Erməni dilinin Qarabağ dialekti

Erməni dilinin Qarabağ dialekti (erm. Ղարաբաղի բարբառ, Ğarabaği barbař) və ya Artsax dialekti (erm. Արցախի բարբառ, Artsakhi barbař), həmçinin bəzən Şuşa dialekti (erm. Շուշիի բարբառ, Šušii barbarř) — şərqi erməni dilinin Dağlıq Qarabağ erməniləri, eləcə də Ermənistan Respublikasının cənub və şimal-şərqində yaşayan ermənilər tərəfindən danışılan xüsusi fonetik və sintaktik quruluşa malik dialekti.

Erməni dilinin Qarabağ dialekti
Təsnifatı
Hind-Avropa dilləri
erməni dili
Qarabağ dialekti

Bu dialektdə Azərbaycan SSR-də, xüsusən də Bakı və Gəncə şəhərlərində yaşayan ermənilərin əksəriyyəti danışırdı. Birinci Qarabağ müharibəsi dövründə Azərbaycan erməniləri öz evlərini tərk etmək məcburiyyətində qalmışdılar. Bu gün Azərbaycandan olan erməni mühacir və qaçqınların əksəriyyəti Ermənistan və Rusiyada yaşayır, burada bəzən standart erməni və rus dilləri ilə yanaşı Qarabağ dialekti də danışılır.

Dialekt ən geniş yayılmış erməni dialektlərindən biri hesab olunur.[1][2][3] Daşıyıcıların sayı barədə dəqiq məlumat yoxdur. 1969-cu il siyahıyaalınmasına əsasən, SSRİ ərazisində Qarabağ dialektində danışan 1 milyona yaxın insan yaşayırdı ki, bu da Azərbaycan SSR ərazisindəki 484 min erməni əhalisinin demək olar ki, hamısını (Naxçıvan MSSR erməniləri istisna olmaqla) təşkil edirdi. Şimal-şərqi Qafqazda yaşayan 50,000 erməninin böyük əksəriyyəti, Mərkəzi Asiyada yaşayan 100,000 erməninin böyük əksəriyyəti, həmçinin Ermənistan SSR-in bəzi rayonlarının (Sünik, Tavuş və s.) sakinləri bura daxil idi.

Tarixi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Strabonun yazdığına görə ("Coğrafiya", XI kitab, 4-cü fəsil) e.ə. I əsrdə Kür çayına qədər olan ərazi erməni dilində danışırdı.[3]

VIII əsr erməni tarixçisi Stepanos Sünetsi ilk dəfə Arsak regionunda mövcud olan yerli dialektdən bəhs etmişdir.[3] "Qrammatikanın şərhi" əsərində Artsax dialekti (erm. զԱրցախային) haqqında yazmışdır. 1711-ci ildə Qarabağ dialektini İohann Yoaxim Şröder qeyd etmişdir.[4]

Raçiya Açaryanın sözlərinə görə, Şuşa, Yelizavetpol (indiki Gəncə), Nuxa (indiki Şəki), Bakı, Dərbənd, Ağstafa, Dilican, Qarakilsə (indiki Vanadzor), Qazax, Loru, Qaradağ, Təbrizin Leylabad məhəlləsində (indiki İran), Burdur və Ödəmişdə (indiki Türkiyə) bu dialektdə danışırdılar.[5]

1980-ci illərin sonlarına qədər Azərbaycan SSR-də yaşayan ermənilərin əksəriyyəti Qarabağ dialektində danışırdılar.[3]

İndiki dövrdə

[redaktə | mənbəni redaktə et]

1999-cu ilin rəsmi siyahıyaalınmasına əsasən, Azərbaycanda təxminən 645 erməni yaşayırdı ki, onların da əksəriyyəti azərbaycanlılarla evlənən yaşlı qadınlardır.[6][7] 2023-cü ilə qədər Qarabağ dialektinin danışıldığı əsas ərazi tanınmamış DQR idi. Ermənistan Respublikasında İrəvan dialektinin üstünlük təşkil etdiyi Sisian şəhəri və ətraf kəndlər istisna olmaqla, Sünik vilayətinin əhalisinin əksəriyyəti bu dialektdə danışır.[2][8][9][10]

Qarabağ dialekti Ermənistanın şimal və şimal-şərqində də danışılır, lakin digər lokal dialektlərin təsiri altındadır. Loru mərzinin şərq hissəsində, Pəmbək rayonunda danışılır.[8] Qarabağ dialekti erməni dilinin Şəmsəddin-Tavuş dialekti ilə ortaq xüsusiyyətlərə malikdir.[11]

Alınma sözlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Qarabağ dialektində gündəlik səviyyədə xeyli sayda rus, türk, Azərbaycan,[12] fars və ərəb mənşəli sözlər var.[13][14][15][16][17]

Həmçinin bax

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ Карапетян Самвел; Karapetyan, Bakur (1998). Тайны Гандзака (Кировабада) и Северного Арцаха. Из 51 диалекта армянского языка самым распространенным, по мнению лингвистов, является арцахский (карабахский) диалект.
  2. ↑ 1 2 Манасян Александр (2002). Карабахский конфликт в ключевых понятиях и избранные темы в расширенном формате. 45 страница: Карабахский диалект один из самых распространённых диалектов армянского языка. На этом диалекте говорят не только жители Нагорного Карабаха, но и большая часть населения Зангезура (Сюника) Республики Армения. Диалект имел большое воздействие на формирование бакинского говора армянского языка. (rus.)
  3. ↑ 1 2 3 4 Maroutian, H. T.; Sargsian, H. G.; Kharatian, Z. V. (1989). "К этнокультурной характеристике Арцаха" Arxivləşdirilib 2022-12-23 at the Wayback Machine. Lraber Hasarakakan Gitutyunneri. Ереван. Национальная академия наук Республики Армения. 3–18. ISSN 0320–8117.
  4. ↑ Г. Б. Джаукян. Языкознание в Армении в V—XVIII вв. // История лингвистических учений. Средневековый Восток (PDF) (4550 nüs.). Л.: Наука. Отв. ред. А. В. Десницкая, С. Д. Кацнельсон. 1981. 13.
  5. ↑ Ачарян, 1909, "Классификация армянских диалектов", страница 25
  6. ↑ "Сколько армян осталось в Азербайджане? - авторская статья". Gisher News (rus). İstifadə tarixi: 2022-12-18.
  7. ↑ "Сколько армян проживает в Баку? Алиев лжет и манипулирует". FIP.AM (rus). 2020-10-14. 2022-12-18 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-12-18.
  8. ↑ 1 2 Wright, John; Schofield, Richard; Goldenberg, Suzanne (1996). Transcaucasian Boundaries Arxivləşdirilib 2022-12-18 at the Wayback Machine. London: Psychology Press. p. 91. ISBN 9780203214473. The spoken language of today shows a gradual change as the villages extend farther from Erevan and the Ararat valleys. The villagers of western Siunik speak the Erevan dialect, that is, standard eastern Armenian, whereas in eastern Siunik, and in parts of Lori and Pambak in northern Armenia, as well as throughout the Artsakh/Karabakh, the dialect of Karabakh is spoken.Şablon:Ref-English
  9. ↑ Аммон Ульрих (2006). Sociolinguistics. an international handbook of the science of language and society, Soziolinguistik. Berlin: Walter de Gruyter. p. 1901. ISBN 9783110199871. The dialects in the southern part of the Republic (Goris, Kapan, Meghri) and in Karabakh are very divergent from the literary language, and their speakers are clearly recognizable. All dialects now are influenced by the Eastern literary language through the schooling system and mass communications; in this respect Armenian dialects are in the same situation as in any other industrialized country.Şablon:Ref-English
  10. ↑ Этнополитическая ситуация в России и сопредельных государствах в … году: ежегодный доклад. Институт этнологии и антропологии Российской академии наук. 2008. Карабахский диалект армянского языка во многом схож с диалектом армянского языка марза/области Сюник в самой Армении
  11. ↑ Mezhunts, Barmik (1985). Շամշադին-Իջևանի խոսվածքի և Արարատյան ու Ղարաբաղի բարբառների փոխհարաբերությունները Arxiv surəti Wayback Machine saytında (erm.) [Отношения Шамшадина-Иджевана с Арарато-Карабахским диалектом]. Lraber Hasarakakan Gitutyunneri. Ереван. Национальная Академия наук Республики Армения. 3–18. ISSN 0320–8117.
  12. ↑ Сборник научных статей. 2016.
  13. ↑ Международная конференция: Проблемы Армянской Диалектологии (PDF). 2014. Arxivləşdirilib 2018-11-23 at the Wayback Machine
  14. ↑ "Հրաչյա Աճառյանի «Թուրքերէնէ փոխառեալ բառերը Պօլսի հայ ժողովրդական լեզուին մէջ համեմատութեամբ Վանի, Ղարաբաղի եւ Նոր-Նախիջեւանի բարբառներուն» աշխատությունը" (erməni). 2023-01-16 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-01-16.
  15. ↑ https://www.academia.edu/5669018/%D0%90%D1%80%D0%BC%D1%8F%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B5_%D0%B4%D0%B8%D0%B0%D0%BB%D0%B5%D0%BA%D1%82%D1%8B_%D1%85%D0%B0%D1%80%D0%B0%D0%BA%D1%82%D0%B5%D1%80%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%B8%D0%BA%D0%B0_%D0%BE%D1%82%D0%B4%D0%B5%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D1%8B%D1%85_%D0%B4%D0%B8%D0%B0%D0%BB%D0%B5%D0%BA%D1%82%D0%BE%D0%B2 (#bare_url_missing_title). 2022-11-29 tarixində arxivləşdirilib.
  16. ↑ "Арцахский язык — уникальное явление армянской языковой группы". ИА Реалист: новости и аналитика (rus). 2021-08-06. 2023-01-16 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-01-16.
  17. ↑ John A. C. Greppin and Amalya A. Khachaturian; with an introduction by Gevorg B. Djahukian and an excursus by H. D. Muradyan. A handbook of Armenian dialectology. — Delmar, N. Y. : Caravan Books, 1986. — С. 11. — 253 с. — ISBN 0882060651.

Əlavə ədəbiyyat

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Xarici keçidlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]