəal tərəfdarlarından biri, yuxarıda adı çəkilən Zorqner qətiyyətlə inkar edir: "Habermasın etdiyi kimi transhumanistləri nasist ideologiyası ilə müəyyən etmək də yanlışdır, çünki nasistlər totalitar siyasi təşkilatın tərəfdarıdır, transhumanistlər isə liberal demokratiyaların dəyərini müdafiə edirlər."^[10]

Nik Bostroma görə, transsendentalist impulslar ən azı Gilqameş dastanındakı ölümsüzlük axtarışında olduğu kimi, Gənclik Bulağı, Həyat iksiri üçün tarixi axtarışlarda və qocalmanın və ölümün qarşısını almaq üçün digər cəhdlərdə də ifadə edilmişdir.^[2]

Transhumanistlər Aristotelin qədim fəlsəfəsi və ya Rocer Bekonnun elmi ənənəsi kimi intellektual və mədəni ənənələrdən istifadə edir və davamlılıq tələb edirlər.^[11] Dante "İlahi komediya" əsərində Paradisonun ilk kantosunda "insan təbiətini aşmaq, insan təbiətindən kənara çıxmaq" mənasını verən "trasumanar" sözünü işlətmişdir.^{[12][13][14][15]}

Transhumanist istəklərin elmi təxəyyüllə qarışmasını Frensis Bekon kimi bəzi Maarifçilik dövrünün qabaqcıllarının əsərlərində görmək olar.^[16][17] Transhumanist ideyaların ilk dəfə bəhs edildiyi əsərlərdən biri Rene Dekartın "Metod haqqında diskurs" (1637) əsəridir. Bu əsərdə Dekart həm fiziki ölümsüzlük, həm də daha güclü zəka bəxş edə biləcək yeni bir dərman növü nəzərdə tuturdu.^[18]

"Siyasi Ədalət" kitabının ilk nəşrində (1793) Vilyam Qodvin "yer üzündəki ölümsüzlük" (indiki fiziki ölümsüzlük deyilir) ehtimalını dəstəkləyən arqumentlər qeyd etmişdi. Qodvin 1799-cu ildə nəşr olunduğu vaxt məşhurlaşan, lakin indi əsasən unudulan qotik romanı "Müqəddəs Leon"da ömrün uzadılması və ölümsüzlük mövzularını araşdırırdı. Müqəddəs Leon Qodvinin qızı Meri Şellinin "Frankenşteyn" romanı üçün ilham vermiş ola bilər.^[19]

Bəşər tarixində mühüm mərhələ olan Efir Günü 16 oktyabr 2021-ci ildə 175-ci ildönümünü qeyd etdi. Məhz bu gün diş həkimi Vilyam Morton Bostonda ilk ictimai efir anesteziyasını həyata keçirməklə əsaslı nailiyyət əldə etdi. Bu sıçrayış nəinki ağlabatan risk səviyyəsi ilə ağrıları azaltmağa, həm də şüursuzluğa səbəb olmaqla fərdləri psixoloji travmadan qorumağa kömək edirdi.^[20]

Fridrix Nitsşe fəlsəfəsinin texnoloji transformasiyadan daha çox özünü həyata keçirməyə vurğu etdiyinə görə "Übermench"in ucaldılmasına baxmayaraq, transhumanizmə təsir kimi qiymətləndirilə biləcəyi ilə bağlı mübahisələr var.^{[2][21][22][23]} Maks Mor və Stefan Lorenz Zorqnerin transhumanist fəlsəfələri Nitsşe düşüncəsindən güclü şəkildə təsirlənmişdir.^[21] Bunun əksinə olaraq, Transhumanist Bəyannamə "...bütün hisslərin rifahını müdafiə edir (istər süni intellektlərdə, insanlarda, insanlardan sonrakı insanlarda və ya insan olmayan heyvanlarda)".^[24]

Rus filosofu Nikolay Fyodorov tərəfindən XIX əsrin sonu – XX əsrin əvvəllərində rus kosmizmi kimi tanınan hərəkat transhumanist ideyaları qabaqcadan izləmək üçün qeyd olunur.^[25] 1966-cı ildə FM-2030 post-bəşəriyyətə keçid texnologiyalarını, həyat tərzini və dünyagörüşlərini mənimsəyən insanları "transinsan" kimi müəyyən etməyə başladı.^[26]

• Adorno, F. P. (2021). The Transhumanist Movement. New York: Palgrave MacMillan. ISBN 978-3-030-82423-5.
• Cole-Turner, Ronald, redaktorTranshumanism and transcendence: Christian hope in an age of technological enhancement. Washington, D.C.: Georgetown University Press. 2011. ISBN 978-1-58901-780-1.
• Frodeman, R. Transhumanism, Nature, and the Ends of Science. United Kingdom: Routledge. 2019. ISBN 978-0-367-18939-6.
• Hansell, Gregory R; Grassie, William, redaktorlar H+/-: Transhumanism and Its Critics. Philadelphia: Metanexus Institute. 2011. ISBN 978-1-45681-567-7.
• Oliver Krüger: Virtual Immortality: God, Evolution, and the Singularity in Post- and Transhumanism. Bielefeld: transcript 2021. ISBN 978-3-8376-5059-4.
• Maher, Derek F.; Mercer, Calvin, redaktorlar Religion and the implications of radical life extension (1st). New York: Palgrave Macmillan. 2009. ISBN 978-0-230-10072-5.
• Mercer, Calvin; Trothen, Tracy, redaktorlar Religion and transhumanism: the unknown future of human enhancement. Westport, CT: Praeger. 2014. ISBN 978-1-4408-3325-0.
• Mercer, Calvin; Maher, Derek, redaktorlar Transhumanism and the Body: The World Religions Speak. New York: Palgrave Macmillan. 2014. ISBN 978-1-137-36583-5.
• More, Max; Vita-More, Natasha, redaktorlar The transhumanist reader: classical and contemporary essays on the science, technology, and philosophy of the human future (1.publ.). Hoboken, N.J.: Wiley. 2013. ISBN 978-1-118-33429-4.
• Pilsch, A. Transhumanism: Evolutionary Futurism and the Human Technologies of Utopia. Minneapolis, MN: University of Minnesota Press. 2017. ISBN 978-1-4529-5488-2.
• Ranisch, Robert; Sorgner, Stefan Lorenz, redaktorlar Post- and Transhumanism. Bruxelles: Peter Lang. 2014. ISBN 978-3-631-60662-9.

• H+Pedia Transhumanist Wiki
• What is Transhumanism?