Hüquq ailəsi

Hüquq ailəsi və ya hüquq sistemi — müqayisəli hüququn mərkəzi anlayışlarından biri; ümumi hüquq mənbəyi, əsas anlayışlar, hüququn strukturu və onun formalaşmasının tarixi yolu ilə birləşdirilən milli hüquq sistemlərinin geniş məcmusu.

Hüquqi ailə termini elmi dövriyyəyə alman alimi Qotfrid Leybnits tərəfindən daxil edilmişdir, o, 1667-ci ildə Nova Methodus Discendae Docendaeque Iurisprudentiae (hüquq elminin öyrənilməsi və tədrisinin yeni üsulları) əsərini latın dilində nəşr etdirmişdir. Məhz bu əsərdə Leybnits ailə-genetik yanaşmadan istifadə edərək bir sıra ölkələrin qanunlarının vahid mənbəsinin olması və inkişafın oxşarlığını vurğulayaraq unikal ailələrdə mümkün birləşməsi ideyasını irəli sürmüşdür^[1] . Bir qədər əvvəl Leybnits dil ailəsi (dillər ailəsi) terminini yaradaraq dillərlə bağlı oxşar ideyalar irəli sürmüşdür.

Hər bir hüquq sistemi unikaldır, lakin müqayisəli hüquq onların oxşar və fərqli cəhətlərini müəyyən etməklə hüquq sistemlərinin tipologiyasını yaratmağa imkan verir. Bu yolla hüquq ailəsi adlanan hüquq sistemlərinin növləri formalaşır. Meyarlar aşağldakılardır:

• hüquq mənbələrinin əlaqəsi və istifadəsi,
• presedentlərin yaradılmasında məhkəmənin rolu,
• hüquq sisteminin mənşəyi və inkişafı.

Ən məşhuru fransız alimi Rene Davidin^[2] təsnifatıdır, ona görə aşağıdakılar fərqlənir:

• Roman-german hüquq ailəsi,
• Anqlosakson hüquq ailəsi,
• dini hüquq ailəsi (müsəlman, yəhudi və s.),
• sosialist hüquq ailəsi,
• ənənəvi hüquq ailəsi ,
• bəzi digər hüquq ailələr.

Roman-german hüquq sistemi kontinental Avropanın bütün ölkələrinin hüquq sistemlərini birləşdirir. Bu hüquq sistemi Roma hüququnun əsasında yaranmışdır. Hüququn əsas mənbəyi — normativ aktdır. O, hüquq normalarının sahələrə aydın bölünməsi ilə xarakterizə olunur və bütün sahələr iki alt sistemə bölünür: xüsusi hüquq və ictimai hüquq. İctimai hüquq sahəsinə inzibati hüquq, cinayət hüququ, konstitusion hüquq və beynəlxalq ictimai hüquq daxildir. Xüsusi hüquqa isə mülki hüquq, ailə hüququ, əmək hüququ və beynəlxalq xüsusi hüquq daxildir. Dövlət orqanları sistemində qanunvericilik və hüquq-mühafizə orqanları arasında aydın fərq qoyulur. Qanunvericilik funksiyaları qanunverənin inhisarını təşkil edir. Bu sistemin əksər ölkələri yazılı konstitusiyanın olması ilə xarakterizə olunur.

Roman-german hüquq sistemi çərçivəsində aşağıdakı qruplar fərqləndirilir:

• Roman hüququ qrupu (Fransa, Belçika, İspaniya, İtaliya, Kvebek, Lüksemburq, Monako, Hollandiya, Puerto Riko, Rumıniya, Filippin, Latın Amerikası ölkələri, fransızdilli Afrika ölkələri, Qərbi Asiyanın bəzi ölkələri və s. .);

• German hüququ qrupu (Almaniya, Avstriya, Azərbaycan, Braziliya, Macarıstan, Yunanıstan, İndoneziya, Qırğızıstan, Latviya, Moldova, Portuqaliya, Sloveniya, Tayland, Türkiyə, Özbəkistan, Ukrayna, Çexiya, İsveçrə, Estoniya, Cənubi Koreya, Yaponiya və s.);

• Skandinaviya hüququ qrupu (Danimarka, İslandiya, Norveç, Finlandiya, İsveç hüquq sistemləri).

İctimai hüquq Avstraliya, Beliz, Böyük Britaniya (Şotlandiya istisna olmaqla), İrlandiya, Kanada, Yeni Zelandiya, ABŞ, Yamayka və s. milli hüquq sistemlərində üstünlük təşkil edir. Bu qanuni ailənin əcdadı İngiltərə olmuşdur. Bu hüquq sistemi stare decisis (latınca — "Qərar verilmiş şeyin üzərində dayan") prinsipinə əsaslanır və bu o deməkdir ki, məhkəmə qərar qəbul edərkən hakim qüvvə presedentə məxsus olur. Anqloamerikan hüquq sistemində hüququn əsas mənbəyi adətlərdir (məhkəmə presedenti ilə təsdiqlənir), qanunvericilik müqavilə növü kimi qəbul edilir. Beləliklə, Roman-german sistemindən fərqli olaraq, məhkəmə qərarları hüququn faktiki formalaşmasında böyük rol oynayır, Roman-german sistemi isə qanunun şərhi və tətbiqi funksiyasını məhkəmələrə buraxır.

ABŞ-də Anqlo-amerikan və Roman-german hüquq sistemlərinin prinsiplərinin qarışdırılması tendensiyası mövcuddur: birincisi aşağı səviyyədə geniş yayılmışdır, lakin yurisdiksiya səviyyəsi artdıqca qanunun kodifikasiyası tendensiyası müşahidə olunur. Kanadada xüsusi hüquq presedent hüququdur, cinayət hüququ isə kodlaşdırılmışdır.

Sosialist hüquq sistemi müstəqil sistem olmayıb, Roman-german hüquq sisteminin yalnız bir qoludur. Sosialist sistemi çoxlu sayda sosial təminatların qanunvericiliklə konsolidasiyası müqabilində sosial və iqtisadi həyatın bir çox sahələrinə dövlət nəzarəti, habelə rəqabətdən virtual imtina ilə məhkəmə prosesinin sadələşdirilmiş proseduru ilə xarakterizə olunur. Eyni zamanda, demək olar ki, bütün sosialist dövlətlərində Roman-german hüquq sisteminin bütün formal xüsusiyyətləri qorunub saxlanılmışdır. Anqlo-sakson sistemi daxilində sosialist sistemə doğru inkişaf yox idi. Sosialist hüququnun ikinci dərəcəli olsa da, xarakterik olan institutlarından biri yoldaşlar məhkəməsi idi^[2] .

Dini hüquq sistemi, hüququn əsas mənbəyinin Müqəddəs yazılar olduğu bir hüquq sistemidir. Ən məşhur nümunələr İslam hüququ (şəriət) və yəhudi hüququdur (alaha). Avropada dini hüquq orta əsrlərdə belə kök sala bilməmişdir, çünki Kilsənin nüfuzu yalnız mənəvi sfera ilə bağlı idi; cəza və mülki hüquq məsələləri yerli hökmdarların müstəsna səlahiyyətində idi.

Qarışıq hüquq sistemlərinin aşağıdakı növləri var^[3] :

• Roman-german və Anqlo-amerikan hüququnun dualizmi (İsrail, Kamerun, Kipr, Malta, Tayland, Filippinin hüquq sistemləri; inzibati-ərazi vahidləri: Kvebek, Luiziana, Puerto-Riko, Şotlandiya);^[4]

• Anqlo-amerikan və dini hüququn dualizmi (şəriət qaydalarının da qüvvədə olduğu Banqladeş, Hindistan, Nigeriya, Malayziya, Myanma, Pakistan, Sudan, Tanzaniyanın hüquq sistemləri);

• Roman-german və dini hüququn dualizmi (Əlcəzair, Cibuti, Misir, İordaniya, İran, Livan, Mərakeş, Suriya, Tunis və s. hüquq sistemləri);

• Roman-german və adət hüququnun dualizmi (Kamboca, Laos, Konqo, Madaqaskar, Mali, Ruanda, Efiopiya, Cənubi Koreya və s. hüquq sistemləri) və s.

Beynəlxalq hüquq — dövlətlər, onların yaratdığı beynəlxalq təşkilatlar və bəzi digər beynəlxalq ünsiyyət subyektləri arasında münasibətləri tənzimləyən xüsusi hüquq sistemidir.

• Hüquq
• Hüquqi sistem

• Правовые системы стран мира. Энциклопедический справочник. Под ред. Сухарева А. Я. Норма. 2003. http://kommentarii.org/strani_mira_eciklopediy/ Архивная копия от 30 июня 2015 на Wayback Machine
• Венгеров А.Б. Теория государства и права. — М.: Юристъ, 1996.
• Давид Р., Жоффре-Спинози К. Основные правовые системы современности = Les grands systemes de droit contemporains / Пер. с фр. В. А. Туманова. — М.: Международные отношения, 2009. — 456 с. — 3000 экз. — ISBN 978-5-7133-1340-1.
• Саидов А.Х. Сравнительное правоведение (основные правовые системы современности) / Под ред. В.А. Туманова. — М.: Юристъ, 2003. — 448 с. — ISBN 5-7975-0334-4.
• Лафитский В.И. Сравнительное правоведение в образах права. — М.: Статут, 2010–2011. — Т. 1 и Т.2. — ISBN 978-5-8354-0653-1.
• Тихомиров Ю.А. Курс сравнительного правоведения. — М.: НОРМА, 1996. — 432 с. — ISBN 5-89123-042-9.