Cinayət və cəza (roman)

Cinayət və cəza (rus. Преступленiе и наказанiе; Преступление и наказание) — Fyodor Mixayloviç Dostoyevskinin romanı. O, birinci dəfə 1866 və 1867 illərində[1] 12 ay ərzində aylıq Rus Xəbərçi (rus. Русский вестник) ədəbi jurnalında hissələrlə nəşr olunurdu.[4] Bu Dostoyevskinin Sibir sürgündən sonra yazdığı ikinci romandır. Cinayət və cəza onun "yetkin" dövrün birinci romanı sayılır.[5]

Cinayət və cəza
rus. Преступление и наказание
Romanın 1867-ci il nəşrinin ilk səhifəsi
Romanın 1867-ci il nəşrinin ilk səhifəsi
Janr Fəlsəfi psixoloji roman
Müəllif F.M.Dostoyevski
Orijinal dili Rus dili
Yazılma ili 1865-1866[1]
Nəşr ili 1866[3]
Nəşriyyat 2013: Qanun, Əli və Nino[2]Azərbaycan Azərbaycan
Tərcümə Beydulla Musayev
Əvvəlki Yeraltından Qeydlər
Elektron versiya
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar
Romanın azərbaycanca nəşrinin üz qabığı

Fyodor Mixayloviç Dostoyevskinin XIX əsrin 60-cı illərində (1866) meydana gələn "Cinayət və cəza" romanı rus milli, mədəni, ictimai tarixinin mürəkkəb dövrlərindən birini əks etdirir. Bu elə bir dövr idi ki, Rusiya təhkimçilik hüququndan təzəcə azad olmuş və hələ özünün gələcək inkişaf yollarını dəqiq müəyyənləşdirməmişdi. Rusiya hansı yolla gedəcəkdi? O, Avropa kapitalist inkişaf yolunu seçəcək, yoxsa öz milli ənənələrinə əsaslanaraq yeni, Avropa xalqlarından fərqli bir yolla gedəcəkdi? Bu sualların dəqiq və birmənalı cavabı yox idi və 60-cı illər rus ədəbiyyatı bu məsələ haqqında dərindən düşünürdü. Dostoyevski Çernışevskidən fərqli olaraq Rusiyanın gələcək nicatını inqilabda və ədalətli sosial quruluşda, yəni sosializmdə deyil, xalqın, millətin rus pravoslav dininə tapınaraq mənəvi kamilləşmə yolunu seçməsində görürdü. O dövr üçün Çernışevskinin fikirləri daha aktual, daha real görünürdü. Rusiya nəhayət ki, müəyyən müddətdən sonra sosializm deyilən məqsədə nail oldu. Lakin geniş tarixi kontekstdə Dostoyevski fikirləri həqiqətə daha yaxın idi, çünki onlar rus milli ruhunun, milli xarakterinin, milli mədəniyyətinin əsaslarını və dərin təmayüllərini daha dürüst ifadə edirdi. Bugünkü nöqteyi-nəzərindən diqqət yetiriləndə Dostoyevskinin fikirlərinin özünü doğrulduğunu görürük. "Cinayət və cəza" romanı Dostoyevskinin beş böyük romanından birincisidir. Bundan sonra yazıçı özünün məşhur "İdiot", "Şeytanlar", "Yeniyetmə" və "Karamazov qardaşları" romanlarını yazmışdır. "Cinayət və cəza" romanı Dostoyevski yaradıcılığında yeni mərhələnin başlanğıcıdır. Məlumdur ki, dahi söz ustası öz yaradıcılığını 40-cı illərdə "kiçik insan" haqqında yazmış olduğu əsərlərlə başlamışdı. "Yoxsul insanlar", "Oxşar", "Cənab Proxarçin", "Bəyaz gecələr" və nəhayət, 60-cı illərin əvvəlində yazdığı "Alçaldılmış və təhqir edilmiş insanlar" məhz bu mövzuya, yəni "kiçik insanlar"ın maddi və mənəvi işgəncələrinin təsvirinə həsr edilmişdi. 60-cı illərdə isə Dostoyevski sosial-psixoloji mövzudan ideal-mənəvi mövzuya keçmiş və insan xarakterini, onun aqibətini və şəxsiyyətini təyin edən ideoloji və mənəvi məqamların bədii təhlilinə üz tutmuşdu. Odur ki, Dostoyevskinin 60-cı illərdə yazılmış romanlarını tədqiqatçılar yeni roman növü kimi qeyd edir, onu "ideoloji roman", "polifonik roman" və s. adlandırırlar. Bu yeni roman növünün mahiyyəti ondan ibarətdir ki, burada insane xarakteri, insan şəxsiyyəti sadəcə olaraq realistcəsinə, ictimai, sosial mühitin məhsulu kimi təsvir olunmur. Burada insan daha mürəkkəb, daha ziddiyyətli bir varlıq kimi, ilk növbədə, özü öz müqəddəratını həll etməyə çalışan ruhi varlıq kimi təsvir olunur. Dostoyevski öz realizminin əsas vəzifəsini "insana insanı tapmaq" vəzifəsi kimi təyin edir. Bu, o deməkdir ki, insan göründüyündən, onun özü haqqında və başqalarının onun haqqında düşündüklərindən daha mürəkkəb, daha sirli bir məxluqdur. İnsan ruhunun ənginliklərinə dalmaq, onun özünün də xəbəri olmayan daxili sirlərini açmaq üçün Dostoyevski öz qəhrəmanlarını müstəsna qəza vəziyyətinə salır və bu vəziyyətdə onların xarakterlərinin gizli tərəflərinin açılmasına nail olur.

Yaradılması

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Dostoyevski Cinayət və cəza romanın üzərində 1865-ci ilun avqust ayında işləməyə başladı.[1] Bu vaxt o, pulları kazinoda uduzub, pulsuzluqdan özünə normal yemək ala bilmirdi. Dostoyevskinin kreditorlara böyük borcu var idi və bundan əlavə o, 1864-cü ildə vəfat edən qardaşı Mixailin ailəsinə kömək etməyə çalışırdı. Əvvəldən bu layihənin adı Sərxoşlar idi[6] və orada Rodion Raskolnikov kimi personaj mövcud deyildi[7]. Bu personajı yaratmağa Dostoyevskini Pyer Fransua Lasener cinayət işi ilham etdi.[8]

Dostoyevski öz novellasını (o vaxt o, bu əsəri hələ roman kimi yazmırdı[9]) Rus Xəbərçi adlı jurnalın nəşriyyatçısı olan Mixail Kotova təqdim etdi. Bu jurnalda İvan Turgenyev və Lev Tolstoy kimi yazıçıların əsərləri çap olunmuşdu. Amma Dostoyevski ilə Kotovun münasibətlərində erkən 1860-cı illərdən bəri problem var idi və buna görə Dostoyevskinin əsərləri bundan əvvəl həmin jurnalda heç vaxt çap olunmamışdı. Amma o vaxt olduğu şəraitinə və digər nəşriyyatçılar onun işini çap etməyə imtina etdiyinə görə, Dostoyevskinin getmək üçün Katkovun jurnalından başqa bir yer qalmadı. Oraya gedib o, jurnaldan peşin istədi.[10] 1865-ci ilin Dostoyevskinin Katkovuna məktubunda ona izah edirdi ki, yazdığı iş "bəzi qəribə "qurtarmamış" fikirlər" təsirin altında olan və "hələ də göylərdə uçan" cavan adam haqqında olmalı idi;[11] beləliklə o, "radikalizm" ideologiyanın əxlaqını və psixoloji təhlükəsini tədqiq etmə planını yetirməyə başladı.[12] 1865-ci ilin noyabrında yazdığı məktublarında isə, vacib bir konseptual dəyişiklik üzə çıxır: "hekayə" "roman" olub və bu vaxtdan bəri Cinayət və cəza ancaq roman kimi qeyd olunurdu.[13]

Dostoyevski eyni zamanda Cinayət və cəza və Qumarbaz romanları yerinə yetirmək üçün tələsməli idi. Bu ağır işini eləməyə ona stenoqrafist, Anna Snitkina kömək edirdi. Tezliklə o, Dostoyevskinin ikinci həyat yoldaşı olmuşdu.[14] Cinayət və cəza romanın birinci hissəsi Rus Xəbərçi jurnalının 1866-cı ilin yanvar buraxılışda üzə çıxdı, sonuncu hissəsi isə həmin ilin dekabrında.[15]

Noyabrın axırında artıq çox yazılmışdı və hazır idi; mən hər şeyi yandırdım. <...> Mənim özümə xoş gəlmədi. Məni yeni form, yeni plan maraqlandırdı və mən əvvəldən başladım.

— Dostoyevskinin onun dostuna, Aleksandr Vrangelə məktubu. 1866-cı ilin fevralı.[16]

Sovet İttifaqında çap olunmuş Dostoyevki yazıların tam nəşrində, redaktorlar müəllifin Cinayət və cəza üstündə işlədiyi zamanı yazdığı qeyd dəftərlərini kompozisiyanın bəzi etapları ilə təqribən uyğun olan ardıcılıqda yığdılar və çap etdilər. Buna görə romanın əvvəldən kimi yazılmalı olan qaralama versiyası və bundan əlavə tekstin daha iki versiyası günümüzdə mövcuddur. Bu versiyalar Visbaden nəşri, Piterburq nəşri və son plan kimi bilinirlər. Onlarda Dostoyevskinin birinci şəxsdən anlatmadan üçüncü şəxsdən anlatmaya keçidini görmək olar.[17] Visbaden nəşri daha çox hekayəyazanın qətldən sonra moral və fiziki reaksiyası haqqındadır. Ordakı yazılan Dostoyevskinin Katkova məktubunda izah edilən süjeti ilə, gündəlik cürdə yazılan isə kitabın ikinci hissəsi ilə təxminən uyğunlaşır.[18]

Mən onu [bu fəsili] əsil ilhamla yazmışdım, amma, bəlkə də o pisdir; lakin onların sualı ədəbi ləyaqətində deyil, əxlaq üçün təlaşdır. Bu məsələdə mən haqlıyam - əxlaqa qarşı yox idi və hətta tamamilə tərsinə, lakin onlar başqasını görürlər və bundan başqa, nihilizm izlərini görürlər. <...> Mən onu [fəsili geri] aldım, və əməyimin və həsrətimin miqdarından əsasən bu böyük fəsilin dəyişilməsi mənə azı üç yeni fəsil boyda iş kimi dəyər idi, amma mən [onu] düzəltdim və verdim.

— Dostoyevski A.P. Milyukova məktubu[19]

Dostoyevskinin əvvəl versiyasının yandırılmasının səbəbi hələ də sual altında olan bir məsələdir. Cosef Frankın fikirinə görə "bir ehtimal odur ki, protaqonist əvvəlki təsəvvürdə olan sərhədlərdən geri inkişaf etmiş".[20] Dostoyevskinin dəftərləri Frankın yazdığına görə göstərirlər ki o, Raskolnikov personajın yeni cəhətlərin məzmunun davamı ərzində yaranmasının lazımlığını başa düşürdü, və romanı "metamorfozla" uyğunluqda strukturlaşdırılmış.[21] Beləliklə, Dostoyevski yazdığı hekayəni əvvəldən işlədiyi Sərhoşlar adlı layihədən olan fikirlərlə qarışdırdı.[22] Cinayət və cəza romanın sonuncu versiyası 1865-ci ilin noyabr ayında, Dostoyevski onu üçüncü şəxsdən yazmağa gərar verəndə, yaranmağa başladı. Bu dəyişiklik romanın yazılmağın erkən etapların ərzində mövcud olan uzun mübarizənin kulminasiyası idi.[23] Belə yazma üslubu istifadə etməyə qərar verərkən, Dostoyevski hər şeyi əvvəldən yazmağa başlayıb və beləliklə erkən manuskriptlərin hissələri rahatca son mətnə əlavə edə bildi - Frank yazırdı ki o, Vrangelə anlatdığı kimi bundan əvvəl yazdığı hər şeyi yandırmadı.[24]

Məzmunu

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Xəbərdarlıq Xəbərdarlıq: Yazının davamı əsərin məzmunu haqqında məlumat ehtiva edir.
D. A. Şmarinov. 1935—36.

Əsərin baş qəhrəmanı Rodion Raskolnikovdur. Bu insanın düşüncəsində cinayət nəzəriyyəsi doğulur. Onun nəzəriyəsinə əsasən, bəşəriyyət iki hissəyə bölünür: qeyri-adilər və adilər. Raskolnikovun fikrincə, qeyri-adilər xoşbəxt gələcəyə xatir onlara mane olan insanları öldürə bilərlər.

Raskolnikov və ailəsi (anası və bacısı) çox kasıbdır. O, universitetdə təhsil xərclərini ödəyə bilmir. Universitetdən qovulur, kirayə haqqı verə bilmədiyi üçün ev sahibindən gizlənir.

Raskolnikov xəbər tutur ki, bacısı Avdotya Romanovna ailəyə yardım üçün sevmədiyi varlı bir adama ərə getməyi planlaşdırır. O borc almaq bəhanəsi ilə aradüzəldən qarının evinə gedir. Qızıl saatını girov qoyub evi diqqətlə nəzərdən keçirir. Geri qayıdanda pivəxanada Semyon Zaxaroviç Marmeladovla tanış olur. Marmeladovun arvadı Katerina İvanovnanın birinci nikahdan 3 uşağı vardı. Onun birinci əyyaş əri ölüb və Marmeladova ərə gedib. Marmeladovun birinci nikahdan Sonya adlı qızı var. Sonya fahişəlik edib pul qazanır. Bu pullar ailənin qarnına və atası üçün içkiyə xərclənir. Raskolnikov Marmeladovu evinə ötürəndə pəncərənin ağzına pul qoyur.

Raskolnikov evə çatanda anasından məktub alır. Anası pul göndərə bilmədiyi üçün təəssüfünü bildirir. Yazır ki, qızı Dunya qulluqçu işlədiyi evdə böhtanla üzləşib. Ağa Svidriqaylov onunla yaxınlığa can atdığı üçün arvadı Marfa Petrovna qızı oğurluqda şərləyib. Dunya yalnız ailəni dolandırmaq üçün Lujinlə nişanlanır.

Raskolnikov küçədə sərxoş qızla rastlaşır. Onu evinə yola salıb dostu Razumixinin yanına gedir. Xəbər tutur ki, anası və bacısı Sankt-Peterburqa gəlirlər. Raskolnikov sarsıntı keçirir. Dəhşətli yuxular onu rahat buraxmır. Özünü öldürmək barədə də düşünür. O, yoldan ötərkən araba birini vurur. Raskolnikov onun Marmeladov olduğunu görür. Raskolnikov bacısına çox yalvarır ki, Lujinə ərə getməsin. Bu arada dostu Razumixin Dunyaya vurulur. Marfa, Svidriqaylovun arvadı ölür. Olsun ki əri döyərək onu öldürür. Raskolnikov öz ev sahibəsinin artıq dünyasını dəyişmiş dindar qızını xatırlayır. O həmin qızla evlənmək istəyirdi. Sonya gəlir, anasından dəfn mərasiminə dəvətnamə gətirir. Raskolnikov bütün cinayətləri siyasi quruluşla əlaqələndirən sosialistlərlə razılaşmır. Müstəntiq Porfiri Raskolnikova məqaləsini xatırladır. Məqalədə bütün insanlar iki qrupa bölünür: qeyri-adilər, məsələn, Napoleon, Məhəmməd peyğəmbər. Əsərdə yazılır ki, onlar yeni qanunlara qarşı çıxanları öldürürlər. Nyutonun da qarşısına çıxan olsaydı, öldürərdi. Adi adamlar isə say artırırlar. Məqsədin böyüklüyü qətlə bəraət qazandırır...

Raskolnikov deyir ki, kütlə ona görə yaşayır ki, onun arasından dahilər çıxsın. Porfiri soruşur ki, Raskolnikov özünü qeyri-adi sayırmı? Porfiri Raskolnikovdan şübhələnir. O, Napaleon kimi arxaya baxmadan gedir. Svidriqaylov elə biri ilə evlənmək istəyirdi ki, kasıb olsun və ər ona hakim ola bilsin. Digər tərəfdən o bu qadın vasitəsilə vəzifəyə çatmaq istəyirdi. Katerina xəstədir. Raskolnikov ona o biri qızı Poleçkanın da Sonya kimi küçəyə düşəcəyini deyir. Katerina "Tanrı qoymaz" söyləyir. Raskolnikov Tanrının olmadığını iddia edir. Sonya daim Tanrıya dua edir. Onun İncili var və bu incili qətlə yetirilmiş şahid Lizaveta bağışlayıb. Sonya Raskolnikova İncil (İsanın Lazarı həyata qaytarmasından) oxuyur. Raskolnikov müstəntiq Porfirinin yanına gedir. Birdən həbsə alınmış Mikolay otağa girib qarını öldürdüyünü etiraf edir. Marmeladovun dəfn mərasimində Lebezyatnikov Lujinlə emansipasiyadan – vətəndaş nikahından danışırlar. Lujin bir az sonra Sonyanı 100 manat oğurlamqda ittiham edir. Sonyanın anası onun çibini çevirəndə 100 manat düşür. Lebezyatnikov şahidlik edir ki, Lujin pulu Sonyanın cibinə qoyub. Lujin demək istəyir ki, Raskolnikovun sevdiyi qız oğrudur. Ev sahibəsi Katerinanı qovur. Raskolnikov Sonyaya etiraf edir ki, qarını o öldürüb. Sonya Lisavetadan qalmış xaçı Raskolnikova vermək istəyir. Katerina küçədə qalır. Biri ona 3 manat verir, qaradavoy onu saxlayır. Katerinanın ölümündən 3 gün ötüb. Onun uşaqlarını Svidriqaylov himayəyə götürür. Romanda cinayətin sosial və psixoloji amilləri açıqlanır. Peterburq səfaləti təsvir edilir.

Əsər boyu Raskolnikovu bir sual narahat edir: o ləyaqətli insandırmı? Onun başqalarını mühakimə etmək haqqı varmı? Raskolnikova vicdanı əzab verir və o törətdiyi cinayəti etiraf edir. O özünü cinayətə görə yox, daxili zəifliyini qiymətləndirmədən cinayətə getdiyi üçün ittiham edir.

Raskolnikov katorqaya göndərilir və Sonya da onu müşayiət edir. Nəhayət, qəhrəman qeyri-adilik iddiasından imtina edir və Sonyaya sevgidə özünə arxa tapır.

Personajlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  • Rodion Raskolnikov -Родион Романович Раскольников , əsərin qəhrəmanı. Yoxsul, sabiq tələbə. Qətlə mənəvi haqqı olduğunu düşünür və ilk qətldə cəmiyyətin zəif bir üzvünü öldürməklə şoka düşür. Anlayır ki, qətl insanı seçilmiş etmir.
  • Pulxeriya Aleksandrovna Raskolnikova -Пульхерия Александровна Раскольникова, qəhrəmanın anası. O, qızını Lujina ərə vermək üçün Sankt-Peterburqa gəlir və qızının bədbəxt taleyi onu ölümə aparır.
  • Avdotya Romanovna Raskolnikova -Авдотья Романовна Раскольникова, qəhrəmanın bacısı. Ağıllı, qardaşına qurban getməyə hazır bir qız. Ailəyə yardım üçün sevmədiyi insana ərə getmək istəyi alınmır və qardaşının dostu *Razumixinə ərə gedib xoşbəxt olur.
  • Pyotr Petroviç Lujin -Пётр Петрович Лужин, Avdotyanın nişanlısı. Eqoist işbaz, Raskolnikovu incitmək üçün onun sevgilisi sonya Marmeladovanı oğurluqla şərləyir.
  • Dmitri Prokofyeviç Razumixin -Дмитрий Прокофьевич Разумихин, Raskolnikovun tələbə dostu. Duneçkanı (Avdotyanı) sevir və onunla evlənir.
  • Semyon Zaxaroviç Marmeladov -Семён Захарович Мармеладов, keçmiş titullu müşavir. Sərxoşluq edən, zəif iradəli bir insan. Araba altında qalıb ölür.
  • Katerina İvanovna Marmeladova- Катерина Ивановна Мармеладова, Semyon Marmeladovun arvadı. Ştab-zabiti qızı, vərəm xəstəsi, 3 uşağı tənha böyütmüş qadın. Dəli olub ölür.
  • Sonya Semyonovna Marmeladova-Соня Мармеладова|Софья Семёновна Мармеладова, qəhrəmanın sevgilisi. Semyon Marmeladovun birinci nikahdan qızı. Hissiyatlı, mərhəmətli olsa da ailəni yedirmək üçün fahişəlik yolunu seçir. Radionun arxasınca Sibirə gedir. Bu qız onu sözün əsil mənasında insan edə bilir.
  • Arkadi İvanoviç Svidriqaylov -Аркадий Иванович Свидригайлов, əyan, sabiq zabit, xəyanətkar, alçaq bir şəxs. Məqsədi uğrunda hər şeyə hazırdır. O, Avdotyaya çatmaq istəyir. Ölümdən qorxduğu halda özünü öldürür.
  • Marfa Petrovna Svidriqaylova -Марфа Петровна Свидригайлова, Arkadinin mərhum arvadı. Əri onun qətlində şübhəlidir.
  • Andrey Semyonoviç Lebezyatnikov -Андрей Семёнович Лебезятников, nazirlik işçisi, sosialist-utopist, axmaq, Lujinin qonşusu.
  • Porfiri Petroviç -Порфирий Петрович, istintaq işləri üzrə pristav, işinin bilicisi, dəlillər olmadığı halda Raskolnikovu etirafa vadar edir.
  • Amaliya Lyudviqovna Lippevexzel Амалия Людвиговна (Ивановна) Липпевехзель, Marmeladovlara icarəyə verilmiş evin sahibəsi, əsli bilinməyən atası ilə öyünən axmaq.
  • Alyona İvanovna -Алёна Ивановна, kollec katibəsi, aradüzəldən, Raskolnikovun balta ilə öldürdüyü qarı.
  • Lizaveta İvanovna -Лизавета Ивановна, Alyonanın ögey bacısı. Sadə, pak, dindar qadın. Təsadüfən qətlə şahid olduğu üçün öldürülür.
  • Zosimov -Зосимов, Razumixinin tanış həkimi, öz qiymətini bilən iradəli insan.
  • Zametov Aleksandr Qriqoryeviç -Заметов Александр Григорьевич, polisdə poçtalyon, Razumixinin dostu, Raskolnikovun qatil olmasından şübhələnir.
  • Nikolay Dementiev - Николай Дементьев, cinayət baş verən zaman digər otaqda evi boyayan fəhlə.
  • Polina Mixaylovna Marmeladova - Полина Михайловна Мармеладова, Semyon Zaxaroviç Marmeladovun 10 yaşlı övladlığa götürülmüş qızı, Sonyanın balaca bacısı

Kino

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ 1 2 3 Карякин (1976), 216
  2. ↑ "Cinayət və cəza". 2015-05-12 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-03-24.
  3. ↑ Deutsche Nationalbibliothek Record #4099168-4 // Ümumi tənzimləmə nəzarəti (GND) (alm.). 2012—2016.
  4. ↑ University of Minnesota – Study notes for Crime and Punishment Arxivləşdirilib 2016-04-11 at the Wayback Machine – (retrieved on 1 May 2006)
  5. ↑ Frank (1995), 96
  6. ↑ Yousef, About Crime and Punishment Arxivləşdirilib 2008-09-18 at the Wayback Machine
    * Fanger (2006), 17–18
  7. ↑ Достоевский, Фёдор. Ф.М. Достоевский. Собрание сочинений в пятнадцати томах. Том пятый. «Преступление и наказание». Наука. 1989. səh. 523.
  8. ↑ Редакторская подборка. "Имхонет: Литературные герои и их прототипы" (rusca). ИМХОНЕТ. 2015-06-19 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-08-12.
  9. ↑ Frank, 170
    * Peace (2005), 8
    * Simmons (2007), 131
  10. ↑ Frank (1994), 168
  11. ↑ Miller (2007), 58
    * Peace (2008), 8
  12. ↑ Frank (1994), 179
  13. ↑ Miller (2007), 58–59
  14. ↑ Frank (1995), 39
    * Peace (2005), 8
  15. ↑ Simmons (2007), 131
  16. ↑ Карякин (1976), 118
  17. ↑ Dostoyevsky initially considered four first-person plans: a memoir written by Raskolnikov, his confession recorded eight days after the murder, his diary begun five days after the murder, and a mixed form in which the first half was in the form of a memoir, and the second half in the form of a diary (Rosenshield [1973], 399).
  18. ↑ Carabine (2000), x
    * Frank (1994), 170–172
    * Frank (1995), 80
  19. ↑ Мочульский (1947),228
  20. ↑ Frank (1994), 174
  21. ↑ Frank (1994), 177
  22. ↑ Frank (1994), 175
  23. ↑ Frank (1994), 179–180, 182
  24. ↑ Frank (1994), 170, 179–180, 184
    * Frank(1995), 93
    * Miller (2007), 58–59

Mənbə

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Xarici keçidlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Həmçinin bax

[redaktə | mənbəni redaktə et]