Zaqatala rayonu

Bu məqalə Zaqatala rayonu haqqındadır. Şəhər üçün Zaqatala səhifəsinə baxın.

Zaqatala rayonu — Azərbaycan Respublikasının Şəki-Zaqatala iqtisadi rayonunda inzibati-ərazi vahidi.

Rayon
Zaqatala rayonu
41°33′ şm. e. 46°43′ ş. u.
Ölkə	Azərbaycan
Daxildir	Şəki-Zaqatala
İnzibati mərkəz	Zaqatala
İcra başçısı	Mübariz Əhmədzadə
Tarixi və coğrafiyası
Yaradılıb	8 avqust 1930
Sahəsi	1.350 km²
Əhalisi
Əhalisi	126.900 nəf. (2017)
Rəqəmsal identifikatorlar
ISO kodu	AZ-ZAQ
Telefon kodu	2422
Avtomobil nömrəsi	62
Rəsmi sayt
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Zaqatala sözünün yaranmasına dair (etimologiyaya görə) bir neçə rəvayət vardır. Müasir Zaqatala adı Sakatala (Sak düzü) adının dəyişilmiş formasını təşkil edir. İkinci bir rəvayətə görə isə guya qədim zamanlarda bu ərazi sıx meşələrlə örtülmüş və Zəkəriyyə adlı bir şəxs meşəni qıraraq Tala açmış və özünə ev tikmişdir. Həmin ərazini yerli əhali "Zəkəritala", yəni "Zəkəriyyənin talası" (düzü) adlandırmışdır. Sonralar Zəkəritala adlı kənd yaranmış və zaman keçdikdə bu ad öz toponimiyasını dəyişərək Zaqatala olmuşdur.

E. ə. VII əsrin əvvəlində Kimmer-Skit dalğaları ilə Ön Asiyaya düşmüş sak tayfaları Albaniyanın ərazisində də məskən salmışlar və bu ərazi Kür çayının sağ sahilindən (Kür-Araz qovşağı daxil olmaqla) Qafqaz dağ ətəklərinə qədərki ərazini tuturdu. Zaqatala rayonu da qədim Qafqaz Albaniyasının ayrılmaz hissəsi olmaqla onun qərbində yerləşirdi. 1803-cü ildə Zaqatala qəzası Rusiyanın tərkibinə daxil olmuşdur. 1830-cu ildə Zaqatala qalası tikilmiş, 1840-cı ildən Zaqatalaya şəhər statusu verilmişdir.

Zaqatala inzibati rayonu isə 8 avqust 1930-cu ildə təşkil edilmişdir.

Zaqatala rayonu Azərbaycan Respublikasının şimal-qərbində, Böyük Qafqaz sıra dağlarının cənub yamacları Qanıx-Əyriçay vadisində yerləşir. Cənubdan Gürcüstan Respublikası, şimaldan Dağıstan Respublikası, qərbdən və şərqdən Azərbaycan Respublikasının Balakən və Qax rayonları ilə həmsərhəddir. Mərkəzi Zaqatala şəhəridir. Şəhər dəniz səviyyəsindən 535 metr hündürlükdə, Azərbaycan Respublikasının paytaxtı olan Bakı şəhərindən 445 km aralıda, Tala çayının sahilində, Yevlax-Balakən şose yolunun üzərində, nəhəng İpək yolunun üstündə, vaxtı ilə Şərqin ən böyük ticarət mərkəzlərindən (bazarlarından) olan "Əskibazarın" (yer adı tamamilə öyrənilməmişdir) 25–30 km-də, Böyük Qafqaz silsiləsinin cənub ətəyində yerləşir. Ərazisi 1348 km².-dir.

Relyefi şimalda və şimal-şərqdə dağlıq, cənub və cənub-qərbdə düzənlikdir. Hündürlüyü düzənlik hissədə təqribən 200–600 m, dağlıq hissədə 3648 m-ədəkdir (Quton dağı). Düzənlik hissədə Antropogen, dağlıq hissədə isə Yura və Təbaşir çöküntüləri yayılmışdır. Polimetal və gil yataqları var.

Rayonda ən uca nöqtə Quton dağıdır. (3648 m).

Rayon ərazisindən 7 çay axır (Qanıx (Alazan), Katex, Tala, Muxax, Bəkməz və s.). Çaylar Qanıx çayı hövzəsinə aiddir. Əsasən, allüvial çəmən, qonur, dağ-meşə, çimli dağ-çəmən torpaqları yayılmışdır. Dağlıq hissədə meşələr geniş sahə tutur.

Rütubətli subtropik iqlimə malikdir. İqlimi düzənlik və dağətəyi hissədə mülayim isti, yüksək dağlıqda soyuqdur. Orta temperatur yanvarda yüksək dağlıq hissədə −10 °C-dən, düzənlik hissədə l°C-yədək, iyulda müvafiq olaraq 5-dən 24 °C-yədəkdir. İllik yağıntı 600–1600 mm-dir.

Zaqatala ərazisinin təqribən yarısını meşələr tutur. Onlar əsasən dağlarda və dağətəyi bölgədə yerləşir. Zaqatala rayonunun florası müxtəlif qiymətli ağac növləri ilə zəngindir – şabalıd, qoz, fındıq, palıd, vələs, qarağac və s.

Heyvanları: bəbir, nəcib maral, dağkeçisi, köpgər (qarapaça), daşlıq dələsi, meşə dələsi, çöl-donuzu (qaban), ayı, canavar, vaşaq, meşəpişiyi, dovşan və s. Quşları: ular, qartal, qırqovul, tetra, kəklik, dağ şahini, çalağan, turac, dolaşa, bülbül və s.

1929-cu ildə Baş Qafqaz dağlarının cənub yamaclarında yaradılan Zaqatala dövlət təbiət qoruğunun çox hissəsi rayonun ərazisindədir.

• Xaldan-Göybulaq-Zaqatala avtomobil yolu — dövlət əhəmiyyətli avtomobil yolu, 3-cü kateqoriya;
• Zaqatala-Balakən avtomobil yolu — uzunluğu 7 km dövlət əhəmiyyətli, 3-cü kateqoriyalı yol;
• Zaqatala-Muğanlı avtomobil yolu — cəmi uzunluğu 26 km. Ondan:
  • Dəmir yoluna kimi olan 9 km dövlət əhəmiyyətli, 3-cü kateqoriya;
  • Dəmir yolundan Alazan çayına kimi 17 km yerli əhəmiyyətli, 4-cü kateqoriyalı yoldur.
• Şəki-Zaqatala avtomobil yolu — cəmi uzunluğu 15 km. Dövlət əhəmiyyətlidir, 3-cü kateqoriyalıdır;
• Dəmir yolu — uzunluğu 22,3 km. Dövlət əhəmiyyətlidir.

Rayona Zaqatala şəhəri, Qazangül, Əliabad qəsəbələri və Aşağı Tala, Yeni Suvagil, Mosul, Muğanlı, Yuxarı Çardaqlar, Əlibayramlı, Qalal, Qarqay, Əzgilli, Bəhmətli, Kürdəmir, Göyəm, Çökəkoba, Dardoqqaz, Sumaylı, Gözbaraq, Mamrux, Ələsgər, Cimcimax, Danaçı, Aşağı Çardaqlar, Uzunqazmalar, Car, Kebeloba, Axaxdərə, Zilban, Dombabinə, Mamqabinə, Bozbinə, Mücəkbinə, Masqarabinə, Həsənbinə, Xanmədbinə, Yengiyan, Kəpənəkçi, Qandax, Faldarlı, Lahıc, Sabunçu, Maqov, Yolayrıc, Paşan, Hoytala, Vohtala, Əbaəli, Fındıqlı, Mazıx, Qəbizdərə, Uzuntala, Bərətbinə, Çiçibinə, Muxax, Zəyəm, Çobankol, Qımır, Bazar, Yuxarı Tala, Mişleş, Çüdülübinə, Laqodexbinə kəndləri daxildir.

Zaqatala rayonunda 31 bələdiyyə fəaliyyət göstərir. Zaqatala bələdiyyəsi Zaqatala şəhərini əhatə edir. Rayonda elə bələdiyyələr vardır ki, onların tərkibinə bir neçə kənd yaşayış məntəqəsi daxildir.

Zaqatala rayonu rayon icra hakimiyyəti başçısı, onun ərazi icra nümayəndələri və bələdiyyələr tərəfindən idarə olunur. Rayonda 29 icra nümayəndəliyi və 31 bələdiyyə fəaliyyət göstərir. Ümumiyyətlə mövcud olan 31 bələdiyyənin tərkibində 1 şəhər, 1 şəhər tipli qəsəbə və 59 kənd yaşayış məntəqəsi vardır.^{[mənbə göstərin]}

1 yanvar 2012-ci il tarixinə olan rəsmi təxminə əsasən əhalisi 121.394^[1] nəfərdir, əsasən azərbaycanlılardır. Rayonda azərbaycanlılarla bərabər iyirmidən artıq millət və xalqın nümayəndələri (ruslar, ukraynalılar, gürcülər, laklar, avarlar, saxurlar, udinlər, ingiloylar, ləzgilər, tatarlar, yəhudilər, türklər, yunanlar, osetinlər və digərləri) yaşayır.

Zaqatala rayonu əhalisinin milli tərkibi

Etnik qrup	1939 sa.[2]	1959 sa.[3]	1970 sa.[4]	1979 sa.[5]	1999 sa.[6]	2009 sa.[7][8]	2012 r.t.[1]
Toplam	45 854	47 776	69 270	79 627	107 240	118 228	121 394
azərbaycanlı	21 712	29 785	42 034	49 071	63 811	80 476	81 474
avar	9 958	8 878	15 240	17 592	25 835	25 578	26 402
saxur	6 021**	2 603	5 697	7 728	13 114	11 203	12 788
türk	…	…	…	…	303	303	320
rus	3 754	2 229	1 661*	1 213*	404	233	210
gürcü	279	178	1 785	224	3 075	59	27
ləzgi	1 685	2 137	1 014	2 218	313	50	71
ukraynalı	268	…	*	*	50	…	7
tatar	…	…	59	56	32	11	15
erməni	1 459	1 234	1 038	884	1	…	…
kürd	14	11	7	9	…	…	50
yəhudi	29	23	13	8	…	…	…
alman	49	…	…	…	…	…	…
talış	18	1	…	…	…	…	8
udin	**	…	3	5	…	…	…
Digər	1	697	719	622	303	315	22

Qeyd : *- Ukrayın və Ruslar birlikdə /**- Saxurlar və digər Dağıstan xalqları /sa.- siyahıya alma /r.t.- 2009-u il sa-nın nəticələri əsasında rəsmi təxmin.

• Şeyx Əhməd Əfəndi — ictimai və din xadimi.
• Balakişi bəy Ərəblinski — Çar Rusiyasının generalı.
• Aslan bəy Qardaşov — 28 may 1918-ci ildə Azəbaycanın müstəqilliyini elan edən Milli Şura üzvlərindən biri.
• Arif Hacılı — Müstəqillik Aktina imza atmış millət vəkili, Müsavat Partiyasının başqanı.
• Faiq Əmirov — Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı.
• Natiq Məmmədov — Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı.
• Valeh Bədəlov — Vətən Müharibəsi Qəhrəmanı.
• Şixamir Qaflanov — Vətən Müharibəsi Qəhrəmanı.
• İsmayıl Səmədov — Vətən Müharibəsi Qəhrəmanı.
• Məsud Əfəndiyev — Almaniyada yaşayan azərbaycanlı riyazıyyatçı, professor. Humboldt mükafatı alan ilk azərbaycanlı
• Qurban Qurbanov — Azərbaycan futbol mütəxəssisi, keçmiş Azərbaycan futbolçusu, əməkdar məşqçi.

Rayonun iqtisadiyyatının əsasını kənd təsərrüfatı — tütünçülük, baramaçılıq, meyvəçilik, taxılçılıq, heyvandarlıq, həmçinin kənd təsərrüfatı məhsullarının emalı təşkil edir. Rayonda mebel, tikinti, inşaat materialları, yeyinti, yüngül sənayeni inkişaf etdirmək üçün böyük potensial vardır.

Rayonda yeyinti məhsulları kombinatı, fındıq təmizləmə, tütün fermentasiya, efir-yağlar zavodları, tikiş və mebel fabrikləri vardır. Ümumilikdə 71 iri və orta müəssisə fəaliyyət göstərir.

Rayonda taxılçılıq (xüsusilə də dənlik qarğıdalı), tütünçülük, meyvəçilik (qoz-ləpəli), tərəvəzçilik və çayçılıq^[9] inkişaf etmişdir.

Rayonda 143 mədəniyyət ocağı, o cümlədən 81 kitabxana, 36 klub, 27 mədəniyyət evi, 1 xalq teatrı, tarix-diyarşünaslıq muzeyi, uşaq yaradıcılıq mərkəzi, Heydər Əliyev adına Zaqatala Mədəniyyət və İstirahət Parkı, tarix-mədəniyyət qoruğu, 2 muzey fəaliyyət göstərir.

Rayonun ərazisində Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 2 avqust 2001-ci il tarixli 132 saylı qərarına əsasən Dövlət tərəfindən qorunan 100-ə yaxın abidə qeydə alınmışdır.

Bunlardan ən qədimləri Pəriqala, Armatay qalası, Çingizqala, Şeytan qalası, Zaqatala qalası və başqalarıdır. Rayonun kənd yerlərində VI–VIII əsrlərdən qalmış 10-dan çox Alban abidələri mövcuddur.

Rayonun Mamrux (Mamrux kilsəsi), Mazıx, Muxax, Qəbizdərə, Yuxarı Tala (Yuxarı Tala məbədi) və Yuxarı Çardaxlar kəndlərində VI–VIII əsrlərdən qalmış çoxlu Alban abidələri, qalaları vardır ki, maliyyə çətinlikləri üzündən onların yenidən bərpası mümkün olmasa da qismən də olsa qorunması sahəsində müəyyən işlər görülür. Yerlərdə mövcud olan məscidlərin isə hamısında yenidənqurma, bərpa işləri aparılmış, tarixi abidə kimi onların qorunması təmin edilir.

Gözbarax və Qalal kəndlərində XVIII əsrə aid məscidlər, Kebeloba kəndində XV əsrə aid iki qüllə, Mazıx kəndində XII əsrə aid qüllə, Yuxarı Çardaxlar kəndində V əsrə aid Pəriqala, Car kəndində XIV əsrə aid Çingizqala və Zaqatala Tarix-Diyarşünaslıq Muzeyi, Paşan kəndində Alban qülləsi (XIII əsr) və Axaxdərə kəndindəki Alban qülləsi (XII əsr), rayonun müxtəlif kəndlərində, o cümlədən Əliabad, Mosul və Kəpənəkçi kəndlərində XIX əsrdə tikilmiş məscidlər salamat qalmışdır.

Zaqatala qalası 1830-cu ildə Zaqatala şəhəri ərazisində tikilmişdir. Qalada toplarla təchiz edilmiş güclü qarnizon saxlanılırdı. Zaqatala qalası Çar hakimiyyətinə qarşı bir sıra kəndli çıxışlarının yatırılmasında əsas dayaq məntəqəsi olmuşdur. Çar hakimiyyəti "Potyomkin" zirehli gəmisinin inqilabçı matroslarını Zaqatalaya sürgün etmiş və onlar Zaqatala qalasında yerləşdirilmişdi.

Zaqatala qalası tarixi abidə kimi dövlət tərəfindən qorunur.

Zaqatala qalasında saxlanılan matrosların inqilabi fəaliyyəti barədə yazıçı Qılman İlkin "Qalada üsyan" romanını yazmış və həmin əsər əsasında "Yenilməz batalyon" bədii filmi çəkilmişdir

Son dövrlərdə rayonun ərazisində olan tarixi və memarlıq abidələrinin təmiri və bərpası istiqamətində müəyyən işlər görülmüşdür.

Rayon mərkəzində ümummilli lider Heydər Əliyevin abidəsi ucaldılmışdır.

Rayonda 23 məscid fəaliyyət göstərir.

Rayon geniş turizm imkanlarına malikdir. Rayonda 1 mehmanxana, 4 motel fəaliyyət göstərir.

Rayon ərazisində, ekoturizmin inkişafı üçün əvəzsiz, 1839-cu ildə təşkil olunmuş (ərazisi 23800 ha.) Zaqatala Dövlət Qoruğu, Zaqatala şəlaləsi, Xalaxi gölü, Malarasa aşırımı, ölkə və rayon əhəmiyyətli 108 tarix-mədəniyyət abidəsi var.

Rayonda 48 orta, 14 əsas, 4 ibtidai məktəb, 1 humanitar fənlər gimnaziyası, 39 məktəbəqədər uşaq tərbiyə müəssisəsi, 6 məktəbdənkənar müəssisə, BETM-nin Zagatala filiali, 2 ali məktəbin (Azərbaycan Müəllimlər İnstitutunun və Bakı İslam Universitetinin filialları) filialı, 1 kollec, 1 texniki-peşə məktəbi, 1 musiqi məktəbi, uşaq qənclər idman məktəbi, şahmat məktəbi fəaliyyət göstərir.

Rayonda 10 xəstəxana, 21 kənd həkim ambulatoriyası, 26 feldşer-mama məntəqəsi fəaliyyət göstərir.

Zaqatala rayonunda 1 Olimpiya İdman Kompleksi, 3 stadion, 1 üzgüçülük hovuzu, 1 şahmat klubu, 71 sadə, 18 kompleks idman qurğusu, 3 aerobika-trenajor zalı fəaliyyət göstərir.

Rayonun əsas mətbuat orqanı olan "Zaqatala" qəzeti 1923-cü ilin mart ayının 8-də fəaliyyətə başlamışdır. İlk əvvəllər "Zaqatala kəndçisi" adı ilə nəşr olunan qəzet sonralar "Kolxoza doğru", "Kolxozun səsi", "Bolşevik kolxozu uğrunda", 40 ilə yaxın müddətdə "Qırmızı bayraq", 1991-ci ilin oktyabrından isə "Zaqatala" adı altında fəaliyyətini davam etdirir.

Zaqatala rayon yerli radio verilişləri 1950-ci ildən "Qırmızı bayraq" qəzetinin nəzdində fəaliyyət göstərmişdir. 1975-ci ildən müstəqil redaksiya kimi fəaliyyətə başlamış və fəaliyyət bu günə qədər davam edir. Müstəqil "Aygün" televiziyası isə 1994-cü ildən fəaliyyət göstərir.

• 
  Çingizqala (Car kəndi)
• 
  Cümə məscidi (Car kəndi)
• 
  Zaqatala Dövlət Təbiət Qoruğu
• 
  Zaqatala qalası

• Azərbaycanın inzibati bölgüsü

• Zaqatala İcra Hakimiyyəti Rəsmi saytı
• Zaqatala.in — Zaqatala Rayonun pulsuz elan saytı
• Zaqatala mənzərələri ^{[ölü keçid]}
• Zaqatala Rayon Məhkəməsi Arxivləşdirilib 2012-04-13 at the Wayback Machine
• Zaqatala Rayon İcra Hakimiyyəti : Bələdiyyələr ^{[ölü keçid]}