Naturfəlsəfə

Tarixdə naturfəlsəfənin ən təsirli əsərlərindən biri olan Aristotelin “Səmalar haqqında” traktatının ilk səhifəsi.

Naturfəlsəfə və ya təbiət fəlsəfəsi (lat. natura - “təbiət”) — təxminən XVIII əsrə qədər təbiətşünaslıq elminin ən ümumi qanunlarının ayrılmaz sistemi kimi başa düşülən təbiət fəlsəfəsini ifadə edən tarixi termin[1] .

"Filosophia naturalis" termini ilk dəfə Senekada rast gəlinir. Naturfəlsəfə qədim zamanlarda təbiət hadisələrinin "yekun səbəblərini" və əsas qanunauyğunluqlarını tapmaq cəhdi kimi yaranmışdır. Orta əsrlərdə təbiət fəlsəfəsinin ən görkəmli nümayəndələri sxolastlar olmuşdurlar. XVIII əsrə qədər təbii fəlsəfi sistemlərin əksəriyyəti sırf spekulyativ idi; klassik fizikanın meydana çıxması ilə təbiət fəlsəfəsi tez bir zamanda elm fəlsəfəsi ilə əvəzləndi və sübut üçün zəruri görünməyən hər hansı bir fərziyyə ilə kəsişdi. Lakin XIX-XX əsrlərdə yenidən müxtəlif naturfəlsəfi sistemlər meydana çıxdı.

Naturfəlsəfənin tarixi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Prof. Martin Mininin qeyd etdiyi kimi rus ədəbiyyatında qədim yunan fəlsəfəsinə münasibətdə “naturfəlsəfə” termini adətən sofistlərdən və Sokratdan başlayan insan haqqında təlimdən fərqli olaraq onun əhatə etdiyi təbiət haqqında təlimlərin şərhinə diqqət yetirir[2] .

Orta əsrlər: İslam ölkələri

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İslam ölkələrində ən mühüm fəlsəfə məktəbləri Kəlam və Peripatetzim adlanır.

Kəlam ortodoksal müsəlman teologiyasıdır. Kəlamın əsasını Allahın sonsuz qüdrət ideyası dayanır. Mütəkəllimlər (kəlam tərəfdarları) kainatda baş verən hər şeyin yeganə səbəbinin Allah olduğuna inanaraq, maddi dünyada səbəb-nəticə əlaqəsini rədd etmişlər. Onlar hesab edir ki, Allah dünyanı keçmişdə bir anda yaratmamışdır, o, dünyanı hər an yaradır. Naturfəlsəfə sahəsində bu fikir yunanlardan götürülmüş atomizm anlayışı ilə birləşir. Kəlam tərəfdarlarına görə, bütün fiziki cisimlərin meydana gəldiyi atomlar bir-biri ilə heç bir fiziki əlaqədə deyil, sırf Allahın onları saxlaması ilə bağlıdır. Kəlamın ən böyük nümayəndələri Əbülhəsən əl-Əşəri (873 və ya 874-935) və Əbu Həmid əl-Qəzali (1058-1111) olmuşdur.

Averroes (solda) və yunan neoplatonist filosofu Porfiri arasında xəyali debat

Peripatetizm tərəfdarlarının əksəriyyəti Aristotelin təlimlərini dəstəkləyirdilər. Ərəb dünyasında onun ilk təbliğatçısı Xəlifə əl-Məmunun himayəsi altında Bağdad “Hikmətlər Evi” ndə işləyən Əbu Yusif Yaqub əl-Kindi (təxminən 800-873) olmuşdur. “İkinci müəllim” (“Aristotelin özü birinci hesab olunurdu”) adlandırılan filosof Əbu Nəsr Məhəmməd əl-Farabi (təxminən 870-950) də Bağdadda çalışırdı. Növbəti görkəmli naturfilosof Buxaralı Əbu Əli ibn Sina və ya Avisenna (980-1037) idi. Bununla belə, Aristotelin təlimlərinin bu üç filosof tərəfindən şərhi özündə neoplatonizmin əhəmiyyətli izlərini buraxmışdır. Aristotelçiliyin ən təmiz təfsiri, Averroes kimi də tanınan Məhəmməd İbn Rüşd (1126-1198) tərəfindən izah edilən şərh hesab olunur; Məhz onun şərhlərindən idi ki, Aristotel orta əsrlər Avropa universitetlərində oxunurdu.

Ərəb naturfəlsəfədə xüsusi yeri Qərbdə Razes kimi tanınan fars ensiklopedisti Əbu Bəkr ər-Razi tutur (təxminən 865 - c. 925). Öz baxışlarına görə o, Aristoteldən çox Demokritə yaxın idi. Əbu-Reyhan əl-Biruni (973-1048), Avempas kimi tanınan Məhəmməd ibn Bəcc (təx. 1070-1138), Əbu-l-Barakat əl-Bağdadi (təxminən 1080-1165) maraqlı naturfəlsəfi fikirlərə malik idilər.

Peripatetizm tərəfdarları heç də həmişə qeyd-şərtsiz Aristotelin ardınca getmirdilər. Məsələn, əl-Razi və əl-Biruni Aristotelin təbii yerlər nəzəriyyəsini rədd edərək, hesab edirdilər ki, maddənin bütün hissəcikləri müxtəlif dərəcələrdə olsa da, ağırlığa malikdir; dünyanın mərkəzinə tələsərkən daha ağır zərrəciklər daha yüngülləri sıxışdırır[3] [4] . İbn Sina, Əbu-l-Bərəkat əl-Bağdadi atılan cisimlərin hərəkətinin səbəbləri haqqında Aristotelin fikirlərini yanlış hesab edərək, sonradan impetus nəzəriyyəsi kimi tanınan bir nəzəriyyə hazırlamışdı [5] . Avempas da hərəkət haqqında qeyri-Aristotel baxışlarını inkişaf etdirmişdi. İslam ölkələrinin bəzi mütəfəkkirləri (xüsusən, Razi, əl-Biruni, Avempas, Abu-l-Bərəkat) boşluğun mümkün mövcudluğunu hesab edirdilər [3] [4] .

Görkəmli naturfilosoflar

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Antik dövr

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Yeni dövr

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ Советский энциклопедический словарь. М.: Советская энциклопедия, 1982.
  2. ↑ Драч Г. В. Рождение античной философии и начало антропологической проблематики. М.: Гардарики. 2003.
  3. ↑ 1 2 Grant, 2007
  4. ↑ 1 2 Розенфельд и др., 1973
  5. ↑ Рожанская, 1976