Barokko

Barokko (it. barocco — "yöndəmsiz", "qüsurlu", "ifrat meyilli", port. perola barroca — "kələ-kötür mirvari" (hərfi mənada "qüsurlu mirvari");XVII –XVIII əsrlədə Avropa mədəniyyətində renessans və klassizm arasında mövcud olan bir cərəyan^[1] Barokkonun beşiyi İtaliya olmuşdur. Bu stil ilk olaraq XVI–XVII əsrlərdə Roma, Mantuya, Venesiya, Florensiya kimi şəhərlərdə təşşəkkül tapır. Barokko dövrünü "qərb sivilizasiyasının zəfər yürüşünün" başlanğıcı da adlandırırlar^[2] Barokko özü üç: ilkin barokko (1600–1650), yüksək barokko (1650–1720), sonrakı barokko — rokoko (1720–1770) mərhələlərinə bölünür.

İngilis "baroque" sözü birbaşa fransız dilindən gəlir. Bəzi alimlər iddia edirlər ki, fransız sözü portuqalca barroco ("qüsurlu mirvari"), Latın verruca ("ziyil") və ya -ǒccu şəkilçisi olan sözə işarə edir^[3] XVI əsrdə orta əsr Latın sözü barokko elmi məntiqdən kənara çıxdı və absurd dərəcədə mürəkkəb görünən hər şeyi xarakterizə etmək üçün istifadə edildi. Fransız filosofu Mişel de Monten barokkonu "Qəribə və yararsız dərəcədə mürəkkəb" ilə əlaqələndirdi. Digər erkən mənbələr barokkonu sehr, mürəkkəblik, qarışıqlıq və həddindən artıqlıqla əlaqələndirir. Barok sözü XVIII əsrə qədər nizamsız formalı mirvarilərlə də əlaqələndirilirdi. "Fransız Barokkosu" və "Portuqal Barokkosu" terminləri çox vaxt zərgərlik ilə əlaqələndirilirdi. 1531-ci il nümunəsində bu termin fransa kralı V Çarlzın xəzinələrinin inventarındakı mirvariləri təsvir etmək üçün istifadə olunur. Bu söz daha sonra Fransız Akademiyasının lüğəti-nin 1694-cü il nəşrində görünür, burada barokko " yalnız natamam yuvarlaq formalı mirvarilər, qeyri-bərabər mirvarilər üçün istifadə olunur"^[4]

Barokko sözünün alternativ mənşəyi italyan rəssamı Federiko Barokçinin (1528–1612) adına işarə edir^[5] XVIII əsrdə bu termin musiqini təsvir etmək üçün istifadə olunmağa başladı. 1734-cü ilin mayında Merkür de Fransda çap olunmuş Jan-Filipp Ramonun 1733-cü ilin oktyabrında "İppolite et Arisi" operasının premyerasına dair anonim satirik icmalda tənqidçi bu operadakı yeniliyin "du barokko" olduğunu yazaraq şikayət edirdi ki musiqidə axıcı melodiya yox idi. 1762-ci ildə Le Dictionnaire de l'Académie Française qeyd etdi ki, bu termin məcazi olaraq "yanlış, qəribə və ya qeyri-bərabər" bir şeyi təsvir edə bilər. Musiqiçi və bəstəkar, eləcə də filosof Jan Jak Russo 1768-ci ildə Ensiklopediyada yazırdı: "Barokko musiqisi harmoniyanın qarışıq olduğu, modulyasiya və dissonanslarla həddən artıq yüklənmiş musiqidir^[6] Oxuma sərt və qeyri-təbii, intonasiya mürəkkəb, hərəkət məhduddur. 1788-ci ildə Каtrmеr-dе-Кеnsi Metodiki ensiklopediya-də bu termini "yüksək ornamentli və əzablı bir memarlıq üslubu" olaraq təyin etdi. Fransızca "barok üslubu" və "musiqili barokko" terminləri 1835-ci ildə Fransız Akademiyasının lüğəti-də ortaya çıxdı. XIX əsrin ortalarında sənətşünaslar və tarixçilər post-intibah sənətini satirikləşdirmək üçün "barokko" terminini qəbul etdilər. Məhz bu mənada aparıcı sənət tarixçisi Yakob Burkhardt 1855-ci ildə bu sözü işlətmiş və o, barokko rəssamlarının "ənənələrə hörmət etmədikləri" üçün "təfərrüatlara xor baxdığını və sui-istifadə etdiyini" yazmışdı. 1888-ci ildə sənət tarixçisi Heinrich Wölfflin rəssamlıq, heykəltəraşlıq və Renessans və barokko memarlığı arasındakı fərqləri təsvir edən İntibah və Barokko üslubuna dair ilk ciddi akademik əsərini nəşr etdi.

Barokko dövrü insanı romantizmdə tərənnüm olunan vəhşilikdən, təbiilikdən, imtina edir. Barokka qadınları avazımış dərisi, qeyri təbii saç düzümü, korsetle "incə" görünən beli və süni karkasla qabardılmış ətəyi, dikdaban ayaqqabısı ilə qürurlanır. Barokko dövrünün ideal kişisi alicənabdır, centelmendir (ing. gentle — "yumuşaq" və "mülayim"). O, bığ və saqqalı qırxmağa, ətirlənməyi, pudralı parik qoymağa meyillidir. Muşketin tətiyini çəkməklə öldürmək mümkündürsə güc nəyə lazımdır? Barokko dövründə təbiilik vəhşiliyin, ədəbsizliyin sinonimi kimi təqdim olunurdu. Filosof Qobbsa görə təbiilik ing. state of nature — anarxiya və hamıya qarşı üsyan və müharibə deməkdir. Barokko erasında dini ziyarətlərinin yerini park və sahil gəzintiləri, cəngavər cəng turnirlərinin yerini at gəzintisi, kart oyunu, cadu və sehirbazlığın yerini teatr, maskarad balları, atəşfəşanlıqlar tutmuş olur, interyerlərdə portretlər, peyzaj rəsmləri ikonaları əvəz etməyə başlayır. Musiqi isə mənəvi qidadan əyləncəyə dönmüş olur. Barokko erası ənənəni, avtoritetləri, mövhumat və xurafatları inkar edir. Bu baxımdan barokko maarif və əqidə əsri kimi qiymətləndirilir. İlk olaraq Avropada, Versalda barokko stilli: sanki səliqəli düz xətt kimi çəkilmiş kanal və xiyabanlı, stereometrik fiqur şəklində budanmış ağaclar əkilmiş park salınmış olur.

Əsas məqalə: Barokko rəssamlıqda

Rəssamlıqda barokko üsulu romantizm və klassizimdən fərqli olaraq təbii gözəllik və görkəm öz mahiyyətini itirərək, yerini "yöndəmsizliyə", dəb-dəbəyə vermiş olur. Barokko üsulu ilə çəkilmiş portretlər təbii gözəllik və çılpaqlıqdan, "vəhşilikdən" uzaqdır. Burada personajlar daha çox süni olaraq süslənmiş şəkildə: qeyri adi saç düzümlü və ya pudralanmış pariklə, korsetlə sıxılmış incə belli, karkaslı ətəkli qiyafədə, dikdaban ayaqqabıda, kişilər cəngavər, qəhrəman deyil, daha incə, alicənab cilddə, üzləri tərac edilmiş təsvir olunurlar. Barokko rəssamları şüurlu şəkildə özlərini İntibah və ondan sonrakı mannerist dövr rəssamlarından ayırmağa çalışırdılar. Onlar öz palitrasında intensiv və isti rənglərdən istifadə edirdilər və xüsusilə qırmızı, mavi və sarı əsas rənglərdən istifadə edirdilər, çox vaxt üçünü də bir-birinə yaxın yerləşdirirdilər. Onlar İntibah dövrü rəsmində vahid işıqlandırmadan qaçırdılar və mərkəzi hərəkətlərə və ya fiqurlara diqqəti cəlb etmək üçün rəsmin müəyyən hissələrində işıq və qaranlığın güclü kontrastlarından istifadə edirdilər. Onlar öz kompozisiyalarında İntibah dövrü rəsmlərinin sakit səhnələrindən qaçaraq ən böyük hərəkət və dram anlarını seçiblər. İntibah dövrü rəsmlərindəki sakit simalardan fərqli olaraq, barokko rəsmlərindəki üzlər emosiyalarını aydın şəkildə ifadə edirdi. Onlar tez-tez hərəkət təsvirin mərkəzindən kənarda baş verdikdə asimmetriyadan istifadə edir, nə şaquli, nə də üfüqi deyil, sola və ya sağa əyilmiş istiqamətlər yaradır, qeyri-sabitlik və hərəkət hissi yaradırdılar. Onlar bu hərəkət təəssüratını personajların geyimlərini küləklə sovurmaqla və ya öz jestləri ilə hərəkət etdirməklə gücləndirmişlər. Ümumi təəssüratlar hərəkət, emosiya və dram idi. Alleqoriya barokko rəngkarlığının digər mühüm elementi idi; hər bir rəsm bir hekayə danışdı və təhsilli tamaşaçının bilməli və oxumalı olduğu tez-tez simvollar və alleqorik simvollarla kodlanmış bir mesajdan ibarət idi.

Barokko rəsm əsərləri

Fransua Buşe, Madam de Pompadur

Fransua Buşe, Dincələn qız

Jan-Mark Nattier, "Məşuqlar"

"Musiqi məclisi", Luis Rolland Trinkvess

Barokko ədəbiyyatı^[7] XVIII əsr nəsrinin janrıdır və əvvəlki əsrlərin ədəbi üslubları ilə müqayisədə bir sıra fərqli xüsusiyyətlərə malikdir. Barokko dövrü bütün sənət formalarında dramatik elementlərin istifadəsi ilə tanınır. Bu dövrün yazıçıları bir çox məna qatlı alleqoriyaların istifadəsini genişləndirmiş və təkmilləşdirmişlər. Kiçik miqyaslı metaforalar da janrın əsas nişanlarıdır və barokko ədəbiyyatının bir çox əsəri varlığın daha dərin mənasını tapmaq üçün, bəşəriyyətin mübarizəsinə diqqət yetirir. Barok ədəbiyyatı olaraq təyin olunan bir çox hekayələr, fantastik dünyaları deyil, real həyatı əks etdirən personajların və parametrlərin ətraflı təsvirləri ilə tanınır. Buna görə də Barokko dövrünün roman və hekayələri realizm kateqoriyasına düşür. Oxucuların şüurunda təxəyyül və spekulyativ düşüncəni ilhamlandırmaq üçün barokko üslubunda metaforalar da ön plana çıxdı. Bir sıra tanınmış ədəbi əsərlərdə də müxtəlif dini fikirlərə toxunulmuşdur, çünki Barokko dövrünün bəzi yazıçıları digər rəssamlar kimi kilsənin himayəsi altında işləyirdilər. Barokko dövrü müxtəlif sənətkarların mükəmməl virtuozlar kimi tanındığı və bir neçə yazıçının bu kateqoriyaya daxil edildiyi ilk dövr idi. Barokko ədəbiyyatının alimləri tez-tez qeyd edirlər ki, o, əvvəlki dövrlərin digər janrlarından daha çox oxucuların inanc və fərziyyələrinə birbaşa müraciət edir. Barokko dövrünə aid bir çox hekayələr kollektiv qrupdan daha çox fərdin üzərində dayanır.Latın dilindən başqa dillərdə nəşr olunan barokko ədəbiyyatı da ümumi idi, bu da mədəni kimliyin əhəmiyyətini, eləcə də yuxarı sosial və iqtisadi siniflərdən kənar insanlar arasında savadlılığın yüksəlməsini əks etdirirdi.

İspan barokko ədəbiyyatı^[8] tez-tez XVIII əsr İspaniyasının siyasi və iqtisadi mənzərəsini əks etdirən mövzuları ilə qeyd olunur. Əvvəlki əsrlərdə müstəmləkəçilik və ticarət sahəsində qazanılan uğurlara baxmayaraq, barokko dövrünün əvvəllərində ölkə durğunluq dövrünə qədəm qoydu. Bir çox ispan yazıçıları İntibah dövrünün incəsənət və ədəbiyyatında ifadə olunan ideallardan məyusluğa əsaslanan alleqoriyalar yaratdılar. Bədii ədəbiyyat insanların dünyaya münasibətlərindəki dəyişikliyi daha yaxşı əks etdirirdi. XV əsrin ortalarında İspaniyada yaranan və tezliklə Qərbi Avropa və Latın Amerikası ölkələrinə yayılaraq XVII əsrdə tam yetişən yeni janr orta əsrlərin ideallaşdırılmış qəhrəmanlarından ibarət cəngavər romanlarından fərqlənirdi. Plutov romanları adlanan bu janr mənfi qəhrəmanların – yalançıların və fırıldaqçıların yaşadığı sərt və məşəqqətli həyatı təsvir edirdi. XVI əsrdə İspaniyada özünəməxsus yoxsulluq hökm sürürdü. Okeanın o tayındakı yüngül qazanc imkanları şirnikləmə və halal zəhmətə nifrət bu yoxsulluğun əsas xüsusiyyəti idi. Ümidsizlik və əxlaqsızlıq ispan cəmiyyətində xüsusi təbəqənin – pikaronun yaranmasına səbəb oldu ki, bu da keçmiş əsgərlərdən, oğrulardan, fahişələrdən, qumarbazlardan, təlxəklərdən, müflis olmuş zadəganlardan, bəxti gətirməyən tələbələrdən ibarət idi. İspan cəmiyyətində kübar təbəqə tərəfindən nifrət olunan, özü isə sadə xalqa nifrət edən digər təbəqə də mövcud idi. Apikardo adlanan bu təbəqə burjuaziyadan ibarət olub çox vaxt pikaro ilə səhv salınırdı. Barokko dövrünün bu iki, sinfi simasını itirmiş təbəqəsinin etirazı rəsmi barokko ilə müqayisədə qeyri-mədəni fenomen olan plutov romanının yaranmasına səbəb oldu. N. Tomaşevski yazır ki, "İspan barokkosu yalnız ədəbi fenomen yox, həm də siyasi və epik fenomendir. O, həyatın qavranması və dərkedilməsi vasitəsi olub kontrreformasiyanın ideologiyası ilə sıx bağlıdır." (Tomaşevski N. Plutovskiy roman. M., 1975, s.9). Plutov romanı zəif janrlara aid edilən mövcud kübar qəhrəmanlığına qarşı öz plutov antiqəhrəmanını qoyurdu. Təxminən 1525–1526-cı illərdə yazılmış anonim müəllifə məxsus "Tormesli Lasariylonun həyatı" povestinə məhz belə ironik ziddiyyət xasdır. Lasarilyo haqqında bu kitab reallığı tanımayan, ibrətamiz ədəbiyyata qarşı çıxır. Bədbəxtlik və yalan içərisində "yaşamaq sənəti"nin bütün mərhələlərini öyrənən bu "avtobioqrafik" əsər borc və vicdan anlayaşlarının dərk edilməsi ilə bitir. Bu kitab tamahkarlığa, hörmətsizliyə, rəhmsizliyə biclik və yalan vasitəsilə qalib gəlməyi öyrədir. Bəzi İntibah mülayimliyi ilə fərqlənən "Lasarilyo"dan fərqli olaraq Mateo Alemanın "Alferaçeli qusman" (1599–1604) əsəri əsil plutov romanı olub, bu janrın ilk klassik nümunəsidir. Bu əsərdə ispan gerçəkliyi gülünc vəşişirdilmiş şəkildə təsvir edilir, dilənçilik, sutenyorluq (kapitalist cəmiyyətində öz aşnası fahişənin xərcilə yaşayan kişi) isə monumental miqyas alır. Plutov janrının ən görkəmli nümayəndələri Fransisko de Kevedo, Luis Keles de Qevara, Alonso Kastilyo de Solorsano. Əlbəttə, barokko ədəbiyyatı təkcə plutov romanlarından ibarət deyildi. XVII əsrin dahi yazıçılarından biri Hans Yakob Kristov Qrimmelshauzendir (1621–1676). 1668-ci ildə o, "Simplisissimus" əsərini yazır. Kitabda Almaniyanı və Şərqi Avropanı viran qoyan 30 illik (1618–1648) müharibənin dəhşət və fəlakətləri təsvir edilib. Qrimmelshauzen barokko ədəbiyyatının özünəməxsus xalq variantını yaratdı ki, burada mücərrədlik və məcazilik naturalist aşkarlığı vəşairanə konkretliklə uzlaşır. Bu cür nəsr "qeyri-ədəbi" materialı udaraq böyüyürdü. "Simplisissimus" çoxlu müxtəlif elmi məlumatlarla doludur. Burada qədim tarixdən, antik yazıçıların gördüklərindən, təbabət, astrologiya kimi təbiət elmlərinin faktlarından misal gətirilir. Mətndə üstüörtülü sitatlar da çoxdur. XVII əsr ədəbiyyatı gerçəkliyin xaotik şəkildə parçalanmış mənzərəsini təsvir edərək onun ensiklopedik təsvir edilməsinə can atır. XVII əsrin plutov romanları gerçəkliyi nəzərdə tutulan şərait əsasında daha mükəmməl əhatə edir. XVII əsrin tarixi romanları isə üstünlüyü şəraitə yox, elmi biliyə verərək şüurlu surətdə gerçəkliyin tam, ensiklopedik inikasına can atır. XVII əsrin ədəbi üslubu cisimləri onların real əlaqələrindən deyil, xüsusi kontekstdən, məşhur alleqorik mənadan izah edən özünəməxsus emblematik təfəkkür tərzi ilə xarakterizə edilir. XVII əsr ədəbiyyatı ənənəvi alleqorik mövzuları, obrazları, mənaları toplayaraq əxlaqi-ritorik biliklərin xüsusi forması səviyyəsində sistemləşdirir və inkişaf etdirir. Poeziya məhz bu əsasda tərəqqi edir. Barokko yazıçısı ənənəvi-ritorik sözün köməyilə XVII əsrin coşqun xaosunu dərk etməyə və onun qarşısını almağa çalışır. Barokko şairi ziddiyyətlərlə dolu olan gerçəkliyi əsrlərdən bəri bilik, əxlaq, nəsihət funksiyaları əldə etmiş soz sənəti ənənələrinə yaxınlaşdırmağa çalışır. Bu zaman o, gerçəkliklə söz sənəti ənənələri əlaqələrinin bərpa edilməsi üçün fərdi üsullar axtarmalı olur.

Əsas məqalə: Barokko memarlığı

Barokko memarlığı — Avropa və Amerika ölkələri memarlığının inkişafında təxminən 150–200 il davam etmiş cərəyandır. Bu memarlıq cərəyanı XVI əsrin sonunda başlamış və XVIII əsrin sonunda qurtarmışdır. Barokko üslub kimi bütün incəsənət növlərində öz yerini tutmasına baxmayaraq, rəsmdə, teatrda (və onunla bağlı ədəbiyyatda, musiqidə) və memarlıqda özünü daha parlaq göstərə bilmişdir.

Barokko memarlıq əsəri Versal sarayı

Barok üslubu, simmetriya kimi klassik üslubun vacib xüsusiyyətini saxlasa da, təmtəraqlı dəbdəbə ilə xarakterizə olunur.^[9]

Divar rəngkarlığı (monumental rəsm növlərindən biri) erkən xristianlıq dövründən Avropa interyerlərinin bəzədilməsi üçün istifadə edilmişdir. Barokko dövründə ən çox istifadə olunurdu. İnteryerlərdə çoxlu rəngli və böyük, zəngin bəzədilmiş detallardan istifadə edilmişdir: freskalarla bəzədilmiş tavan, mərmər divarlar və dekorun hissələri, zərli. Rəng kontrastları xarakterik idi — məsələn, dama taxtası naxışında plitələrlə bəzədilmiş mərmər döşəmə. Bol zərli zərgərlik bu üslubun xarakterik xüsusiyyəti idi.^[10]

Mebel bir sənət əsəri idi və demək olar ki, yalnız daxili bəzək üçün nəzərdə tutulmuşdu. Kreslolar, divanlar və kreslolar bahalı, zəngin rəngli parça ilə üzlənmişdi. Kanoplu və aşağı axan çarpayılar olan nəhəng çarpayılar, nəhəng qarderoblar geniş yayılmışdı. Güzgülər heykəllər və çiçək naxışlı stükkolarla bəzədilib. Mebel materialı kimi tez-tez cənub qozu və Seylon qara ağacından istifadə olunurdu.

Barok üslubu kiçik məkanlar üçün uyğun deyil, çünki kütləvi mebel və bəzək əşyaları böyük bir yer tutur.^[11] Barok üslubunun atmosferini bərpa etmək hazırda stilizasiya və barok detallarının istifadəsi ilə mümkündür, məsələn:

• gül ornamentli heykəlciklər və vazalar;
• divarlarda qobelenlər;
• stükko ilə zərli çərçivədə güzgü;
• arxası oyma olan stullar və s. İstifadə olunan hissələr bir-biri ilə bədii və estetik mənada birləşdirilməlidir.

Əsas məqalə: Barokko (musiqi)

XVII əsr – XVIII əsrin ortalarında Avropa incəsənətində üstünlük təşkil edən bədii üslub kimi barokko – klassizm və rokoko üslubundan fərqli olaraq, dövrün dərin daxili ziddiyyətlərini daha aydın əks etdirirdi. Mütərəqqi fikirlərin fəal inkişafı, mənəvi insani keyfiyyətlərin yüksəlməsi ilə səciyyələnən bu dövrdə Q. Qaliley, B. Paskal, İ. Nyuton, J. B. Molyer, C. Svift, Rembrandt, Velaskes kimi dahi şəxsiyyətlər yaşayıb-yaratmışdır.