Natrium

11 neon ← natrium → maqnezium Li ↑ Na ↓ K dövri cədvəl
Ümumi
Ad, İşarə, Nömrə	natrium, Na, 11
Qrup, Dövr, Blok	1, 3, s
Xarici görünüşü
Atom kütləsi	22.98976928 q/mol
Elektron formulu	[Ne] 3s1
Fiziki xassələr
Halı
Sıxlığı	(0 °C, 101.325 kPa) q/L
Ərimə temperaturu	97.72 °C (370.87 K, 207.9 °F)
Qaynama temperaturu	883 °C (1156 K, 1621 °F)
Elektromənfiliyi
Oksidləşmə dərəcəsi
Spektr =
İonlaşma enerjisi	kCmol-1

Natrium (Na) – D. İ. Mendeleyevin elementlərin dövri sistemində 11-ci element.

Natrium (Na) – bütün ərzaq məhsullarında var. Əsas mənbəyi xörək duzudur. Natrium maddələr mübadiləsində iştirak edir və toxumalarda osmotik təzyiqi müəyyən normada saxlayır. Orqanizmin fizioloji funksiyalarının normallığını təmin etmək üçün insan hər gün bütün yeməklərlə birlikdə 10–15 q xörək duzu qəbul etməlidir. Xörək duzunun tərkibindəki xlor mədə şirəsinin tərkibinə daxil olan duz turşusunun alınmasında iştirak edir və tripsin fermentinin təsiri ilə qidanın tərkibindəki zülalın parçalanmasına səbəb olur. Ərzaq məhsullarında natriumun miqdarı mq%-lə belədir: çovdar çörəyi – 701; düyü – 25; kartof – 21; pendir – 606; alma – 11; mal əti – 84; yumurta – 143; inək südü – 51.^[1]

Bitkilərin orqanizmində natriumun miqdarı orta hesabla kütlə faizi ilə 0,02 % miqdarında olur. Natrium maddələrin membrandan nəqli üçün əhəmiyyətlidir, natrium-kalium nasosunun (Na+/K+) tərkibinə daxildir.

Natrium bitkidə karbonun nəqlini tənzimləyir. Bitkilərin natrium ilə yaxşı təmin olunması onların qışa davamlılığını artırır. Natrium tikinti maddəsi kimi əhəmiyyət kəsb etmir. Natrium çatışmadıqda xlorofilin əmələ gəlməsində ləngimə baş verir.

Heyvan orqanizmində kütləcə təxminən 0,1 % natrium olur.

Natrium bütün orqanizmdə paylanır.

İnsan orqanizmində natrium eritrositlərdə — qırmızı qan hüceyrələrində, zərdabda, qida həzmi şirələrində, sümüklərdə, əzələlərdə, bütün daxili orqanlarda, dəridə olur. Natriumun 40 %-i sümük toxumalarında olur.

Kalium ilə birlikdə hüceyrənin transmembran potensialını yaradır və hüceyrə membranının həyəcanlanmasını təmin edir. Həmçinin, natrium-kalium nasosunun (Na+/K+ nasosu), xüsusi zülalın (məsaməli kompleks) tərkibinə daxildir. Xüsusi zülal membranın bütün qalınlığı boyu yayılmış olur, hüceyrədən natrium ionlarını sorub çıxarır, kalium ionlarını onun daxilinə vurur və bununla da maddələrin hüceyrəyə aktiv nəqlini təmin edir. Natrium orqanizmdə turşu-qələvi balansını saxlayır, qan təzyiqini, sinirlərin və əzələlərin fəaliyyətini, hüceyrələrin qlükozanı udmasını, qlikogenin əmələ gəlməsini, zülalların sintezini tənzimləyir, qida həzmi traktının həyati əhəmiyyətli üzvlərinin selikli qişasının vəziyyətinə təsir edir. Natrium mübadiləsi qalxanabənzər vəzin nəzarəti altında olur.

Onun çatışmazlığı baş ağrısına, zəifliyə, zəif yaddaşa, iştahın itməsinə gətirib çıxarır. Natrium çatışmadıqda mədənin divarları zəif olur və mədə şirəsinin turşuluğu artır, sidik kisəsi ilə problemlər yarana bilir, yorğunluq yaranır.

Onun orqanizmə düşmə mənbələri aşağıdakılardır:

Xörək duzu; bütün duzlu məhsulların hamısı; dəniz məhsulları. Tərəvəz və göyərti: ispanaq, kələm, şüyüt, nanə, cəfəri, kök, soğan, bibər, sarımsaq, qulançar, qıtıqotu, zəncirotu. Meyvələr və giləmeyvələr: qara qarağat, limon, quşüzümü. Heyvan mənşəli məhsullar: kolbasa, sala, duzlu balıq, kürü, pendir.

Ən çox məlum olan və insanlar tərəfindən istifadə olunan birləşmələri aşağıdakılardır:

NaCl – natrium xlorid, xörək duzu, qalit;

NaHCO3 – natrium hidrokarbonat, çay sodası, qida sodası.

Natrium 1807-ci ildə ingilis kimyaçısı və fiziki Q. Devi tərəfindən kəşf olunmuşdur, adını ərəb sözü olan natron və ya natrun – yuyucu maddə sözündən götürmüşdür. Təbii duzlarından və natrium hidroksiddən sabun hazırlanmasında istifadə edildiyindən bu ad verilmişdir.

İnsan orqanizmində natrium atomlarının sayı 2,8·1024, bir insan hüceyrəsində isə 2,8·1010 ədəddir.

Çəkisi 70 kq olan adamın bədənində orta hesabla 100 qram natrium var.

Qida məhsulları ilə natriumun orqanizmə daxil olan sutkalıq miqdarı orta hesabla 4,4 qramdır.

Tibbdə natrium xlorid orqanizmin susuzlaşması zamanı izotonik 0,9 %-li məhlul kimi istifadə olunur (belə qatılıqda məhlul fizioloji məhlul adlanır, belə ki, qanın plazmasının duz tərkibinə uyğun gəlir). Natrium bir çox dərman preparatlarının tərkibinə daxildir.

Normal həyat fəaliyyəti üçün hüceyrəyə hüceyrə xarici mühit ilə müxtəlif maddələrin intensiv mübadiləsi tələb olunur. Mübadilə passiv nəql vasitəsilə maddənin hüceyrəyə qatılıq qradienti üzrə (məsələn, oksigen, karbon qazı, qlükoza) və ya osmos yolu ilə (su) düşdüyü zaman baş verir. Amma hüceyrə nəqli qatılıq və ya elektrik qradientlərinin əksinə də apara bilər. Belə nəql enerji tələb edir və aktiv nəql adlanır. Belə mübadilə membranlarda kanallar əmələ gətirən xüsusi zülallar vasitəsilə həyata keçirilir. Natrium elementi kimyəvi aktivliyinə baxmayaraq, natrium karbonat birləşməsi hesabına məşhurlaşmışdır. Bu maddə küldən alınırdı. Soda sözü baş ağrısı ifadə edən "suda"ərəb sözündən yaranmışdır: o zamanlar soda baş ağrılarının müalicəsində istifadə edilirdi. Keçmiş "natron" termini natrium hidrokarbonat və ya içməli soda deməkdir. Bu element yol fonarlarında sarı işığın alınması üçün istifadə olunur. Canlı orqanizmlərin həyat fəaliyyətində natriumun rolu çox vacibdir. O, bizim qan təzyiqimizin tənzimlənməsində, həmçinin baş beyin neyronlarının elektrik yükünün toplanması prosesində iştirak edir.

• Natrium alüminat
• Natrium dihidrogen pirofosfat
• Natrium florid
• Natrium hidrofosfat
• Natrium peroksid
• Natrium salisilat