Hamursuz Bayramı

Fəsh[1][2][3] və ya Pasxa (anqlosaks. Ēostre, lat. Pascha; q.yun. Πάσχα Pasxa, ivr. ‏פֶּסַח‏‎ Pesax[4]) – el arasında həm də Qızıl yumurta bayramı[5] kimi tanınan Əhdi-Cədiddə təsvir edildiyinə əsasən, İsanın çarmıxa çəkilməsindən üç gün sonra dirilməsi münasibətilə qeyd edilən xristian festival və bayramıdır.[6][7] Pasxa, qırx günlük oruc və ibadət müddəti olan Böyük pəhrizdən əvvəlki İsanın ehtirasının kuliminasiyasıdır. Böyük pəhrizin, Pasxa triduumu, Sonuncu şam yeməyi və ayaq yumanın[8][9] anıldığı Müqəddəs cümə axşamının, həmçinin, İsanın çarmıxa çəkilməsi və öldürülməsinin anıldığı Müqəddəs Cümə gününün də daxil olduğu sonuncu həftəsi "Müqəddəs həftə" adlanır.[10] Pasxadan sonra əlli günlük Pasxa fəsli adlı dövr başlanır ki, həmin dövr də Müqəddəs Üçlük günü ilə başa çatır.

Pasxa
Rafael Santinin təsvir etdiyi Məsihin dirilməsi
Rafael Santinin təsvir etdiyi Məsihin dirilməsi
Rəsmi adı Pasxa
Növ xristian, mədəni
Həsr olunub İsanın dirilməsi
Tarix 22 mart, 25 aprel
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Pasxa günü dəyişən bayramdır və qeyd edildiyi gün müasir təqvimlə uyğun deyil. Birinci Nikeya Kilsə Məclisi (325-ci il) Pasxa tarixini Mart ekinoksundan (gecə ilə gündüzün bərabərləşməsi) sonrakı ay bütövlənməsindən (Pasxa bütöv ayı) sonrakı ilk bazar günü olaraq müəyyən edir.[11] Kilsə təqviminə görə ekinoksun 21 martda (baxmayaraq ki, astronomik təqvimə əsasən əksər illərdə bərabərləşmə 20 martda baş verir) baş verməsi qəbul edilir və Bütöv Ay astronomik təqvimlə heç də həmişə uyğunlaşmır. Beləcə, Pasxa tarixi 22 martla 25 aprel arasında dəyişir. Şərq xristianlığında Pasxa tarixinin hesablanması zamanı XI əsrdən bərabərləşmənin 21 mart tarixi qəbul edildiyi Yuli təqviminə əsaslanılır, 3 aprelin bərabərləşmə hesab edildiyi Qriqori təqvimində isə Pasxa tarixi 4 aprellə 8 may arasında dəyişir.

Təqvimdəki mövqeyi və simvolikası baxımından Pasxa, qədim yəhudi bayramlarından biri olan Pesaxa əsaslanır. Əksər dillərdə "Pasxa" ("Easter") və "Pesax" sözləri də əlaqəli və ya omonim sözlər kimi işlədilir.[12] Dünyanın müxtəlif hissələrində bir-birindən fərqli Pasxa adətləri olsa da, şəfəq xidmətləri, Pasxa bayramlaşması, kilsə dövrələməsi[13] və İsanın boş türbəsinin simvolu olan bəzədilmiş Pasxa yumurtaları ümumi motivlərdir.[14][15][16] Əlavə olaraq, yumurta döyüşdürülməsi, Pasxa dovşanı, Pasxa oyun və festivalları kimi ənənələr də vardır ki, bu ənənələr də xristianlarla yanaşı, qeyri-xristian topluluqlar arasında da geniş yayılmışdır.[17][18][19][20]

Etimologiyası

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Həm qədim yunan, həm də latın dilində II əsrdə bu xristian bayramı yəhudilərin Misirdən çıxmasının qeyd edildiyi Pesax (פֶּסַח) bayramının adından arami dilində formalaşmış Pasxa sözü ilə ifadə olunur.[21][22] Efesdən Həvari Pavel yazır ki, "Məsih bizim Pasxamız olaraq özünü qurban etdi", həmçinin efesli xristianlar İsanın çarmıxa çəkilməsi haqqında 12 deyimi ilk eşidənlər deyildilər. İngilis dilinin təsir dairəsində olmayan əksər xalqlar bu gün də bu bayramı Pasxa adlandırır.[4][23][24][25]

Müasir ingilis dilində istifadə edilən "Easter" sözü, müasir alman dilində istifadə olunan "Ostern" sözü ilə qohumdur və qədim ingilis dilində olan "Ēastre" və ya "Ēostre"[nb 1] sözündən gəlməkdədir. Ümumilikdə bu söz Anqlo-Sakson tanrısı olan "Ēostre"un, geniş anlamda Hind-Avropa mənşəli xalqların Şəfəq tanrısının adından qaynaqlanmaqdadır.[nb 2] Lakin Anqlo-Sakson tanrısı ilə bağlı iddia tam qəbul edilmir və bəzi tədqiqatçılar "Easter" adının "açılış ayı" anlamı verməsi və ya latın dilində Pasxa Həftəsinin "albis" kimi ifadə edilməsi ilə əlaqədar olmasını bildirirlər.[29][30]

Dini əhəmiyyəti

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Xristianlıq

İsa
Erkən Dövr
Bibliya
Teologiya
Tarix və Ənənələr
Məzhəblər və Hərəkatlar
Əsas mövzular

Xristianlıq

Əhdi-Cədidin öyrətdiyinə görə Pasxa vasitəsiylə qeyd edilən İsanın dirilməsi, xristian inancının əsas məqamlarından biridir.[31] Yenidən dirilmə, İsanı insanlara Tanrının oğlu kimi təqdim etdi[32] və sübut etdi ki, Tanrı insanları ədalət və dürüstlüklə mühakimə edəcəkdir.[33][34] "İsanın öldükdən sonra yenidən dirildilməsi ilə Tanrı insanlara yenidən doğulmaya ümid" verdi.[35] Xristian inancına görə, İsanın yenidən həyata qaytarılmış ruhu sayəsində insanlar yeni həyat yolu ilə irəliləyə bilərlər.[34][36]

Pasxa, Əhdi-Ətiqdə təsvir olunan yəhudilərin Misirdən çıxmasına əsaslanan Pesax bayramı və Əhdi-Cədiddə təsvir olunan Sonuncu şam yeməyindən İsanın çarmıxa çəkilməsi və yenidən dirilməsinə kimi olan hadisələrə əsaslanır.[24] Əhdi-Cədidə görə, İsa özü tərəfindən hazırlanmış fərqli anlam daşıyan Pesax yeməyi vermiş və Senekalda verilən bu Sonuncu şam yeməyi zamanı həvarilərini yaxınlaşan ölümü haqqında xəbərdar etmişdir. O, matzahın tezliklə qurban veriləcək bədəni, badədəki şərabın isə tezliklə axıdılacaq qanı olduğunu bildirmişdi. Həvari Pavel qeyd edir ki, "Köhnə mayanı qorumaq lazımdır ki, siz bir maya kimi yeni topluluğa çatdırasınız. Bizim Pesax çırağımız Xristos üçün qurbam veriləcəkdir"[37] və bu göstərir ki, Pesax ənənələri artıq o zaman evlərdə gərəkli dayağa sahib deyildi, həmçinin bu, İsanın Pasxa çırağı şəklində alleqorik təqdim edilməsi idi.[38]

İohannın İncilinin, İsanın Pasxa çırağı kimi təqdim edildiyi şərhlərindən birində qeyd edilir ki, 14 Nisanda məbəddə Pasxa çıraqlarının məhv edildiyi vaxta İsa çarmıxa çəkilmişdir.[39] Dini təlimatlarda bildirilir ki, çıraq iki axşam arasında, yəni alatoran vaxtı məhv edilmişdir, lakin Roma dövründə qurbankəsmə ayinləri günorta yarısı həyata keçirilirdi.[40][41] Lakin bu adət Sinoptik İncillərin xronologiyası ilə təsdiqlənmir. Hesab edilir ki, İohann 19:14 –dəki[42] "Pesaxa hazırlıq" mətn hərfi tərcümə edilərək Nisan 14-ə (Pesax üçün hazırlıq günü), Yom Şişiyə (Cümə, Pesax həftəsinə hazırlıq günü, Sabbat)[43] istinad edilmiş və keşişlərin təmizlənmək üçün "pasxa yemək"[44] mərasimi də Pesax çırağının yeyilməsi mərasiminə istinad edərək, daha çox inanıldığı kimi, mayasız çörək yeyilməsi günləri ilə bir əlaqəsi yoxdur.[45]

Erkən kilsə dövründə

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Erkən xristianlar olan yəhudilər və digərləri Yəhudi təqvimindən istifadə edirdilər[nb 3] , lakin onların hansısa xristian bayramını qeyd etmələri haqqında dəqiq mənbə yoxdur.[46] Yəhudi mənşəli xristianlar İsanın dirilməsini qeyd edən ilk insanlar idilər. Yenidən dirilmənin Pesax bayramı ilə eyni zamanda qeyd edilməsindən bəri, onlar, İsanın dirilməsini də Pesax bayramının bir hissəsi kimi qeyd edirlər.[21]

Pasxa bayramının qeyd edilməsi haqqında ilk dəqiq faktlar II əsrin ortalarına aiddir. Pasxa bayramının ilk qeyd edilməsi haqqında güvənilən mənbələr II əsrin ortalarına aid olsa da, ilk Pasxa xitabəsi Pasxa ənənələrinin yaradıcılarından biri olan Sardiyalı Melitonun adı ilə bağlıdır.[46] Cheslyn Jones, Geoffrey Wainwright, Edward Yarnold, and Paul Bradshaw, Eds., The Study of Liturgy, Revised Edition, Oxford University Press, New York, 1992, p. 474.</ref> Lakin hər nə qədər şəhidlər günü (adətən individual olaraq hər şəhidə uyğun ayrıca qeyd edilir) yerli günəş təqviminə uyğun olaraq müxtəlif vaxtlarda qeyd edilsə də, Pasxanın tarixi yerli ay-günəş yəhudi təqviminə uyğun dəyişik qeyd edilmişdir. Bu Pasxanın xristianlığa nədən onun erkən dövründə, Yəhudi dövründə daxil olub, bu günə qədər suallardan azad olmamışdır fikrinə tutarlı cavabdır.[47]

Kilsə tarixçisi Sokrat Sxolastik Pasxa adətlərini kilsənin onları əbədiləşdirmək cəhdəri ilə simvolizə edir, və qeyd edir ki, "bir çox adətlər yaradılmışdı" ki, bunlar nə İsa, nə də həvarilər tərəfindən qeyd edilməmişdi. Eyni zamanda o, bir çox yerli adətləri də qeyd edir və bildirir ki, bu bayram bütün dünyada qeyd edilir.[48]

Tarix

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İsanın ölməsi və dirilməsi
seriyasından olan məqalələr

Əziyyət
Nəzəriyyələr
Müqəddəs həftə
Digər
Başqa baxışlar

Xristianlıq

Pasxa və onunla əlaqəli olan bayramlar Qriqori və Yulian təqvimlərində (hər ikisi günəşin dövrəsinə və fəsillərə əsaslanan təqvimdir) konkret gündə qeyd edilmədiyinə görə tarixi dəyişən bayramlardır. Pasxa bayramının tarixi Yəhudi təqviminə oxşar ay-günəş təqvimi ilə təyin edilir. Birinci Nikeya Kilsə Məclisi (325-ci il) Pasxa bayramının tarixini bütöv aydan (Pasxa bütöv ayı) sonrakı ilk Bazar günü kimi təqdim edir, arxasınca isə Mart ekinoksu başlayır. Dini baxımdan ekinoks 21 mart (astronomik olaraq ekinoks – gecə ilə gündüzün bərabərləşməsi əksər illərdə 20 marta təsadüf edir) tarixində qeyd edilir və bütöv ay tarixi astronomik təqvimlə uyğunluq təşkil etmir.

Qriqori təqviminə əsaslanan Qərb xristianlığında Pasxa 22 martla 25 aprel arasındakı bazar günlərindən birində qeyd edilir ki, bu da astronomik bütöv ay tarixindən təxminən bir həftə sonraya təsadüf edir.[49] Növbəti gün olan Pasxa bazar ertəsi xristian ənənələrinin üstünlük təşkil etdiyi bir çox ölkələrdə rəsmi bayram günüdür.

Şərq xristianlığında Pasxa gününün hesablanması zamanı Yuli təqviminə əsaslanılır. 1900–2099-cu illərdə təqvimlər arasında 13 gün fərqi olduğuna görə, XI əsrdə, 21 mart tarixi 3 aprel tarixinə uyğun gəlir. Pasxa isə Qriqori təqviminə uyğun, (Yuli təqvimi Şərq xristianlığının hakim olduğu ölkələrdə əhali arasında işlədilmir) müvafiq olaraq 4 aprellə 8 may arasında qeyd edilir. Həmçinin Yulian təqvimində "bütöv ay" astronomik təqvimdən bir neçə gün sonra qeyd edildiyindən, şərqdə Pasxa da qərbə nisbətən bir neçə gün gec qeyd edilir.

Şərq Ortodoks kilsələrindən bir neçəsi Yuli təqvimini Qriqori təqviminə dəyişərək Pasxa bayramını Qərb kilsələri ilə eyni vaxtda qeyd edirlər.[50]

Hesablamalar

[redaktə | mənbəni redaktə et]

725-ci ildə Bede müfəssəl yazır: "Bütöv aydan sonra gələn və ekinoksa təsadüf edən bazar günü qanuni pasxa veriləcəkdir."[51] Lakin bu əsl dini qanunları dəqiq əks etdirmir. Bunun səbələrindən biri odur ki, bütöv ay (Pasxa bütöv ayı adlandırılır) astronomik bütöv ay astronomik bütöv ay olmayıb, ay təqvimi ayının 14-cü gününə təsadüf edir. Digər bir səbəb isə odur ki, ekinoks, yəni gecə ilə gündüzün bərabərləşməsi hadisəsi, əsl astronomik fenomen olub, müxtəlif illərdə 19, 20 vəya 21 mart tarixlərinə təsadüf edir, kilsə təqvimində isə bu hadisənin tarixi sabit olaraq 21 mart kimi qəbul edilir.[52]

Qədim kilsə qanunlarını bu gün də olduğu kimi qəbul edən xristian kilsələri 21 martı sabit ekinoks günü hesab edərək Pasxa tarixini də, sonrakə kilsə təqvimini də bunun əsasında hesablayırlar. Şərq Pravoslav Kilsəsi və Şərq Ortodoks Kilsələri Yuli təqvimindən istifadə etməyə davam edirlər. Onların da Pasxa gününü təyin etmək üçün istinad etdikləri tarix, Yuli təqvimi əsasında müəyyənləşdirilmiş 21 mart tarixi hesab olunur ki, bu da Qriqori təqvimi ilə ziddiyyət təşkil edir. Bundan əlavə Yuli təqviminin ay cədvəli də Qriqori təqvimindən dörd gün (bəzən beş gün) geri qalır. Qriqori təqviminə görə ayın on dördüncü günü, Yuli təqviminə görə doqquzuncu və ya onuncu günü olur. Günəş və ay cədvəllərinin bu uyğunsuzluğu uzun illər Pasxa tarixində fikir ayrılığının yaranmasına gətirib çıxarmaqdadır.

Pasxa tarixi günəş-ay dövrəsi əsasında hesablanır. Ay ili 30 və 29 gündən ibarət olan ayların periodik şəkildə bir-birini əvəz etməsi nəticəsində yaranır. Hər bir günəş ilində (1 yanvardan 31 dekabra kimi hesablanır) ay ayı kilsə hesablamasına əsaslanan yeni ayın doğması ilə başlayır və 29 gün (bəzən 30 gün) davam edir, beləcə, 8 martla 5 aprel arasındakı günlər həmin il üçün Pasxa ay müddəti hesab edilir. Pasxa bayramı, Pasxa ay müddətinin üçüncü bazar günü, başqa sözlə desək, Pasxa ay müddətinin 14-cü günündən sonrakı bazar günü qeyd edilir. On dördüncü Pasxa ayı, hər nə qədər artonomikn bütöv aydan iki gün sonraya təsadüf etsə də, Pasxa bütöv ayı kimi konvensiya tərəfindən təyin edilib.[53] Yeni ayın doğması 8 Martdan 5 aprelə kimi təyin edildiyi dövrdən bəri, Pasxa bütöv ayı 21 martla 18 aprel arasına təsadüf edir.

Pasxa tarixinin Qriqori təqviminə uyğun hesablanması Kalabrialı həkim Eloiza Lilius tərəfindən ay epaktalarına uyğun tərtib edilmiş sistemlə həyata keçirilir[54] və bu hesablama sistemi Qərb xristianlığında, o cümlədən Pasxanı rəsmən bayram edən qərb ölkələri tərəfindən qəbul edilir.

Ziddiyyətlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]
XVII əsrə aid "İsanın dirilməsi" ortodoks ikonası, Azərbaycan Milli İncəsənət Muzeyi.
Fra Anceliko — İsanın dirilməsi, San Marko muzeyi

Pasxa bayramının qeyd edilməsi tarixi uzun müddət mübahisə mövzusu olmuşdur. II əsrin sonlarından etibarən Pasxa bayramı tarixinin mübahisəsiz ənənələr və müridlərin hesablamaları əsasında müəyyən edilməsi qəbul edilib. Quartodesiman mübahisəsi Pasxa bayramının hansı tarixdə keçirilməli olduğunun təyin edilməsi üçün açılmış bir neçə mübahisənin ilki hesab olunur.

"Quartodesiman" termini Pasxanın yəhudi təqviminə uyğun olaraq 14 Nisanda, "Lordun Pesaxı" (Leviticus 23:5) zamanı qeyd edilməsi ənənəsinə əsaslanır. Kilsə tarixçisi Kesariyalı Yevsevi qeyd edir ki, Quartodesiman mübahisəsi Polikrap (Mirna şəhərindən olan din xadimi, ənənəvi olaraq Yevangelist İohannın şagirdi hesab edilir) və Roma papası Müqəddəs Aniket arasında olmuşdur. Roma və İskəndəriyyə kilsələri Bazar günü (Mayasız çörək bazar günü) bayramı qeyd etdikləri dövrdə, Roma əyaləti olan Asiyada Pasxanı Bazar günü bayramı ilə birləşdirmək istəyən Quartodesiman var idi, lakin nə Polikrap, nə də Aniket bir-birini yola gətirə bilmir, onlar sülh əldə etmədən, məsələni həll etmədən ayrılmalı olurlar.

Papa Müqəddəs Aniketdən sonra taxta keçmiş Roma papası I Viktorun Efesli Polikrat və Asiyadan olan digər din xadimlərini Quartodesimanizmə görə kilsədən qovmasından sonra mübahisələr daha da qızışmışdı. Yevseviyə görə, bir neçə sinod mübahisəyə son qoymaq və Pasxanın bazar günü qeyd edilməsini dəstəkləmək üçün toplantı keçirmişdi.[55] Lakin Polikrat (təxm. 190) I Viktora məktub yazaraq, Asiyada antik dövrdən formalaşmış Quartodesimanizmi müdafiə etmişdi. I Viktor, Asiyadan olan din xadimlərinin kilsədən qovulmasının təxirə salınmasına çalışırmış kimi görüntü yaratmağa çalışır, Müqəddəs İriney və başqa bir neçə nəfər isə, I Viktora, ondan əvvəl Roma papası olmuş Müqəddəs Aniketin tolerantlığını xatırladır və hər iki tərəfi ortaq məxrəcə gətirməyə çalşırdılar.

Quartodesimanizmin IV əsrə kimi mövcud olduğu düşünülür, çünki, həmin əsrdə Konstantinopollu Sokrat qeyd edir ki, IV əsrdə Quartodesimanların bir hissəsi kilsələrini Müqəddəs Yohannes Xrisostomosun[56] yoluna qoşmuş, digər hissəsi isə, Nestorun[57] təriqətinə qoşulmuşdu.

Bayramın 14 Nisanda qeyd edilməsi ənənəsinin nə qədər davam etməsi məlum deyil, lakin həm bayramı 14 Nisanda qeyd edənlər, həm də Bazar günü qeyd edənər ortaq bir ənənəyə sahib idilər. Belə ki, onlar bayramın vaxtını təyin etmək üçün, Nisan ayının nə vaxt başlamasını yəhudi qonşuları ilə dəqiqləşdirirdilər, lakin III əsrin sonlarından etibarən bəzi xristian qrupları arasında Pasxa tarixinin təyin edilməsində yəhudilərlə məsləhətləşilməsi məsələsində narazılıqlar meydana çıxmağa başladı. Əsas narazılıq onunla bağlı idi ki, yəhudilər bəzən, Şimal yarımkürəsində ekinoksun daha erkən izlənməsi səbəbiylə Pesax tarixinin təyin edilməsində yanılırlar.[58][59] Sardika pasxa cədvəli bu narazılıqları təsdiqləyir və bildirilir ki, Şərqi Aralıq dənizi sahilindəki bəzi yəhudi topluluqları (güman ki, Antioxiya yəhudiləri) 14 Nisan tarixini bir neçə gün əvvəl qeyd edirlər. Bu səbəbdən də bəzi xristian qrupları yəhudi təqvimindən imtina edərək müstəqil şəkildə Pasxa tarixininin hesablanmasına cəhd etməyə başladılar. Digərləri isə hətta yəhudi təqvimində yanlışlıqlar olsa belə, onlarla məsləhətləşməni davam etdirdi.[60]

Pasxa tarixninin müəyyənləşdirilməsi üçün yəhudilərlə məsləhətləşən qrupla, müstəqil hesablama aparmağa üstünlük verən qrup arasındakı mübahisələrə formal olaraq 325-ci ildə çağırılmış Birinci Nikeya Kilsə Məclisi son qoydu. Həmin kilsə məclisinin verdiyi qərara görə, keçmiş ənənəyə görə hələ də yəhudilərlə məsləhətləşmənin davam etdirildiyi yerlərdə bu adət tərk edilməli idi. Kiprli Epifani IV əsrin ortalarında yazır:

"imperator … Nikeya şəhərində … 318 din xadiminin iştirak etdiyi kilsə məclisi topladı. Onlar dini kanonları müzakirə etməklə yanaşı, eyni zamanda Pasxa bayramının da, din xadimlərinin ortaq razılıq əldə etdikləri tarixdə keçirilməsi qərara alındı, lakin gözlənildiyi kimi, bu məsələ ilə bağlı fikirlər müxtəlif oldu…"[61]

Kanonlar[62] və vaazların[63] qarşı olmasına baxmayaraq, köhnə adətlər (tarixçilər həmin adətləri protopasxa adlandırır) aradan çıxmaq əvəzinə, yaşadı və davam etdirildi.

Bəzi tədqiqatçılar bildirirlər ki, kilsə məclisi Pasxa tarixinin təyin edilməsi üçün, hansısa xüsusi qaydalar təyin etməmişdi.[64] Hər halda, kilsə məclisinin keçirilməsindən sonrakı illərdə, İsgəndəriyyə kilsəsi tərəfindən işlənmiş hesablama sistemi, normativ olaraq qəbul edilirdi, lakin İskəndəriyyə qaydaları xristian Avropada bir müddət qəbul edildi. Roma kilsəsi III əsrin sonlarından 457-ci ilə kimi 84 il ərzində Pasxa tarixinin hesablanmasında ay-günəş təqvimindən istifadə etdi. Daha sonra isə həmin təqvim Akvitaniyalı Viktorius tərəfindən İskəndəriyyə qaydalarına uyğunlaşdırıldı. Pasxa bütöv ayının hesablanmasında Viktorian və İskəndəriyyə dövrləri arasında fərqlər olduğundan, Roma ənənəsinə əsasən 16 və 22-ci ay dövrlərinin bazar günü hesablanması üsulu da diqqətə alınmış, bəzən alternativ olaraq latın və qədim yunan təqvimlərindən istifadə olunmuş, arada əmələ gələn boşluqlar isə İskəndəriyyə qaydalarının tətbiq edilməsi ilə doldurulmuşdur. VI əsrdə isə İskəndəriyyə qaydaları bütünlüklə uyğunlaşdırılmışdır.[65][66] Həmin vaxtdan İskəndəriyyə və Roma kilsələri arasında Pasxa tarixinin hesablanması üstündə meydana gəlmiş mübahisələrə son qoyuldu və hər iki kilsə identik hesablama cədvəlindən istifadə etməyə başladı.

Britaniya və İrlandiyada erkən xristianlıq dövründə də, 84 il dövrləməsindən istifadə olunmuşdur. V əsrdən etibarən bu dövrləmədən irəli gələrək, ekinoks tarixi olaraq 25 mart müəyyən edildi, Pasxa isə 14 və 20-ci ay ayları ərzində bazar günü keçirildi.[67][68] VI–VIII əsrlərdə 84 il dövrləməsi İskəndəriyyə üsulu ilə əvəzləndi. VIII əsrdə, Böyük Karlın hakimiyyəti dövründən başlayaraq, Qərbi Avropada yenidən Roma üsulu qəbul edildi və sonuncu dəfə İskəndəriyyə üslubuna uyğunlaşdırıldı. 1582-ci ildə, Şərq Pravoslav Kilsəsi və Qədim Şərq Kilsələri Yuli təqvimindən istifadəyə davam etdiyi halda, Katolik kilsəsi Pasxa tarixinin hesablanamsında Qriqori təqvimini əsas götürməyə başladı və o vaxtdan bəri Pasxa müxtəlif tarixlərdə qeyd edilir.

Bu gün əhalisinin yarısı katolik, yarısı isə ortodokslardan ibarət olan yunana adası Siros dünyada nadir yerlərdəndir ki, orada katoliklər və ortodokslar Pasxanı eyni tarixdə qeyd edir, katoliklərin ortodoks təqvimini qəbul etməsi ilə hər iki icma arasında yaxşı münasibət saxlanılır.[69]

Tarix islahatı

[redaktə | mənbəni redaktə et]

XX əsrdə bəzi şəxslər və institutlar Pasxa üçün müxtəlif günlərə təsadüf edən sabit tarix müəyyənləşdirməyə təşəbbüs etmişlər ki, həmin tarixlərdən də ən yadda qalanı Aprel ayının ikinci Bazar günüdür.[30] 1923-cü ildə Konstantinopol patriarxı və Serbiya patriarxının rəhbərliyi ilə Konstantinopolda toplanmış Şərq Pravoslav Kilsəsi rəhbərlərinin Ortodoks konqresi Yuli təqvimi üzərində islahat işlərini həyata keçirmişdir.[70]

Hazırda İslah edilmiş Yuli təqviminin əsasında Yerusəlim meridianına əsaslanan dəqiq astronomik hesablamalar dayanır, lakin sonradan bütün pravoslav ölkələri bu təqvimin yalnız Yuli təqviminin sabit günləri ilə üst-üstə düşən günlərini qəbul etmişlər.[71][72] Bu Pasxa hesablaması heç vaxt heç bir Ortodoks yepiskopluğu tərəfindən tam tətbiq olunmamışdır.[70]

Birləşmiş Krallıqda, 1928-ci il Pasxa Aktı ilə Pasxa bayramının aprelin ikinci Bazar günü (və ya 9–15 aprel arasındakı ilk Bazar günü) qeyd edilməsi müəyyənləşdirilmişdir, lakin bu akt tətbiq edilməmişdir, buna baxmayaraq o, hələ də Müddəalar kitabında saxlanılır və müxtəlif kilsələr tərəfindən tətbiq edilə bilər.[73]

1997-ci ildə Suriyanın Hələb şəhərində Dünya Kilsə Birliyi (DKB) tərəfindən çağırılmış sammit, elmi biliklər əsas alınmaqla Yerusəlim meridianına uyğun yaz ekinoksu və bütöv aya əsaslanan, bugünkü Pasxa hesablanması üsuluna uyğun gələn, eyni zamanda Birinci Nikeya Kilsə Məclisinin qərarına uyğun olan Pasxa təqvim islahatını təklif etmişdir. Dünya Kilsə Birliyi tərəfindən təklif edilən bu dəyişikliklər Şərq və Qərb kilsələri arasında mübahisələrin aradan qaldırılması məqsədini qarşısına qoymuşdu.[74] 2001-ci ildən bu təklifin tətbiq edilməsi məsləhət görülsə də, hələ də bir çox kilsələr həmin təklifləri qəbul etməmişdir.

Pasxa tarixinin cədvəli

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Lvovda Pasxa səhəri Kuliç paylanması.

DKB-nin təqdim etdiyi müqayisəli Pasxa cədvəli:

2001–2021-ci illər üçün Pasxa tarixi cədvəli
(Qriqori tarixi ilə)
İl Yaz
Bütöv Ayı 		Astronomik
Pasxa 		Qriqori
Pasxası 		Yuli
Pasxası 		Yəhudi
Pesaxı
2001 8 aprel 15 aprel 15 aprel 15 aprel 8 aprel
2002 28 mart 31 mart 31 mart 5 may 28 mart
2003 16 aprel 20 aprel 20 aprel 27 aprel 17 aprel
2004 5 aprel 11 aprel 11 aprel 11 aprel 6 aprel
2005 25 mart 27 mart 27 mart 1 may 24 aprel
2006 13 aprel 16 aprel 16 aprel 23 aprel 13 aprel
2007 2 aprel 8 aprel 8 aprel 8 aprel 3 aprel
2008 21 mart 23 mart 23 mart 27 aprel 20 aprel
2009 9 aprel 12 aprel 12 aprel 19 aprel 9 aprel
2010 30 mart 4 aprel 4 aprel 4 aprel 30 mart
2011 18 aprel 24 aprel 24 aprel 24 aprel 19 aprel
2012 6 aprel 8 aprel 8 aprel 15 aprel 7 aprel
2013 27 mart 31 mart 31 mart 5 may 26 mart
2014 15 aprel 20 aprel 20 aprel 20 aprel 15 aprel
2015 4 aprel 5 aprel 5 aprel 12 aprel 4 aprel
2016 23 mart 27 mart 27 mart 1 may 23 aprel
2017 11 aprel 16 aprel 16 aprel 16 aprel 11 aprel
2018 31 mart 1 aprel 1 aprel 8 aprel 31 mart
2019 21 mart 24 mart 21 aprel 28 aprel 20 aprel
2020 8 aprel 12 aprel 12 aprel 19 aprel 9 aprel
2021 28 mart 4 aprel 4 aprel 2 may 28 mart

Qeydlər:
1. Birinci Bazar günü astronomik bütöv aydan sonrakı, astronomik pasxada Yerusəlim meridianına istinad edilir.
2. Pasxa tarixləri günəşin qürubundan sonra hesablanır.

Kilsə ilində yeri

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Pasxa tonqalı

Qərb xristianlığında

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Qərb xristianlığında Pasxa, bayrama hazırlıq dönəmi hesab olunan və Kül Çərşənbəsi ilə başlayan Böyük pəhriz müddətinin sonunda, Bazar günü keçirilir. Xristian ənənəsində böyük əhəmiyyətə malik olan Pasxadan əvvəlki son həftə Müqəddəs həftə adlandırılır. Pasxadan əvvəlki Şənbə günü isə İsanın Yerusəlimə giriş günü adlandırılır. Pasxadan əvvəlki üç gün Ehtiraslı cümə axşamı, Yaxşı cümə və Müqəddəs Şənbə (bəzən Sakit Şənbə də adlandırılır) adlanır. Ehtiraslı cümə axşamı, Yaxşı cümə və Müqəddəs Şənbə günləri İsanın Yerusəlimə girməsi, Sonuncu şam yeməyi və Çarmıxa çəkilmə hadisələri ilə bağlıdır. Ehtiraslı cümə axşamı, Yaxşı cümə və Müqəddəs Şənbə günləri bəzən Pasxa Triduumu ilə əlaqələndirilir. Bir çox kilsələr Pasxa bayramına Müqəddəs Şənbə günündən sonra başlayır. Bəzi ölkələrdə Pasxa bayramı iki gün qeyd edilir və ikinci gün Pasxa Bazar ertəsi adlandırılır.

Pasxa Şənbəsi ilə başlayan bayram həftəsi Pasxa həftəsi adlanır və həftənin bütün günlərinin adları qarşısında "Pasxa" sözü işlədilir. Pasxadan sonrakı şənbə Pasxa Şənbəsi, Pasxadan əvvəlki Şənbə isə Müqəddəs Şənbə adlanır.

Şərq xristianlığında

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Şərq xristianlığında Pasxaya ruhi hazırlıq, Təmiz Bazar ertəsi günü ilə start verilən və 40 gün davam edən Böyük pəhrizlə başlayır. Böyük pəhrizin sonuncu həftəsi (Böyük pəhrizin beşinci Bazar günündən sonra) Yerusəlimə giriş həftəsi adlanır və Lazar Şənbəsi ilə başa çatır. Lazar Şənbəsindən başlayan Vesper ibadəti ilə Böyük pəhriz başa çatır. Lazar Şənbəsindən sonra Yerusəlimə giriş bazarı, Müqəddəs həftə və nəhayət Pasxa günü gəlir, arxasınca isə Pasxa İlahi Liturgiyası həyata keçirilir.

Pasxa ibadəti Triodionun sonuncu ibadəti olan Gecə yarısı ibadəti ilə başlayır və Müqəddəs Şənbənin gecə yarısı başa çatır. Gecə yarısından etibarən isə Pasxa bayramı başlayır və Pasxa sübh ibadəti, Pasxa saatları, Pasxa İlahi Liturgiyası həyata keçirilir.[75] Pasxa İlahi Liturgiyasının ardınca "Bayramlar bayramı" başlayır.

Pasxadan Bütün müqəddəslər bazar gününə (Pentokostdan sonrakı bazar günü) kimi davam edən Pasxa mövsümü Pentekostarion ("beş günlük") adlandırılır. Pasxa bazarı ilə başlayan həftə Parlaq həftə adlandırılır və bu həftə ərzində oruc tutulmur. Pasxadan sonra 39 gün davam edən Bayram sonrası başlayır.[76]

Dini əməllər

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Qərb xristianlığı

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Qərb xristianları Pasxa bayramını müxtəlif şəkildə qeyd edirlər. Ənənələr və Pasxa liturgik əməlləri katoliklər, lüteranlar və anqlikanlar Pasxa ibadətinə Müqəddəs Şənbə günüdən başlayır. İlin ən mühüm liturgiyası olan bu ibadətə gecənin qaranlığında tonqal qalanması ilə (bu İsanın dirilməsinini simvolududr) start verilir, Milanlı Müqəddəs Ambrosinin simvolu olan Eksultet ilahisi ifa olunur. Bu ibadətdən sonra Əhdi-Ətiqdən bəzi hissələr oxunur ki, bunlar da əsasən İnsanın yaradılması, İshaqın qurban verilməsi, Qırmızı dənizin keçilməsi və Məsih haqqında verilən xəbərlər olur. Bu ibadət isə Qloria və Halleluya ilahilərinin ifa edilməsi ilə müşayət olunur. Bu zaman yerli ənənəyə uyğun olaraq kilsənin işıqları yandırılır və zəngləri çalınır. Mərasim İncil oxunması ilə də davam etdirilir. Daha sonra mərasim kilsə kürsüsündə davam etdirilir. Qədim dövrlərdə Pasxa mərasimi vəftiz üçün ideal zaman hesab olunurdu və bu ənənə indi də Katolik kilsəsi və Anqlikan icması tərəfindən saxlanmaqdadır.

Pasxa ibadəti Yevxaristiya mərasimi (Müqəddəs Birlik də adlandırılır) ilə başa çatır. Bu ümumi ənənələr ilə bərabər müxtəlif kilsələrin özünəməxsus ənənələri də vardır: bəzi kilsələrdə Pasxa şamları yandırılır, bəzilərində Əhdi-Cədid dərsləri keçilir, bəzən isə Eksultetdən sonra Bibliya oxunur. Bəzi kilsələr isa Pasxa ibadəti mərasiminə daha erkən, Bazar günü səhəri və ya Şənbə gecəsi başlayır və həmin kilsələr qadınların boş məzara həftənin ilk günündə gəlməsinə istinad edirlər. Bu mərasim Şəfəq ibadəti adlanır və əsasən kilsədə deyil, açıq yerlərdə, kilsə həyəti, qəbirsanlıqlar və ya yaxınlıqdakı parklarda keçirilir.

Şərq xristianlığı

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Alban Həvari Kilsəsində "Gecə yarısı ibadəti", Nic, Qəbələ

Şərq Pravoslav Kilsəsi və Qədim Şərq Kilsələrində Pasxa bayramı əsas və fundamental mərasim hesab olunur:

Bu Gözlənən və Müqəddəs gündür,
Sabbatlar arasında bir gündür,
Günlərin hökmdarı və xanımıdır,
Mərasimlərin mərasimi, bayramların bayramıdır,
Biz bu gündə İsanın əbədiliyini qeyd edirik!

Milad bayramı da daxil olmaqla digər bütün bayramlar onların təqvimində ikinci dərəcəli bayramlar hesab olunur. Ortodoks xristianların üstünlük təşkil etdiyi cəmiyyətlərdə bu xüsusiyyət, mədəniyyətdə də öz əksini tapmışdır. Şərq katolikləri də bu baxımdan ortodokslarla oxşar xüsusiyyətlərə malikdirlər,

lakin bu heç də o demək deyildir ki, Milad və digər liturgik günlər ortodokslar tərəfindən qeyd edilmir. Əksinə bütün bu günlər də ortodokslar tərəfindən böyük təntənə ilə qeyd edilir, lakin bu zaman Dirilmə elementlərinə üstünlük verilir. Ortodoks xristianlar bütün bayramlarda Dirilmə işıqları (şamları) yandırırlar. Pasxa həm də İsanın dünyadakı fəaliyyətinin sonu kimi qəbul edilir, o, ölərək ölümü rədd edir və insanlığı təmizlədi və ucaltdı, könüllü olaraq insan zəifliyinin öhdəsindən gəldi:

Şərq Pravoslav Kilsəsinin ənənəvi Pasxa yürüşü.

Pasxaya hazırlıq Böyük Pəhriz adlanır. Bu dövrdə, ortodoks xristianlar oruc tutmaqla kifayətlənmir, əyləncəni tədricən azaldır, gündəlik ibadət mərasimləri təşkil edir, xeyriyyəçiliklə məşğul olurlar. Adətən Pasxa ibadətinə Müqəddəs Şənbə günündən başlanır və ibadətin sonnda bütün kilsələrin işıqları yandırılır, qaranlığın düşməsi gözlənilir. Gecə yarısı isə böyük tonqal yandırılır. Daha sonra isə keşişlər və digər kilsə xadimləri əllərində şam tutaraq kilsənin ətrafında dövrə vururlar. Bu, Müqəddəs Mürdaşıyan Zənənlərin "səhər tezdən" (Luke 24:1) boş məzara yürüşünü simvolizə edir.

Kilsənin ətrafında bir və ya üç dövrə vurulduqdan sonra, ibadət kilədə, bağlı qapılar arxasında davam etdirilir. Yunan ənənəsində, İncildən seçilmiş hissələr (Mark 16:1–8) oxunulur. Ümumi ənənəyə görə isə, bağlı qapılar arasında düzülən keşişlər xaç işarəsi əmələ gətirir (möhürlənmiş məzarın simvolu). Keşişlər və kilsəyə toplanmış insanlar Pasxa Troparionu ozuyur, kilsələrin zəngləri çalışır. Sonradan kilsəyə gələn insanlar da Pasxa saatlarına qoşulur və Pasxa İlahi Liturgiyasını həyata keçirirlər.

Xristian olmayan qruplarda

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Bir çox Milad ənənələri kimi, Bir çox Pasxa ənənələri də Protestant islahatları zamanı məhv edilmiş, Puritan hərəkatı tərəfindən[77] "paqan" elan edilmiş və ləkələnmişdir. Hər halda bir neçə əsas kilsə (məsələn, Lüteran, Metodist və Anqlikan kilsələri) Kilsə ilinin əsas günləri də daxil olmaqla, bir çox dövrlərini qoruyub saxlamışdır. Məsələn Lüteran kilsələri yalnız Müqəddəs həftənin üç gününü deyil, eyni zamanda Milad, Pasxa və Pentekost günlərini də üç günlük (bayram günü və ondan sonrakı iki gün) ibadət və bayramla qeyd edir.

Həyata keçirilmiş çoxsaylı islahatlara baxmayaraq, Anabaptistlər, Kvakerlər, Presveriterianlar və digər çoxsaylı xristian qruplar arasında Pasxanın qeyd edilməsi ilə bağlı xeyli sayda fərqlər qalmaqdadır.[78]

Yehovanın Şahidlərinin Sonuncu şam yeməyi və digər günlərin hesablanması və qeyd edilməsi ənənəsi, Yəhudi təqviminə əsasən 14 Nisan axşamı İsanın yürüdülməsinin qeyd edilməsi ənənəsi vardır.[79]

Kvarkerlər tarixi ənənələrinə bağlı qalaraq, Pasxa və digər xristian bayramlarını xüsusi təntənə ilə qeyd etmir, "hər gün rəhbərin günüdür" deyə düşünürlər.[80] and that elevation of one day above others suggests that it is acceptable to do un-Christian acts on other days.[81]

Dünyada Pasxa bayramları

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Müxtəlif xristian ölkələrində Pasxa münasibətilə yumurta bəzədilməsi və şəkər səbətlərinin hazırlanması ənənəsi vardır. Pasxa hədiyyələri arasında Pasxa dovşanı öz məşhurluğuna görə, Milad bayramının Santa Klausu ilə müqayisə edilə bilər. Pasxa bayramının ənənəvi şirniyyatı Pasxa və Kuliçdir. Pasxa Bazar ertəsi ABŞ prezidenti ənənəvi olaraq uşaqlarla görüşür və yumurta döyüşdürür. Azərbaycan prezidenti Pasxa bayramı münasibətilə ənənəvi müraciətnamə ilə çıxış edərək, ölkənin xristian vətəndaşlarını təbrik edir. Pasxa Bazarı Nyu-York şəhərində ənənəvi Pasxa paradı keçirilir.

Xristianlığın dövlət dini olduğu və ya xristian əhalinin çoxluq təşkil etdiyi ölkələrdə Pasxa kütləvi (bəzən də rəsmi) bayram kimi qeyd edilir. Bəzi Avropa ölkələrində Pasxa Bazar ertəsi də bayram olaraq qeyd edilir. Kanadada həmçinin həm Pasxa Bazar günü, həm də Bazar ertəsi bayram günüdür. Bəzi ölkələrdə Pasxa Bazar günündən əvvəlki iki gün də bayram edilir. Danimarka, Finlandiya, Norveç və İsveçdə Pasxa, Bazar günü və Bazar ertəsi olmaqla iki gün qeyd edilir.

  • Pasxa simvolları
  • Kuliç
    Kuliç
  • Pasxa
    Pasxa
  • Pasxa yumurtaları
    Pasxa yumurtaları
  • Pasxa şəkər səbəti
    Pasxa şəkər səbəti
  • Pasxa dovşanı
    Pasxa dovşanı
  • Pasxa borşu (Ukrayna ənənəsi)
    Pasxa borşu
    (Ukrayna ənənəsi)
  • Pasxa quzuları
    Pasxa quzuları

Həmçinin bax

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Qeydlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ ˈæːɑstre, ˈeːostre
  2. ↑ Məsələn "Qədim ingilis dilində Eastre Şəfəq tanrısının adıdır, bu qədim Roma panteonunda Avroraya, qədim yunan panteonunda Eosa uyğun gəlir[26] "The plainest example of the Dawn goddess's becoming attached to a single festival, and that in the spring, is that of the Anglo-Saxon Eostre and her postulated German counterpart Ôstara, who have given us Easter and the Ostertage. Our source does not connect Eostre with dawn, but that is undoubtedly the meaning of her name".[27] Finally, comparative material such as Old English Eostre "permits us to posit a Proto-Indo-European  ...'goddess of the dawn' who was characterized as a "reluctant" bringer of light for which she is punished. In three of the IE stocks, Baltic, Greek and Indo-Iranian, the existence of a PIE 'goddess of the dawn' is given additional linguistic support in that she is designated the 'daughter of heaven'. This can be seen in [corresponding Lithuanian, Greek, and Old Indian terms] which all derive from a PIE ...'daughter of heaven'. The corresponding 'son of heaven' is not lexically reconstructible but is both semantically and mythologically associated with the 'Divine Twins'"[28]
  3. ↑ Acts 2:1; 12:3; 20:6; 27:9; 1 Cor 16:8

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ http://web2.anl.az:81/read/page.php?bibid=142936&pno=150 Arxivləşdirilib 2021-09-23 at the Wayback Machine Qənizadə, Sultan Məcid. (Şeyda bəy Şirvani) Lüğət rusi və türki (s.293)
  2. ↑ Hüseyn Tövfiqi, Böyük dinlərlə tanışlıq, Xəzər Universitəsi Nəşriyyatı, 2013
  3. ↑ https://obastan.com/eyd/772971/?l=az Arxivləşdirilib 2022-03-28 at the Wayback Machine eydi-fəsh — pasxa bayramı
  4. ↑ 1 2 Norman Davies. Europe: A History. HarperCollins. 20 January 1998. 24 April 2015 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 20 June 2013. In most European languages Easter is called by some variant of the late Latin word Pascha, which in turn derives from the Hebrew pesach, passover'.
  5. ↑ "Qızıl" Arxivləşdirilib 2014-07-16 at the Wayback Machine. Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti.
  6. ↑ Bernard Trawicky, Ruth Wilhelme Gregory. Anniversaries and Holidays. American Library Association. 2000. 2022-04-11 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-06-20. Easter is the central celebration of the Christian liturgical year. It is the oldest and most important Christian feast, celebrating the Resurrection of Jesus Christ. The date of Easter determines the dates of all movable feasts except those of Advent.
  7. ↑ Aveni, Anthony. "The Easter/Passover Season: Connecting Time's Broken Circle", The Book of the Year: A Brief History of Our Seasonal Holidays. Oxford University Press. 2004. 64–78. ISBN 0-19-517154-3.
  8. ↑ Peter C. Bower. The Companion to the Book of Common Worship. Geneva Press. 4 June 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 11 April 2009. Maundy Thursday (or le mandé; Thursday of the Mandatum, Latin, commandment). The name is taken from the first few words sung at the ceremony of the washing of the feet, "I give you a new commandment" (John 13:34); also from the commandment of Christ that we should imitate His loving humility in the washing of the feet (John 13:14–17). The term mandatum (maundy), therefore, was applied to the rite of foot-washing on this day.
  9. ↑ Gail Ramshaw. Three Day Feast: Maundy Thursday, Good Friday, and Easter. Augsburg Books. 2004. 16 September 2014 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 11 April 2009. In the liturgies of the Three Days, the service for Maundy Thursday includes both, telling the story of Jesus' last supper and enacting the footwashing.
  10. ↑ Leonard Stuart. New century reference library of the world's most important knowledge: complete, thorough, practical, Volume 3. Syndicate Pub. Co. 1909. 2014-10-28 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 21 iyun 2013. Holy Week, or Passion Week, the week which immediately precedes Easter, and is devoted especially to commemorating the passion of our Lord. The Days more especially solemnized during it are Holy Wednesday, Maundy Thursday, Good Friday, and Holy Saturday.
  11. ↑ "Frequently asked questions about the date of Easter". 2011-04-22 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-06-20.
  12. ↑ Weiser, Francis X. Handbook of Christian Feasts and Customs. New York: Harcourt, Brace and Company. 1958. səh. 214. ISBN 0-15-138435-5. 2016-03-08 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-06-20.
  13. ↑ "clipping the church". Oxford Reference. Oxford University Press. 12 April 2020 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 30 March 2013.
  14. ↑ Anne Jordan. Christianity. Nelson Thornes. 5 April 2000. 20 June 2013 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 7 April 2012. Easter eggs are used as a Christian symbol to represent the empty tomb. The outside of the egg looks dead but inside there is new life, which is going to break out. The Easter egg is a reminder that Jesus will rise from His tomb and bring new life. Orthodox Christians dye boiled eggs red to represent the blood of Christ shed for the sins of the world.
  15. ↑ The Guardian, Volume 29. H. Harbaugh. 1878. 17 May 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 7 April 2012. Just so, on that first Easter morning, Jesus came to life and walked out of the tomb, and left it, as it were, an empty shell. Just so, too, when the Christian dies, the body is left in the grave, an empty shell, but the soul takes wings and flies away to be with God. Thus you see that though an egg seems to be as dead as a stone, yet it really has life in it; and also it is like Christ's dead body, which was raised to life again. This is the reason we use eggs on Easter. (In olden times they used to color the eggs red, so as to show the kind of death by which Christ died,-a bloody death.)
  16. ↑ Gordon Geddes, Jane Griffiths. Christian belief and practice. Heinemann. 22 January 2002. 17 May 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 7 April 2012. Red eggs are given to Orthodox Christians after the Easter Liturgy. They crack their eggs against each other's. The cracking of the eggs symbolizes a wish to break away from the bonds of sin and misery and enter the new life issuing from Christ's resurrection.
  17. ↑ Vicki K. Black. The Church Standard, Volume 74. Church Publishing, Inc. 1 July 2004. 16 September 2014 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 7 April 2012. In parts of Europe, the eggs were dyed red and were then cracked together when people exchanged Easter greetings. Many congregations today continue to have Easter egg hunts for the children after the services on Easter Day.
  18. ↑ The Church Standard, Volume 74. Walter N. Hering. 1897. 17 September 2014 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 7 April 2012. When the custom was carrierd over into Christian practice the Easter eggs were usually sent to the priests to be blessed and sprinked with holy water. In later times the coloring and decorating of eggs was introduced, and in a royal roll of the time of Edward I., which is preserved in the Tower of London, there is an entry of 18d. for 400 eggs, to be used for Easter gifts.
  19. ↑ From Preparation to Passion. 2010. 16 September 2014 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 7 April 2012. So what preparations do most Christians and non-Christians make? Shopping for new clothing often signifies the belief that Spring has arrived, and it is a time of renewal. Preparations for the Easter Egg Hunts and the Easter Ham for the Sunday dinner are high on the list too.
  20. ↑ Duchak, Alicia. An A-Z of Modern America. Rutledge. 2002. 2016-11-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-06-20.
  21. ↑ 1 2 "History of Easter". The History Channel website. A&E Television Networks. 31 May 2013 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 9 March 2013.
  22. ↑ Karl Gerlach. The Antenicene Pascha: A Rhetorical History. Peeters Publishers. 1998. səh. XVIII. 2019-12-16 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-06-22. The second century equivalent of easter and the paschal Triduum was called by both Greek and Latin writers "Pascha (πάσχα)", a Greek transliteration of the Aramaic form of the Hebrew פֶּסַח, the Passover feast of Ex. 12.
  23. ↑ Karl Gerlach. The Antenicene Pascha: A Rhetorical History. Peters Publishers. 1998. səh. 21. 2019-12-16 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-06-22. For while it is from Ephesus that Paul writes, "Christ our Pascha has been sacrificed for us," Ephesian Christians were not likely the first to hear that Ex 12 did not speak about the rituals of Pesach, but the death of Jesus of Nazareth.
  24. ↑ 1 2 Vicki K. Black. Welcome to the Church Year: An Introduction to the Seasons of the Episcopal Church. Church Publishing, Inc. 1 July 2004. 11 July 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 22 June 2013. Easter is still called by its older Greek name, Pascha, which means "Passover", and it is this meaning as the Christian Passover-the celebration of Jesus' triumph over death and entrance into resurrected life-that is the heart of Easter in the church. For the early church, Jesus Christ was the fulfillment of the Jewish Passover feast: through Jesus, we have been freed from slavery of sin and granted to the Promised Land of everlasting life.
  25. ↑ Karl Gerlach. The Antenicene Pascha: A Rhetorical History. Peeters Publishers. 1998. səh. 21. 2019-12-16 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-06-22. Long before this controversy, Ex 12 as a story of origins and its ritual expression had been firmly fixed in the Christian imagination. Though before the final decades of the 2nd century only accessible as an exegetical tradition, already in the Paulin letters the Exodus saga is deeply involved with the celebration of bath and meal. Even here, this relationship does not suddenly appear, but represents developments in ritual narrative that mus have begun at the very inception of the Christian message. Jesus of Nazareth was crucified during Pesach-Mazzot, an event that a new covenant people of Jews and Gentiles both saw as definitive and defining. Ex 12 is thus one of the few reliable guides for tracing the synergism among ritual, text, and kerygma before the Council of Nicaea.
  26. ↑ Robert Barnhart The Barnhart Concise Dictionary of Etymology, p. 229. (1995) HarperCollins. ISBN 0-06-270084-7
  27. ↑ Martin Litchfield West. Indo-European Myth and Culture, p. 227, cf. 217–218. (2007). Oxford University Press
  28. ↑ J. P. Mallory and Douglas Q. Adams. Encyclopedia of Indo-European Culture, pp. 148–149. (1997) Taylor & Francis.
  29. ↑ "Ronald Hutton, Stations of the Sun (Oxford University Press 2001 ISBN 978-0-19-157842-7)". 2014-04-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-06-22.
  30. ↑ 1 2 "Easter (holiday)". Encyclopædia Britannica Online. Encyclopædia Britannica. 3 May 2015 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 9 March 2013.
  31. ↑ 1 Corinthians 15:12–20
    Torrey, Reuben Archer. The Resurrection of Christ // Torrey's New Topical Textbook. 1897. 2021-11-20 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-03-31. (interprets primary source references in this section as applying to the Resurrection)
    "The Letter of Paul to the Corinthians". Encyclopædia Britannica Online. Encyclopædia Britannica. 12 May 2013 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 10 March 2013.
  32. ↑ Romans 1:4
  33. ↑ Acts 17:31
  34. ↑ 1 2 "Jesus Christ". Encyclopædia Britannica Online. Encyclopædia Britannica. 3 May 2015 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 11 March 2013.
  35. ↑ 1 Peter 1:3
  36. ↑ Romans 6:4
  37. ↑ 1 Corinthians 5:7
  38. ↑ John 1:29, Revelation 5:6, 1 Peter 1:19, 1 Peter 1:2, and the associated notes and Passion Week table in Barker, Kenneth, redaktorZondervan NIV Study Bible. Grand Rapids: Zondervan. 2002. səh. 1520. ISBN 0-310-92955-5.
    Karl Gerlach. The Antenicene Pascha: A Rhetorical History. Peeters Publishers. 1998. 32, 56. 2022-08-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-06-22.
  39. ↑ Exodus 12:6
  40. ↑ İosif Flavi — Yəhudi müharibələri, 6.10.1/423: "Onlar saat doqquzdan on birə kimi qurban kəsirdilər."
  41. ↑ Filo – Xüsusi qanunlar, 2.27/145: "Günortadan axşama kimi qırğınların saysız qurbanları yad edilir və qurbanlar kəsilirdi."
  42. ↑ John 19:14
  43. ↑ Exodus 12:18, John 13:2, John 18:28, John 19:14.
    Barker, Kenneth, redaktorZondervan NIV Study Bible. Grand Rapids: Zondervan. 2002. ISBN 0-310-92955-5.
  44. ↑ John 18:28
  45. ↑ Leviticus 23:8
  46. ↑ 1 2 "Homily on the Pascha". Kerux. Northwest Theological Seminary. 12 March 2007 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 28 March 2007. (#first_missing_last)</ref Digər bir xristian ənənəsi olan Şəhidlərin anılması da Pasxa bayramı ənənələrinin yaradıldığı bu dövrlərdən qeyd edilməyə başlanmışdır.
  47. ↑ Cheslyn Jones, Geoffrey Wainwright, Edward Yarnold, and Paul Bradshaw, Eds., The Study of Liturgy, Revised Edition, Oxford University Press, New York, 1992, p. 459: Easter is the only feast of the Christian Year that can plausibly claim to go back to apostolic times … [It] must derive from a time when Jewish influence was effective … because it depends on the lunar calendar (every other feast depends on the solar calendar)."
  48. ↑ Socrates, Church History, 5.22, in Schaff, Philip. "The Author's Views respecting the Celebration of Easter, Baptism, Fasting, Marriage, the Eucharist, and Other Ecclesiastical Rites". Socrates and Sozomenus Ecclesiastical Histories. Calvin College Christian Classics Ethereal Library. 13 July 2005. 16 March 2010 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 28 March 2007.
  49. ↑ The Date of Easter Arxivləşdirilib 2011-08-14 at the Wayback Machine. Article from United States Naval Observatory (27 March 2007).
  50. ↑ "The Church in Malankara switched entirely to the Gregorian calendar in 1953, following Encyclical No. 620 from Patriarch Mor Ignatius Aphrem I, dt. December 1952." Calendars of the Syriac Orthodox Church Arxivləşdirilib 2010-02-24 at the Wayback Machine. Retrieved 19 iyun 2013
  51. ↑ Bede: The reckoning of time Arxivləşdirilib 2021-12-27 at the Wayback Machine, translated by Faith Wallis (Liverpool: Liverpool University Press, 1999) chapter 62, p. 148.
  52. ↑ Paragraph 7 of Inter gravissimas ISO.org Arxivləşdirilib 2022-07-14 at the Wayback Machine to "the vernal equinox, which was fixed by the fathers of the [first] Nicene Council at XII calends April [21 Mart]". This definition can be traced at least back to chapters 6 & 59 of Bede's De temporum ratione (725).
  53. ↑ Montes, Marcos J. "Calculation of the Ecclesiastical Calendar" Arxivləşdirilib 2008-11-03 at the Wayback Machine. Retrieved 29 iyun 2013.
  54. ↑ G Moyer (1983), "Aloisius Lilius and the 'Compendium novae rationis restituendi kalendarium'" Arxivləşdirilib 2021-10-12 at the Wayback Machine, pages 171–188 in G. V. Coyne (ed.).
  55. ↑ Eusebius, Church History 5.23.
  56. ↑ Socrates, Church History, 6.11, at Schaff, Philip. "Of Severian and Antiochus: their Disagreement from John". Socrates and Sozomenus Ecclesiastical Histories. Calvin College Christian Classics Ethereal Library. 13 July 2005. 13 October 2010 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 29 iyun 2013.
  57. ↑ Socrates, Church History 7.29, at Schaff, Philip. "Nestorius of Antioch promoted to the See of Constantinople. His Persecution of the Heretics". Socrates and Sozomenus Ecclesiastical Histories. Calvin College Christian Classics Ethereal Librar. 13 July 2005. 13 October 2010 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 29 iyun 2013.
  58. ↑ Eusebius, Church History, 7.32.
  59. ↑ Peter of Alexandria, quoted in the Chronicon Paschale. In Alexander Roberts and James Donaldson, eds., Ante-Nicene Christian Library, Volume 14: The Writings of Methodius, Alexander of Lycopolis, Peter of Alexandria, And Several Fragments, Edinburgh, 1869, p. 326, at Donaldson, Alexander. "That Up to the Time of the Destruction of Jerusalem, the Jews Rightly Appointed the Fourteenth Day of the First Lunar Month". Gregory Thaumaturgus, Dionysius the Great, Julius Africanus, Anatolius and Minor Writers, Methodius, Arnobius. Calvin College Christian Classics Ethereal Library. 1 June 2005. 15 April 2009 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 29 iyun 2013.
  60. ↑ Sacha Stern, Calendar and Community: A History of the Jewish Calendar Second Century BCE – Tenth Century CE, Oxford, 2001, pp. 124–132.
  61. ↑ Epiphanius, Adversus Haereses, Heresy 69, 11,1, in Willams, F. The Panarion of Epiphianus of Salamis Books II and III. Leiden: E.J. Brill. 1994. səh. 331.
  62. ↑ Apostolic Canon 7: If any bishop, presbyter, or deacon shall celebrate the holy day of Easter before the vernal equinox with the Jews, let him be deposed. A Select Library of Nicene and Post-Nicene Fathers of the Christian Church, Second Series, Volume 14: The Seven Ecumenical Councils, Eerdmans, 1956, p. 594.
  63. ↑ St. John Chrysostom, "Against those who keep the first Passover", in Saint John Chrysostom: Discourses against Judaizing Christians, translated by Paul W. Harkins, Washington, D. C., 1979, p. 47ff.
  64. ↑ Mosshammer, Alden A. The Easter Computus and the Origins of the Christian Era. Oxford: Oxford University Press. 2008. 50–52. ISBN 978-0-19-954312-0.
  65. ↑ Mosshammer, Alden A. The Easter Computus and the Origins of the Christian Era. Oxford: Oxford University Press. 2008. 239–244. ISBN 978-0-19-954312-0.
  66. ↑ Holford-Strevens, Leofranc, and Blackburn, Bonnie. The Oxford Companion to the Year. Oxford: Oxford University Press. 1999. 808–809. ISBN 0-19-214231-3.
  67. ↑ Mosshammer, Alden A. The Easter Computus and the Origins of the Christian Era. Oxford: Oxford University Press. 2008. 223–224. ISBN 978-0-19-954312-0.
  68. ↑ Holford-Strevens, Leofranc, and Blackburn, Bonnie. The Oxford Companion to the Year. Oxford: Oxford University Press. 1999. 870–875. ISBN 0-19-214231-3.
  69. ↑ "Easter: A date with God". The Economist. 20 April 2011. 23 April 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 23 April 2011. Only in a handful of places do Easter celebrants alter their own arrangements to take account of their neighbours. Finland's Orthodox Christians mark Easter on the Western date. And on the Greek island of Syros, a Papist stronghold, Catholics and Orthodox alike march to Orthodox time. The spectacular public commemorations, involving flower-strewn funeral biers on Good Friday and fireworks on Saturday night, bring the islanders together, rather than highlighting division.
  70. ↑ 1 2 Hieromonk Cassian, A Scientific Examination of the Orthodox Church Calendar, Center for Traditionalist Orthodox Studies, 1998, p.51–52, ISBN 0-911165-31-2.
  71. ↑ M. Milankovitch, "Das Ende des julianischen Kalenders und der neue Kalender der orientalischen Kirchen", Astronomische Nachrichten 200, 379–384 (1924).
  72. ↑ Miriam Nancy Shields, "The new calendar of the Eastern churches Arxivləşdirilib 2015-03-24 at the Wayback Machine", Popular Astronomy 32 (1924) 407–411 (page 411 Arxivləşdirilib 2016-01-12 at the Wayback Machine). This is a translation of M. Milankovitch, "The end of the Julian calendar and the new calendar of the Eastern churches", Astronomische Nachrichten No. 5279 (1924).
  73. ↑ "Hansard Reports, April 2005, regarding the Easter Act of 1928". United Kingdom Parliament. 2010-04-25 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 29 iyun 2013.
  74. ↑ "WCC: Towards a common date for Easter". 2007-12-13 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-06-29.
  75. ↑ "On the Holy and Great Sunday of Pascha". Monastery of Saint Andrew the First Called, Manchester, England. 25 January 2007. 9 April 2007 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 30 iyun 2013. (#first_missing_last)
  76. ↑ "Pentecost Sunday". About.com. 2013-03-29 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 30 iyun 2013.
  77. ↑ Otto, Diane L. Guess What I Discovered on the Way to Church?. Xulon Press. 2007. səh. 413. ISBN 978-1-60266-349-7. 2016-11-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-06-30.
  78. ↑ Daniels, Bruce Colin (1995). Puritans at Play: Leisure and Recreation in Colonial New England. Macmillan, p. 89, ISBN 312125003.
  79. ↑ "Easter or the Memorial—Which Should You Observe?". 2014-04-18 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-06-30.
  80. ↑ "A careful and free inquiry into the true nature and tendency of the religious principes of the Society of Friends by William Craig Brownlee; Philadelphia, 1824". 2015-04-10 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-06-30.
  81. ↑ "See Quaker Faith & practice of Britain Yearly Meeting, Paragraph 27:42". 2013-07-19 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-06-30.

Xarici keçidlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]
П: "Xristianlıq" portalı
Vikianbarda Pasxa ilə əlaqəli mediafayllar var.
Liturgik
Ənənələr
Hesablama