Manna toponimləri

Manna toponimləri – Manna ərazisində yayaılmış toponimlər. Həmin toponimlərinin bir çoxu bu gün də tarixi Azərbaycan ərazisində qalmaqdadır.

Manna tarixindən yazmış bütün tədqiqatçılar Assur və Urartu mənbələrində çəkilmiş Manna toponimlərinin bir hissəsinin qədim Şərq dillərində olmadığını söyləyərək izahını verə bilməmiş və onları qədim yerli adlar adlandıraraq üstündən keçmişlər. Əsasən asur mənbələrində çəkildiklərinə görə bu adlar həmin dilin fonetik qanunlarına tabe edilmiş və nəticədə, yerli formaları fonetik dəyişikliyə uğramışdır. Manna və Midiya adlarının Qədim Şərq dillərinin fonetikasına uyğun şəkildə gəlib çatması da onların həqiqi formalarını müəyyən etməyə çətinlik yaratmışdır. Çətinliklərdən biri də odur ki, assur dilində adların sonlarına əlavə olunan "u" adlıq hal şəkilçisini bəzi adlarda köklü "u" sonluğundan ayırmaq çətinliyə səbəb olmuşdur.

P a r s i n d u – E. A. Qrantovski bu adı İranmənşəli saymış və onu Fars (Pars) etnonimi ilə bağlamışdır.^[1] Q. Qeybullayev isə qeyd edir ki, mənbədə, Parsindunun Ameka adlı bir hakimin qalası olması deyilir. Ehtimal ki, bu qala er. əv. 820-ci ildə Midiyada qeyd olunan Parsan (bəlkə də Parsin) qalasının eynidir. Türkcə bair, bayir təpə, yüksəklik, yarğan, sıldırım (buryat-monqolca boori hündür yer, yüksəklik^[2], sin dağ beli yaxud, çin(q) çox hallarda şaquli sıldırımlı yayla, sıldırım, sıldırım dağ yarğanı^[2] və tu dağ sözlərindəndir. Aydındır ki, qala çətin keçidli, sıldırım yerlərdə tikilə bilərdi. Toponimin birinci komponenti Çal-Bair (Kəlbəcər rayonu), Qızıl-Bair (Zəngəzurun Mehri rayonu), Çil-Bair (Şamaxı rayonu) dağ adlarındakı bair sözü ilə, ikinci komponenti isə Cindağ (Ordubad rayonu) oronimindəki "çin" sözü ilə müqayisə olunur. Parsindu qalasının adı ehtimal ki, Cənubi Azərbaycanda Mərənd şəhərinin 12 kilometrliyində xarabalıqları qalmaqda olan Baruc adlı qalanın^[3] adında qalmışdır. Bu qalanın türk əfsanəvi Əfrasiabın tikdirdiyi Barcuq qalasının adı ilə (erkən orta əsrlərdə uyğurlarda Barçuk-Yurt toponimi məlumdur)^[4] oxşarlığı da diqqəti cəlb edir. Yaqut Həməvi (XIII əsr) yazır ki, Səfidrud çayı Parsis dağlarından başlanır.^[5] Ehtimal ki, müəllifin "Parsis" kimi qeyd etdiyi oronim əslində "Parsin" kimi oxunmalıdır, başqa sözlə, katiblərin səhvi üzündən adın sonundakı "n" (nun) səsi "s" (sin) kimi yazılmışdır.

B a r a – Y. B. Yusifov mətndən çıxış edərək bu toponimi türkcə bərə (qoyun-quzu saxlanılan yer) sözü hesab etmişdir^[6]. Sonrakı assur mənbələrində Manna və Midiya ərazisində Barrua (er. əv. 728-ci il), Uba-Bara (er. 714-cü il), Barunakka və b. toponimlər də çəkilir. E. A. Qrantovskiyə görə, bu toponimlər Bara tayfasının adını əks etdirir^[7]. Savalan dağının ətəyində indi də əhalisi türk-azərbaycanlılardan ibarət Baru kəndi vardır.

A r a k d i – Er. 881-ci ildə Assur çarı Aşşurnasirpal Urmiya gölünün ətrafına basqın edir və Ata adlı hakimin Arakdi qalasını tutur. Toponim iki cür izah olunur. Türkcə erik, xalxa-monqolca ereq, buryatca erye, kalmıkca erqe (sıldırım, yarğan, uçurum – (qayanın, dağın) kənarı, sahili^[8] sözündən və – di(-li) şəkilçisindən ibarətdir. Er. əv. 728-ci ildə adı çəkilən Arakuttu toponimi də belə izah edilə bilər.

S a n q i u – Müasir Səhənd dağı ilə lokalizə olunur. E. Qrantovskiyə görə, Avesta dilində sanqha – əmr sözündəndir^[9]. Prof. Q. Qeybullayev qeyd edir ki, aydındır ki, əmr, göstəriş sözündən heç vaxt toponim yaranmaz, bu müəllifin Manna və Midiya ərazisində İran mənşəli əhali axtarmaq təşəbbüsündən irəli gəlir. Türkcə çanq, çınq (türk dillərində ç-s əvəzlənməsinə görə sanq, sınq) sıldırım dağ yarğanı, əlçatmaz dağ, çətin alınan zirvə^[10] sözündəndir. Altayda Sanqin-Dalay^[11] toponimi ilə müqayisə olunur. Hazırda Səhəndabad mahalında Çinibulaq adlı Azərbaycan kəndi vardır.

S u r i k a ş – Türkcə sori – alçaq, hamar dağ beli, iki dağ zirvəsini birləşdirən dağ keçidi^[12] və kaş – qaya, dağ çıxıntısı, kənar, sahil^[13] sözlərindəndir. Cənubi Azərbaycanda Süleymaniyyə yaxınlığında indi Suridaş adlı kənd vardır. Balakən rayonundakı Soorqaş dağının adı ilə müqayisə olunur.

U i ş d i ş – Y. B. Yusifov bu toponimi türkcə Bişdiş (Beş diş) hesab edir və beş diş formalı qayası olan dağ kimi mənalandırır^[14]. O, Həmdullah Qəzvininin XIV əsr qeyd etdiyi Beşbarmaq dağının adına əsaslanır.

E r e ş t e y a n a – Araz çayının adından və türkcə tey – təpə, qabarıq^[15] sözlərindəndir. Ereşteyana toponimi Arazdöyən (Cənubi Azərbaycanda Arazbaran mahalı adının məhz qədim Arazdöyən adından alınması, döyən sözünün farsca bəran- sahil, kənar sözü ilə əvəzlənməsidir) və Şimali Azərbaycandakı Arazdöyən adının asur dilində yazılmış forması hesab edilir. Qeyd edilməlidir ki, toponimin Ereş forması indi də Cənubi Azərbaycanda Eris (danışıqda əvvəlinə h səsinin əlavəsi ilə heris) adlanır.

A r s i a n ş i – Mixi yazıda qeyd edilir ki, Arsiyanşi Arsi dağının yanında yerləşir. Buna uyğun olaraq Y. B. Yusifov toponimi Arsi enişi, Arsi yanı kənd kimi mənalandırır. Q. Qeybullayev isə qeyd edir ki, ad türkcə arça – ardıc kolu, şam ağaclığı və enşi – malikanə, padşahlıq mülkü^[16] sözlərindəndir. Urartu mənbələrindən Urmiya gölü ətrafında Harsi, Arsita və Arsindu toponimləri də məlumdur. Cənubi Azərbaycanda Savalan dağının ərazisində Ərçə, Ərçistan, Əcir, Ərcan və b.yaşayış məntəqələrinin adları ilə müqayisə oluna bilər.

D u r d u k k a (Zurzukka, Sirdakka, Zirdakka variantları da vardır) – Mannada bir qalanın adı. Toponimin müxtəlif yazılış formaları onun əslinin müəyyən olunmasını çətinləşdirir. Durdukka (asur dilində k səsinin qoşalaşdırılması ilə) ehtimal ki, türkcə tur, tura – dayanacaq, düşərgə, şəhər sözündən və – duk (-luk) şəkilçisindən ibarətdir. Sirdakka (Zirdakka) forması ilə türkcə sirt – dağ beli və dağ (taq) dağ sözlərindən ola bilər.

S u k k a – Mannada bir qalanın adı. Türkcə çoku (özbəkcə çukki, qazaxca şoki), konusvarı yüksəklik, dağın şiş zirvəsi, təpəsi^[17] sözündəndir.

A b i t i k n a – Mannada bir qalanın adı. Naməlum ba və türkcə tiqey – dağ zirvəsi, təpə^[18] sözündəndir.

U a ş d i r i k k a – Mannada bir qalanın adı. Y. B. Yusifov Baş darak kimi bərpa edir və onu dişli dağ kimi mənalandırır^[19]. Q. Qeybullayevə görə isə, toponim türkcə yoğuş – "yoxuş" və terek – dişli dağ zirvəsi^[20] sözlərindəndir. Altayda Tas-Terek, Krımda Tarak-Daş, Tuvada Saaday-Terek toponimləri ilə müqayisə olunur. Quruluşca Həmdullah Qəzvininin (XIV əsr) qeyd etdiyi Təbriz yaxınlığındakı Culandarak toponimi^[5] ilə eynidir.

İ z i r t a – Mannada bir şəhərin adı. Türkcə izir, izer – aşırım, dağ keçidi, dağ çökəyi^[21] və tay – tərəf sözlərindəndir. Altayda (Xakasiyada) İzertaq və İzir-Su toponimləri ilə müqailə müqayisə olunur. Y. B. Yusifov qədim toponimlərdə ta komponentini türk dillərindəki too, tuu (dağ) sözü ilə bağlayır^[22]. Manna və Midiya toponimlərinin bəziləri (Arsita, İzirta, Meista, Parta, Şurda və b.) üçün "ta" sonluğu səciyyəvidir. Q. Qeybullayevə görə bu komponent türkcə "tay" sözündən ibarətdir. Quruluşca bu toponimlər, məsələn, Krımda türkmənşəli Yalta toponimi ilə eynidir. O. T. Molçanova Orta Asiya və Altay toponimiyasında tay sözünə xüsusi tədqiqat həsr etmişdir. O yazır ki, Yakutiyadan Qazaxıstanın və Özbəkistanın qərb əyalətlərinə qədər toponimlərdə yayılmış bu söz tərəf, yer mənasındadır^[23]. V. V. Bartolda görə, qədim türk toponimlərində (məsələn, Altay) bu söz ölkə anlamını ifadə edir.^[24]

U a u ş – Mannada bir dağın adı. Assur mənbəyində bu dağ əlçatmaz (sıldırım mənasında) dağ adlandırılır. İ. M. Dyakonova görə, indiki Səhənd dağının bir hissəsinin adıdır^[25]. Ehtimal ki, oronim qədim türk dillərindəki yoquş (yoxuş), yəni dağ zirvəsi, yüksəklik, yaxud youş, yəni pis, düşmən^[26] sözlərinin təhrifidir. Q. Qeybullayevə görə İ. M. Dyakonovun Uauş dağını Səhəndlə lokalizə etməsi düz deyil. Savalanda indi də bir sıldırım dağ Yaş adlanmasına görə güman ki, assur mənbəyindəki Uauşdur.

A r m a i t i, U r m a y a t e – Mannada bir şəhər və mahal adı. Tarixi ədəbiyyatda çox vaxt Urmiya gölünün adı ilə əlaqələndirilir. Ərəb mənbələrində Cənubi Azərbaycan ərazisində Urmiya və Urm adında iki yaşayış məntəqəsi qeyd olunmuşdur. Ehtimal ki, Urmiya şəhərinin adı Mannadakı Urmeyate toponiminin qısaldılmış formasıdır. Q. Qeybullayevə görə, türk dillərindəki arım, irim, yəni fal, nişanə, əlamət, qabaqcadan xəbər verən, ovsun, cadu, sehr^[27] və ata sözlərindən ibarətdir. Bəlkə də maqlara mənsub müqəddəs əyalət olmuşdur. Təsadüfi deyil ki, Urmu şəhəri Zərdüşt peyğəmbərin doğulduğu yer sayılır (İbn əl Fakih yazır: Maqlar güman edirlər ki, dinlərinin yaradıcısı Zərdüşt bu şəhərdəndir). Zaqatala rayonunda Armatian adlı dağ vardır ki, bu da maqların özləri ilə gətirdiyi toponim ola bilər. Gürcü mənbələrində bu bölgədə Movakan, X əsrə aid ərəb mənbəyində Muqkan adlı mahalın qeyd olunması da bunu təsdiqləyir. Y. B. Yusifov Assur mənbələrində adı çəkilən bir sıra Manna toponimlərini sadalamışdır.^[28]

S i n i x i n u – Asurca yazılış formasında sinix və in hissələrinə ayrılır (sondakı u asur dilində adlıq hal şəkilçisidir). Türkcə sinq, çinq (məsələn, qazaxca şınq, tuvaca şınq və s.), sıldırım dağ yarğanı, alınmaz dağ (Gədəbəy rayonunda Şınıx kəndinin adı da bu sözdəndir) və in, yarğan, çuxur, mağara^[29].

A r k a n i y a – Toponimin birinci komponenti türkcə arka (arxa), yəni dağ beli, suayrıcı, dağın kölgəli tərəfi, (xakasca arğa – dağ meşəsi, uzanmış dağ beli)^[30], erqə – sıldırım yer, yüksəklik^[31], düşərgə^[32], qala^[33], urqa – yüksəklik, sıldırım yer^[34] sözlərindən biri ilə əlaqədardır. Midiyada Arkadr (Bisütun qaya yazısında) oronimi ilə eyni mənada ola bilər: türkcə arqu – dərə, yarğan, və tör – yüksək dağ örüşü sözlərindəndir. Toponimin ikinci hissəsini güman ki, türkcə an-yayla yerdə kars (torpağı asanlıqla həll olunan süxurlardan ibarət olan sahələrdə relyefin spesifik forması) çökəkliyi (çuxuru, uçurumu)^[35] sözü təşkil edir. Müxtəlif fonetik formalarda bu söz Midiyanın Elani (u), Kabani, Uranbarzani və b. toponimlərində də nəzərə çarpır.

İ z z i b i a – Assur çarı II Sarqonun (er. əv. 721–705) Manna ərazisinə hərbi səfəri haqqında mənbədə qeyd olunur. Güman ki, şumercə izi – od, türkcə issi, izzi (tuvaca iziq, altayca üzü, uyğurca izik, azərbaycanca isti) və Altay dillərində bia – su sözlərindən ibarət olub İsti su mənasındadır. İndiyədək Cənubi Azərbaycanda Ziviyə yaşayış məntəqəsinin adında qalmışdır.

B u n a q i ş – Erkən orta əsrlərdə Cənubi Azərbaycan ərazisində Babaqış və Zöhrqaş toponimləri məlumdur. Türkcə bun – dağlarda keçid başlanan yer, dağ çökəyi^[36] və qaş (dağın qaşı) sözlərindəndir. Güman ki, bun sözü Midiyada Bunisa toponimində də əksini tapmışdır və Bunisa əslində Buniçay adının asurca yazılışıdır.

Q i l z a n – Urmiya gölünün qərb sahilinin adı^[37]. Türkcə qöl – göl və ezən – vadi sözlərindəndir. Gölün cənub sahili isə Zamua adlanırdı^[37]. Zamua hidronimi türkcə zay (say) və mua (dua) – su sözlərindəndir.

A z i r u – Türkcə izer, izir – aşırım, dağ keçidi, dağ çökəyi^[21] sözündəndir (adın asurca yazılışında sondakı u həmin dildə adlıq hal şəkilçisidir).

B u y a – Zamua (Urmiya) hidronimindəki mua komponenti ilə bəlkə də eynidir. Türkcə biya – çay sözündəndir.^[38] Ob çayının bir qolu Biya, Tatarıstanda Biya və Muya^[39], Başqırdıstanda Kama çayının sol qolu Bıya, Orta Uralda Vıya, Tümən əyalətində Vıya və b. çay adları ilə eynidir. Xakasiya ərazisində çay adlarında geniş yer tutan termindir^[40].

S i m a k i – Türkcə çim (asurca ç səsi olmadığına görə sim kimi verilmişdir.) torpağın kökləri bir-birinə sarılmış, sıx ot bitkiləri bitmiş üst qatı, təbəqəsi və ık (ehtimal ki, qədim forması ak) – dağın soyuqdan qorunan yamacı (oradakı ev heyvanlarının sürücü soyuq küləkdən və tufandan gizlənir^[41] sözlərindəndir. Qazaxıstanda Çimbulak, Çim Kurqan və b. dağ adları ilə müqayisə olunur.

S i m i r r i a – Asurca yazılış formasında bu toponim simir və-ri (-li) şəkilçisindən ibarətdir. Ehtimal ki, bu ad aslində Sivirridir, lakin asur dilində -v səsi olmadığına görə onu -m səsi ilə verirdilər. Türkcə şiver, şiber (buratga şeber, monqolca şiver) – qalın, sıx meşə, bataqlıq cəngəllik, subasar kolluq^[42] sözündəndir. Er. əv. 820-ci ilə aid Assur mənbəində Midiyanın Sibaru (u adlıq hal şəkilçisidir) qalasının adı çəkilir. Ehtimal ki, mənaca Simirria toponimi ilə eynidir və Saburxast (IX əsr) toponimində qalmışdı.

A x ş u r a – Türkcə ax – ağ və şura türkcə göl, udmurtca şur – çay, türkcə soru bataqlıq yer, duzlu gölməçə sözlərindəndir.

• Mannalıların şəxs adları
• Azərbaycan türklərinin etnogenezi