Dmitri Kantemir

Dmitri Konstantinoviç Kantemir rum. Dimitrie Cantemir; 26 oktyabr 1674[1][2][…], Dmitriye-Kantemir[d] – 21 avqust (1 sentyabr) 1723[3][4][…], Dmitrovsk[d], Kiyev quberniyası) — Rusiya və Moldov dövlət xadimi.

Dmitri Kantemir
rum. Dimitrie Cantemir
Şəxsi məlumatlar
Doğum tarixi 26 oktyabr 1674(1674-10-26)[1][2][…]
Doğum yeri
Vəfat tarixi 21 avqust (1 sentyabr) 1723[3][4][…] (48 yaşında)
Vəfat yeri
Fəaliyyəti antropoloq, dilçi, tarixçi, filosof, bəstəkar, xəritəşünas, yazıçı, coğrafiyaşünas, şərqşünas, siyasətçi
Hərbi xidmət
Döyüşlər
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Həyatı

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Dmitri Kantemir moldav hakimi Konstantin Kan Temirin (1627–1693) oğlu idi. 22 il İstanbulda yaşamışdı. Burada diplomatik missiyanı yerinə yetirirdi. Bu zaman ərzində türk dilini gözəlcə öyrənmiş, bu xalqın mədəniyyətinə, ədəbiyyatına və tarixinə bələd olmuşdu.

Öz zəmanəsinin yaxşı təhsil görmüş bir adamı idi. İstanbulda, həm də "Patriarx məktəbi"ndə təhsil almışdı. Bu məktəb əski Vizantiya ənənələrini hifz etmiş məktəb-təhsil ocağı idi. Beləliklə, türk dilini bilən, ərəb və fars dillərinə də aşina olan Kantemir həm də yunan-latın təlimi almışdı.

Onun xarüqə keyfiyyətlərini nəzərdə tutan V. Belinski Kantemiri "Rus yazıçılarının portret qalareyası" əsərində hərtərəfli adam kimi xarakterizə edir: "Knyaz Kantemir alim bir şəxs idi… Berlin akademiyasının üzvü idi, türkcə, farsca, yunanca, latınca, italyanca, rusca, moldavca danışır, fransız dilini əməlli-başlı bilir, özündən sonra latın, yunan, moldav və rus dillərində bir çox əsərlər qoyub getmişdir".

Dmitri Kantemir qədim tatar xanı sülaləsindən çıxmışdı. Onun familiyası kan (xan) Temir (temir, timir, dəmir) buna sübutdur. A. N. Kononov onun Əmir Teymurun (Teymurləngin) nəslindən olduğunu irəli sürür.

Dmitri Kantemir (1673–1723) İstanbulda yaşayarkən artıq gizli casuslar vasitəsilə Pyotrla əlaqəyə girir. Pyotr Osmanlı imperiasına daxil olan xristian xalqlarının xilaskarı rolunu boynuna çəkərək, Balkan xalqlarının xristian və slavyan hisslərini coşduraraq onları özü üçün alət etməkdə idi. Beləliklə, 1710-cu ildə sultan tərəfindən Moldav taxtına əyləşdirilən Kantemir bu tacı bircə il daşıya bildi. Türkiyə ilə savaşa başlayan I Pyotr Kantemirə böyük ümid bəsləyirdi; Kantemir ona əsgəri güc də vəd etmişdi. O, lazımi anda arxadan qoşunu ilə qalxıb Pyotra qoşulmalı idi. Lakin gözlədikləri kimi olmur. Purut çayı (əsil adı: Burat) üstündə Rus qoşunları biabırcasına məğlub olur, deyirlər Pyotr özü də bu döyüşdə türklərə əsir düşür. Çar Pyotr bu barədə sonralar etiraf etməkdən usanmırdı: "Prut xəcalətimi mən ölüm yatağında belə unutmayacağam". Rus tarixində bu döyüş "Prut bədbəxtliyi" adlandırılır.

Odur ki, məğlubiyyətdən sonra öz ölkəsində qala bilməyən Kantemir 4 minlik qoşunu, arvadı, altı uşağı ilə Rusiyaya keçir. Geriyə yolu bağlanan Xan Purut sülhü bağlanandan sonra həmişəlik Rusiyada yerləşir. Əvvəl ailə Xarkovda məskunlaşır və Ukraynada, Kurskdakı malikanələrində yaşayır. 1713-cü ildə isə knyaz ailəsi ilə Moskvaya köçür. Sülh bağlanarkən türk tərəfi məğlub olan Rusiyadan xain çıxan moldav hakimi Xan Temiri də geri istəyirlər.

Çar Pyotr diplomatik işlərini həvalə etdiyi vəkili Şapirova bununla bağlı yazdığı məktubunda göstəriş verirdi: "Mən knyazı onlara verə bilmərəm. O, mənə sevgisi üzündən var-dövlətindən, mal-mülkündən keçdi. Verdiyim sözü geri götürə bilmərəm. Mən indi vicdandan başqa heç nəyə sahib deyiləm… Əgər onu geri versəm, onda bu mənimçün padşah olmaq şərəfindən məhrum olmaq deməkdir" (19, 171). 1719-cu ildə çarın dəvəti ilə paytaxta – Peterburqa köçür. Dmitri Kantemir Rusiyanın dövlət işlərinə cəlb edilir.

Pyotr Kantemirin xidmətlərini layiqincə qiymətləndirdi; onu Senata üzv təyin etdi, Moskvada və Peterburqda ev bağışladı, Kursk yaxınlığında malikanələr verdi, ildə 60 min manatlıq təqaüd təyin etdi.

Pyotr ona da, oğullarına da yaşayıb fəaliyyət göstərmələri üçün həqiqətən padşah inayəti göstərirdi. Şübhəsiz, çar yalnız Rusiyanın yaxın Şərqdə maraqları xatirinə Türkiyə və İslam tarixini öyrənən Kantemirə fikir verirdi. Tarixçi Kantemir bütün əsərlərini Rusiyada yaratdı. Kantemirin "Moldaviyanın tarixi, coğrafi və siyasi təsviri" əsəri öz tarixi və etnoqrafik qiymətinə görə bu gün də eyni dəyəri saxlamaqdadır.

1716-cı ilin sonlarına doğru Kantemir "Osmanlı xanədanının yüksəlişi və süqutu" əsərini tamamladı. Bu kitab Osmanlı imperiyasının siyasi və hərbi vəziyyətinə dair ilk sistematik əsər idi və dərhal ingilis, alman, fransız dillərinə tərcümə edildi.

Aradan az keçməmiş, 1720-ci ildə daha bir mükəmməl əsər ortada idi. Bu yeni kitab "Türk imperiyasının vəziyyəti və dini sistemi" adlanırdı. Dmitri Kantemirin ailəsində uşaqlarının müəllimi İvan Yuryeviç İlinski yaşayırdı. Bu kitabı rus dilinə o tərcümə etmişdi. İlinski daha sonra Kantemirin şəxsi katibi işləmişdi. Lakin İlinskinin əsl şöhrəti qabaqda idi. Onun adı Seçenev, Radlov kimi simalarla bir çəkiləcəkdi. Rus imperiyasına daxil edilən istila torpaqlarının yerli türk əhalisini xristianlaşdırmaqda çarizmin dəstəyi olan missionerlər kimi… Kitab ən çox "Məhəmməd dininin hazırkı vəziyyəti" adı ilə yayılırdı. Pytorla Azərbaycandan geri dönən Kantemir yolda ikən 1723-cü ilin avqustunda vəfat edir.

Dmitri Kantemir və I Pyotr

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Kantemirlə I Pyotr arasında bir vicdan əhdləşməsi var idi; nə zaman Moldaviya Rusiyaya keçəcəksə onun hakimi Kantemirlərdən olmalı idi. Odur ki, bu ümid bu ailədə hələ uzun illər yaşamaqda davam edəcəkdi. Buna görə də, ata Kantemirdən sonra onun oğulları bu ideyanın bəhrəsini səbrlə gözləməkdə idilər. Pyotrun ölümündən çox-çox illər sonra, Pyotrun qardaşı qızı Anna İvanovnanın vaxtında baş verən Rus-Türk müharibəsinin (1736–1739) nəticələri Kantemir oğullarını bərk maraqlandırdığından satirik şair olan Antiox Kantemir "İmperatriça Annaya doğum günü münasibətilə" mədhiyyəsini yazdı. Çünki Antiox Kantemir öz atası ilə Pyotrun əhdini bilirdi; bu səbəbdən müharibənin nəticəsinə öz ailə müqəddəratı kimi yanaşırdı. Antiox Kantemir öz şeirini "qələbə nəğməsi" sanırdı. Annaya üç mədhiyyə yazmış, birini hətta "İmperatriça Annaya onun varvarlara qarşı qələbəsi münasibətilə" adlandırmışdı.

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ 1 2 M. G. Cantemir (ing.). // Encyclopædia Britannica: a dictionary of arts, sciences, literature and general information / H. Chisholm 11 New York, Cambridge, England: University Press, 1911. Vol. 5. P. 209.
  2. ↑ 1 2 Bibliothèque nationale de France BnF identifikatoru (fr.): açıq məlumat platforması. 2011.
  3. ↑ 1 2 Сорока И. А. Кантемир (rus.). // Краткая литературная энциклопедия Москва: Советская энциклопедия, 1966. Т. 3. С. 373–374.
  4. ↑ 1 2 http://www.ghika.net/Familles/Cantemir/Cantemir_01.pdf.

Xarici keçidlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Vikianbarda Dmitri Kantemir ilə əlaqəli mediafayllar var.